CLXXXI

Istig`no tariqi adosida munojot

Ey janobing yuz falakdin ham vase`,
Ostoning ming Zuhaldin ham rafe`.

Charxu anjumg`a qoshingda ne vujud,
Gar olar budi tamom o`lsa nabud.

Olam o`lsa nafyi yo isbotinga,
Bir sari mo` yo`q tafovut zotinga.

Bu ne yanglig` hazrati volo bo`lur,
Olloh — Olloh, bu ne istig`no bo`lur.

Hazratingda mo`ri langu sheri g`ob,
Bo`lsa yoxud bo`lmasa — birdur hisob.

Sheri g`ob ermon, erurmen mo`ri lang,
Balki mendin onga ham yuz oru nang.

G`ayrdin bu zorni mustag`ni et,
Elga muhtoj etma, faryodimg`a yet.

SLXXXII

Tamsil

Qildi chun Namrud sozi manjaniq,
Haq Xalilin o`tqa aylarg`a hariq.

Tog`-tog` o`tung`a o`tlar urdilar,
Shu`lasin aflokka yetkurdilar.

Otqoch o`t sori Xalilullohni,
Ishq ko`yida dalilullohni.

Hukm bo`ldikim, yetishti Jabrail,
O`tqa yetkon chog`da dedi: — «Ey Xalil!

Oytqilkim ehtiyojing negadur?
Lutfu ehsondin mijozing negadur?

Neki sen dersen muhayyo ayloli,
Ulcha koming oshkoro ayloli?»

Dedi ulkim: — «O`t manga ro`zi qilur,
Ehtiyojim ne ekonni ul bilur.

Yo`q sanga xud ehtiyojim bu nafas,
Toki zohir aylagaymen multamas».

Borcha holimda o`zung muhtoj qil,
Eldin istig`no nasibim aylagil.

SLXXXIII

Hayrat tariqi adosida munojot

Ey janobingda xirad hayron bo`lub,
Vodiyi hayratda sargardon bo`lub.

Har ne sendin o`zgadur hayron sanga,
Hayratobod ichra sargardon sanga.

Aqli kull hayratda zoting bobida,
Zot yo`q har bir sifoting bobida.

Korgohing ichra har bir rishta tob,
Aqlnning bo`ynig`a hayratdin tanob.

Ahli ilmu aql sun`ungda zabun,
Har birining hayrati hardam fuzun.

Ushbu hayrat maslakida tut qo`lum,
Bu tahayyur ichra ko`rguzgil yo`lum.

Hayrat ichra qo`yma sargardon meni,
Tort o`z vasling sori oson meni.

SLXXXIV

Tamsil

Bor edi bir bedili zoru haqir,
Bo`ldi bir badmehr ishqig`a asir.

Necha o`rtansa bu g`amdin ul g`arib
Davlati diydor emas erdi nasib.

O`tkorur erdi g`ami hijron bila,
Vasl yodidin base armon bila.

Haddin o`tti chunki ranju zorlig`,
Tori o`ldi jismig`a bemorlig`.

Ko`ngli chun ma`shuqdin navmid edi,
Jonida anduh o`ti jovid edi.

Der edi: — «Yo rab, manga budur murod,
Kim o`shul navrasta sarvi hurzod.

Etsa boshimg`a, solib ul yuzga ko`z,
Oytsam ko`nglum g`amidin ikki so`z!»

Xalq holig`a tarahhum aylabon,
Dilbarig`a ko`p tazallum aylabon.

Oshiqi bedil sari kelturdilar,
Umrin oning boshig`a yetkurdilar.

Nozanin chun keldi aylab turktoz,
Aylabon ul xastag`a zohir niyoz.

Dedikim: — «Oyt ulcha bor ko`nglungda so`z!»
Ul tikib yuziga hayrat birla ko`z.

Ham tilin hayronlig`i lol ayladi,
Ham tanin ul za`f behol ayladi.

Hayrat etti zoyil ondin aqlu hush,
Dardi holin der kishi bo`ldi xamush.

Hushig`a chun keldi ketmish erdi yor,
Tushti sihhatsiz tanig`a iztiror.

Hayratidin ul za`ifi notavon,
Bir so`z oyto olmayin topshurdi jon.

SLXXXV

Tavhid tariqi adosida munojot

Ey musallam zotingga tavhidi pok,
Ahli vahdat oytib oni zavqnok.

Har kishikim qismi tavhid aylading,
Boisi tajridu tafrid aylading.

Kimki o`zlukdin chiqording oni chust,
Aylading ollingda tavhiddin durust.

Kimgakim tavhiddin berding kushod,
Midhatida kufr qilding ittihod.

Ongakim vahdat sari yo`l aylading,
Sen qolib nafyi buyu ul aylading.

Menu o`zluk shirkatin mendin itur,
Mahz tavhiding sari, yo rab, yetur.

Menda, yo rab, qo`yma menlikdin nishon,
O`zlugungda mahv qil domonkashon.

SLXXXV

Tamsil

Bir kecha Mahmud shohi¹ pokboz,
Qo`ptikim bilgayki naylaydur Ayoz².

Garchi ul uyg`og` edi yumdi ko`zin,
Hiyla birla uyqug`a soldi o`zin.

Taxt oyog`i sori solib takyagoh,
Etib erdi boshi uzra keldi shoh.

Birdam etti husnig`a nazzorai,
Shavq o`tig`a aylayin deb chorai.

Shavqini nazzora afzun ayladi,
Ishq ahvolin digargun ayladi.

Chekti mahvashning ayog`ig`a o`zin,
Shavqdin qo`ydi tabonig`a ko`zin.

Ko`z kafi poyig`a surtar erdi shoh,
Ul oyog`in tortib o`lmay uzr xoh.

Bildi shohkim nozanin uyg`og` erur,
Dedi: — «Eykim jonda sendin dog` erur.

Mendin onglab muncha izhor niyoz.
Nevchun erdi muncha be andoza noz?

Kim ayog` tortib qo`pub o`lturmading,
Zohir aylab mehr bir so`z so`rmading?»

Dedi gulchehr: — «Ey shahi sohib nazar,
Bormu erdi menda menlikdin asar?

Bir kishi uzr oytqon kim bo`lg`oy ul,
Menda uldam yo`q edi menlikka yo`l».

Yo`q edi ul dam Ayozu shoh edi,
Ham o`zi bedil ham ul dilxoh edi.

Kimga vahdat qilsa mundoq turktoz,
Farq bo`lmas onda sultondin Ayoz.

Olami tavhiddin topqon xabar,
Menliku senlikdin ul topmas asar.

SLXXXVII

Fano tariqi adosida munojot

Ey fano ahli, sening vosillaring,
Vasl nuzhatgohig`a doxillaring.

Kim baqo topmoqqa sendan mayl etib,
Chun solib o`zni fano sori yetib.

O`zlugin harkimki, foniy qilmayin,
Ul fanoning ham fanosin bilmayin.

Topmoq imkon yo`q visoling komini,
Ul fanolardin baqo anjomini.

O`yla Foniy qismi, yo rab, ber Fano,
Qim baqo kunjidin ul topqoy g`ino.

Qil o`zungda budini avval nabud,
Ul nabudi ichra bergil bir vujud.

Kim anga ish ul vujud ichra tamom,
Bo`lg`ayu topqoy visoling vassalom.

SLXXXVIII

Tamsil

Komile izhori hojot ayladi,
Tengriga mundoq munojot ayladi.

«Kim ilohiy pok zotingg`a baqo,
O`yladurkim, ko`rmas imkoni fano.

O`ylakim zotingg`a sobitdur qadam,
Aylasang andoq vujudimni adam.

Kim anga yo`l topmag`ay rangi vujud,
Qolmag`ay vasl ichra juz komi shuhud».

Istagan foniy vujudimdin asar,
Topqoy ul boqiy vujudinda xabar.

Menliku senlik aromizdin ketib,
Qolg`osen sen-o`q, arodin men ketib.

Sen men itloqi mahol o`lg`och mahol,
Topsam ul holatda sendin men visol.

SLXXXIX

Bu kitob nazmida o`z munosabatining taqribi

Yodima mundoq kelur bu mojaro,
Kim tufuliyat chog`i maktab aro.

Kim chekar atfol marhumi zabun,
Har tarafdin bir sabaq zabtig`a un.

Emgonurlar chun sabaq ozoridin,
Yo «Kalomulloh»ning takroridin.

Istabon tashxisi xotir ustod,
Nazm o`quturkim ravon bo`lsun savod.

Nasrdin ba`zi o`qur ham doston,
Bu «Guliston» yanglig`u ul «Bo`ston».

Manga ul holatda tab`i bulhavas,
«Mantiqut-tayr» aylab erdi multamas.

Topti sokin-sokin ul takrordin,
Soda ko`nglum bahra ul guftordin.

Tab` ul so`zlarga bo`lg`och oshno,
Qilmadi mayl o`zga so`zlarga yano.

Odat ettim ul hikoyatlar bila,
Qush maqolidin kinoyatlar bila,

Chun birar so`zdin topib tab`im kushod,
Topsam erdikim, nedur ondin murod.

Zavq ko`p xushhol etar erdi meni,
Sharhi oning lol etar erdi meni.

Chun bu ahvolimg`a bo`ldi imtidod,
Bo`ldi ul daftarg`a g`olib e`tiqod.

O`ylakim eldin uzuldi ulfatim,
Ul kitob erdi anisi xilvatim.

Xalq rasmi so`zlaridin qilu qol,
O`tsa tab`img`a yetar erdi malol.

Oqibat ishq ayladi shaydo meni,
O`yla mash`uf etti bu savdo meni.

Kim dedim uzlat eshigin ochqomen,
Dahri bema`ni elidin qochqomen.

Onglag`och atfol aylab sho`ru shayi,
Istimo` etti bu so`zni volidayn.

Vahmi g`olib bo`ldi andoqkim avom,
Kim erur so`z otashinu tab` xom.

Bo`lmag`aykim dast bergay telbalik,
Chekkuluk bo`lg`oy salohidin ilik.

Yoshurub daftarni ma`dum ettilar,
Shug`lidin ko`nglumni mahrum ettilar.

Man`i kulli qildilar ul holdin,
«Mantiqut-tayr» uzra qilu qoldin.

Chun arodin o`tti bir ahdi ba`id,
Bo`ldilar ul holatimdin noumid.

Lek chun yodimda erdi ul kalom,
Yoshurun takror etar erdim mudom.

Ondin o`zga so`zga maylim oz edi,
Qush tili birla ko`ngul hamroz edi.

Turk nazmida chu men tortib alam,
Ayladim ul mamlakatni yakqalam.

To`rt devon birla nazmi panj ganj,
Dast berdi chekmayin anduhu ranj.

Nazmu nasrim kotibi taxminshunos,
Yozsa, yuzming bayt etar erdi qiyos.

Munchakim nazm ichra qildim ishtig`ol,
Xotirimdin chiqmas erdi bu xayol.

Kim bu daftarg`a berib tavfiq haq,
Tarjuma rasmi bila yozsam varaq.

Lek so`z dushvor edi, men notavon
Bormas erdi xomag`a ilkim ravon,

Oqibat ko`rdumki umr aylar shitob,
O`lsamu qolsa deyilmay bu kitob.

Ul jahon sori bu armon eltkum,
Bo`yla o`tdin dog`i hirmon eltkum.

Necha bu ishga ko`ngul mash`uf edi,
Go`iyokim vaqtig`a mavquf edi.

Oltmishqa umr qo`yg`onda qadam,
Qush tilin sharh etgali yo`ndum qalam.

Shayxning ruhidin istimdod etib,
Ko`rgach istimdod, ul imdod etib.

Erdi yorim kecha ashg`olim chog`i,
Tab` bu ma`nig`a mashg`ul o`lmog`i.

Xoma raftorin necha sursam necha,
Qirq-ellik bayt har yarim kecha.

Safhag`a yozmay qarorim yo`q edi,
Bu raqamda ixtiyorim yo`q edi.

Shayx ruhidin yetib ko`p ehtimom,
Qildim oz fursatda arqomin tamom.

So`z daqiq erdiyu ma`ni onda gum,
Garchi qildim o`z-o`zumg`a ushtulum.

Shayx ruhidin vale yetti kushod,
Kim murodin topti ushbu nomurod.

Garchi g`avvosi chekib ranju ano,
O`zni bu daryog`a aylab oshno.

Durg`a garchi topmasa ham dastras,
Yig`sa daryo mavjidin xoshoku xas.

Ham qurutsau oni qilsa o`tun,
Yorug`on vayronasi bo`lmay tutun.

Men bu daryo ichra durri pokni,
Topmayin, yig`dim esa xoshokni.

Naylayin bu erdi mahdurum mening,
Qone` o`ldi tab`i mahjurum mening.

Sochti ersa nozimi oliy makon,
Olam ahli uzra naqdi bahru kon.

Mundin ortug`roq had ermastur manga,
Judini vasf aylasam basdur manga.

Budur ummidimki, har kim solsa ko`z,
Kim harorat solsa ko`nglig`a bu so`z,

Shayx anfosig`a oni haml etib,
Fayz topqoy komig`a, ya`ni yetib.

Bizni dog`i onda ko`rgay bir tufayl,
Qilmag`ay ko`ngli ikilik sori mayl.

SXS

Tamsil

Tolibi ko`nglida oshubi talab,
Shahr aro borur edi tortib taab,

Ko`rdi devori yiqilg`on ko`y aro,
Jam` bo`lg`on el uzotib mojaro.

Kim bu shori`din edi elga ubur,
Emdi, yo rab, qay sari tushkan murur.

Kim imorat aylagay, oyo, muni!
Yosarg`a aylagay parvo muni!

Muddati bog`landi elga yo`l tamom,
Bo`ldi ojiz yo`l o`tardin xosu om.

El aro bu iztirobu iztiror,
Kim yetishti tolibi ummidvor.

Ko`rgach ul holat tushub ko`ngliga jo`sh,
Vajdu hol etti ayon aylab xuro`sh.

El taajjub qildilarkim, bu faqir,
Bejihat qildi ayon vajdu sarir,

Kayfiyat so`rdilar ul bechoradin,
Komu maqsad dashtida ovoradin.

Dedi: — «Men bu xalqning jam`iyatin,
Ko`rdum, ammo bilmadim kayfiyatin.

Lek solib bu taraf raftorni,
Aylasam nazzora bu devorni.

Maylini doim ko`rur erdim buyon,
Kim yiqilmoq aylamish holo ayon.

Chun jamodi zohir etsa bu sifat,
Mayl qilg`on yon yiqilmoq oqibat.

Menki bor erdim o`zumdin noumid,
Mayl qilg`on komdin behad ba`id.

Aylagach devor bu ramz oshkor,
Bo`ldi bu navmid ham ummidvor.

Kim qayonkim mayl etti haq meni,
Ul taraf-o`q boshlag`ay mutlaq meni.

Chun manga faqru fano keldi murod,
Ul tarafdin haq nasib etti kushod.

Mayl bergon soyi aylab baxtiyor,
Solg`ay ul jonib meni beixtiyor».

SXSI

Bu kitobda taxallus tag`yirining uzri

Chun kichik yoshtin manga bo`ldi nasib,
Nazm adosida xayoloti g`arib.

She`r har sinfinki qildim ibtido,
Turk alfozi bila topti ado.

O`ylakim har kimsa nekim qilg`usi,
Ba`zi ishta bor oning bir belgusi.

Kim-o`zi tahsisig`a imlodur ul,
Muhri yo tavqi` yo tamg`odur ul.

Safha debosiyu nazm inshosidur,
Kim taxallus nozimi tamg`osidur.

Bu nishoni birla topti imtiyoz,
Ne varaqkim nazm qildi ahli roz.

Kim bu Sa`diya1, yo Nizomiyning² durur,
Yo bu Xisravning³, bu Jomiyning⁴ durur.

Menki turk alfozig`a aylab shuru`,
Nazm topti tab`u kilkimdin vuqu`.

Chun sahobi tab`im o`ldi durfishon,
Nazmima erdi Navoiydin nishon.

Dahr bog`ida bo`lub komim ravo,
Komronlar topti nazmimdin navo.

Forsiy nazm ichra chun surdum qalam,
Nazmning har sinfini qildim raqam.

Fayz yetkoch ul maoniydin mango,
Topti belgu nazmi Foniydin⁵ mango.

Chun «Lisonut-tayr» og`oz ayladim,
Turfa qushlar birla parvoz ayladim.

Munda ansab erdikim tuzg`och navo,
Bo`lsa nazmimg`a Navoiydin ado.

Kim navo qushlar tili alhonidur,
Dilkash afg`oni hazin dostonidur.

Turkiy uslub erdi ham bu doston,
Topqudek erdi Navoiydin nishon.

Bu raqamda Foniy aylarga laqab,
Mustame` bo`lg`ong`a ayturmen sabab.

Kim bu daftar nazmidin kulli murod,
Chunki marji` mayli erdiyu maod.

Munda Foniy bo`lmay ish o`lmas tamom,
Foniy ondin topti nazmim ixtimom.

Ham bu daftar ichra Shayxi ma`naviy,
Kim demish qushlar tilidin masnaviy.

Sayr ul qushlarg`akim fan aylamish,
Etti vodiy chun muayyan aylamish.

Chekturub qushlarg`a ko`p ranju ano,
So`ngg`i manzil bo`ldi vodiyi fano.

Garchi bu ikki tanosib yor edi,
Nazmima xam bu taxallus bor edi.

Gar taxallus munda Foniy ayladim,
Bu tanosiblardin oni ayladim.

Gar sabab istab birov qilsa xitob,
Sharh, qilg`on so`z anga basdur javob.

Kimga bo`lsa mundoq ishlar niyati,
Bo`lmas ul bo`lmay zamon amniyati.

Bu zamon amniyatin qilma gumon,
Sobit o`lmay adli Doroyi zamon.

CXCII
Podshohi islom duosi va uzrxohlik adosi

Ulki amniyat vujudidindurur,
Xalq shokir bazlu judidindurur.

Abbadat ehsonahu Sulton Husayn¹,
Shoh Abulg`ozi molo-zulxofaqayn.

Men ne ayta olg`omen avsofini,
Xulqu lutfu adl ila insofini.

Kim agar yuz ming meningdek nazmkesh,
Qilsa ming yil safha ruhsorini resh.

Vasfining mingdin biri aytilmog`oy,
Balki yuz mingdin biri yozilmog`oy.

Bas qilib hamdu duosin ibtido,
Aylayin qushlar tili birla ado.

Toki davron bog`ida davlat qushi,
Kim saodat bo`lg`ay ul qushning tushi.

Saltanat avjida sayr aylab ayon,
Aylagay bir chatr boshin oshyon.

Bo`lsun oning chatru izzu davlati,
Boshi uzra soyaboni hashmati.

Adli bo`stonida yuz xayli tuyur,
Ko`rmasunlar zulm toshidin futur.

Hukmi nofiz to abad davron aro,
Inqiyodi amri insu jon aro.

Davlatining dushmani xaylu mute`,
Barcha afvu xalqini aylab shafe`.

CXCIII

Bu nazm tarixi guftori va o`zining iste`fo va istig`fori

Menki, xilvat ichra yo`ndum xomani,
Naqsh aylarga bu dilkash nomani.

Anbiyo sarxayli Batho soridin,
Aylagan Yasribqa¹ mayl izhoridin.

Yil to`qiz yuz o`tmish erdi dog`i to`rt,
Kim ulusning ko`ngliga soldi bu o`rt.

Ham bu tarix ichrakim qildim shuru`,
Ixtitomig`a dog`i bo`ldi vuqu`.

Bir-ikki oy o`ylakim dedim durust,
Yuqoriroq sharhini qildim nuxust.

Kechakim har shug`ldin ma`zul edim,
Bir-ikki soat munga mashg`ul edim.

Chun bu yanglig` ehtimom ettim tamom,
Ibtidosig`a yetishti ixtitom.

Yo rab, ushbu turfa sho`xi dilfirib,
Kim oning vaslin manga qilding nasib.

El ko`ziga dog`i mahbub aylagil,
Barcha xotirlarg`a marg`ub aylagil.

Garchi maqsudig`a mubhamdur bayon,
Qush tilin el ko`ngliga qilg`il ayon.

Kimga ondin hosil o`lsa muddao,
Lutf etib Foniyni ham qilsa duo.

Ayla oning ham duosin mustajob,
Ikkimizni ollidin olg`il hijob.

Tab`ima tushsa xato birla zulal,
Kilkima sahv o`ldi ersa yo xalal.

Lutf ila, yo rabki, borin afv qil,
Nomai a`moldin ham mahv qil.

Har parishon so`zki yozdim, yo karim,
Barchadin astag`firilloh, al-azim.