XXI

Hudhud qushlarg`a ko`ngil berib, bu yo`lg`a targ`ib etkoni

Hudhud ul so`zlardin o`ldi shodu xush,
Dedikim:— «Ey bir suruk aftodavash.

Bizga charx o`lsa musoid baxtiyor,
Qilsangiz mundoq safarni ixtiyor.

Men dog`i bu yo`lda jonim boricha,
Jism aro tobu tavonim boricha.

Boringizg`a aylayin hamrohliq,
Borcha manzildin beray ogohliq.

Yo`lda har g`am yetsa hamdamliq qilay,
Yoshurun dard o`lsa mahramliq qilay.

Ollingizg`a mushkile yetkan mahal,
Sa`y birla aylay ul mushkilni hal.

Ollingizga kelsa har yaxshi-yamon,
Daf`ida ma`zur bo`lmay bir zamon.

Ham ucharda haminonliq aylayin,
Ham qo`narda posbonliq aylayin».

Qavmdin fahm aylagach bu muddao,
Aylabon borini tahsinu duo,

Boshlab ul majma`da asrori shigarf,
Fosh qildi bo`yla sarmastona harf:

— «K-ey bori asrori irfon moyili,
Zotingiz bu ganji pinhon qoyili.

Badvi fitratda bihishti Adn aro,
Shoxsori xuld aro doston saro.

Borchangiz shah sirrig`a mahram kelib,
Rozig`a bir-bir bila hamdam kelib.

Ham oning tasbehidin ilhoningiz,
Ham oning tahlilidin dostoningiz.

Qutungiz zikri g`izongiz yodi ham,
Zikr ila fikridin urmay ayru dam.

To fuzuli o`rgutub ul jam`ni,
Ko`zunguzdin yoshurub ul sham`ni».

Etgoch ul majma`g`a mundoq qo`zg`olon,
Har biri avvorai bexonumon,

Topmayin ul gulshani aslig`a yo`l,
Balki kulli mahv o`lub xotirdin ul.

Dahr bog`i sori mayl etgan ayon,
Aylagan bu xokdonni oshyon.

— «Bu g`aribiston aro bo`lg`on muqim,
Ko`nglunguzdin ketgan ul nozu na`im.

Bersa haq tavfiq jiddu jahd etay,
To yana sizni anga hamahd etay.

Bu safarda ranjlardur ta`miya,
Ko`nglunguzga yetsa ondin tasfiya,

Bu manozil qat`idin yetgach futuh,
Sofiy o`lsa jismingiz andoqki ruh.

Jilva ko`rguzgay hamul avvalg`i hol,
Zohir o`lg`ay sizga ayyomi visol.

Shah sifotig`a bo`lub irfoningiz,
Zindai jovid bo`lg`ay joningiz.

Bo`lg`osiz sirru riyozat voqifi,
Shoh birla nafsingizning orifi».

XXII

Hudhudning To`tini muxotab qilib, maqsad qasdig`a targ`ib qilg`oni

— «Sayrog`il, ey To`tii shirin kalom,
Nutq tashrifi bila oliy maqom.

Xil`ati axzar bila juyoi shah,
Yo`l oziqqonlarg`a bo`lg`il Xizri rah.

Avval o`z manzilgahingni yod qil,
Ko`nglung ul ummid birla shod qil.

Kim vatan zotingg`a Hindiston edi,
Shah harimida saro bo`ston edi.

Ham maqoming shakkaristoni visol,
Ul shakardin no`sh etib, aylab maqol,

Shoh ilki maskanu manzilgohing,
Har takallum holatidin ogahing.

Kel bu g`urbatdin rahil og`oz qil,
Ul chaman sori yana parvoz qil».

XXIII

Tovus xitobida Hudhudning nuktasarolig`i

— «Ko`rguz, ey Tovusi, gulzori alast,
Jilvaikim qilg`osen davronni mast.

Ham boshing toji rayosat maskani,
Ham taning naqdi latofat maxzani.

Qomatingg`a kisvati husnu jamol,
Uylakim vasfida oning nutq lol.

Ham yaroshib xilqatingg`a xo`bliq,
Ham muvofiq zotingga mahbubliq.

Lek yodingdin chiqib o`z maskaning,
Shah qoshinda jilva aylar gulshaning.

Bir yo`li ul ravzani qilma unut,
Bu xarobobod mahbas tarki tut.

Shoh bazmi shavqidin tortib navo,
Ul saro bo`ston sari qilg`il havo».

XXIV

Bulbul navosi ohangida Hudhudning gulbongi

— «Chek navo, ey Bulbuli gulzori shavq,
Savti alhoning kelib asrori shavq.

Ishq lahnin ming navo birla tuzub,
Benavolig`lar surudi ko`rguzub,

Shah gulistonida gul husnig`a mast,
Tortib ul gul ishqidin jomi alast.

Otashin gul jilva qilg`ach gul chog`i,
Har paringg`a o`t yoqib bir yafrog`i.

To tushub ul toza gulshandin yiroq,
Kul qilib jismingni niyroni firoq.

Qil havo ul gulshani miyno sari,
Mayl ko`rguz ul guli humro sari.

Shoh bo`stonida yuz gul jilvasoz,
Senda hijron shu`lasidin ming gudoz».

XXV

Qumri lahni usulida Hudhudning nag`masozlig`i

— «Nag`ma tuz ey Qumriyi bo`stoni hol,
Nag`mang ichra mundarij alhoni hol.

Tayr xaylin bir nafas lol aylagil,
Savtu lahning birla behol aylagil.

Solg`oningdin bo`ynungga tasbehi yusr,
Tilga oning vasfida yuzlandi usr.

Buki har bo`ston aro sargashtasen,
Qon bila tufroqg`a ham og`ushtasen.

Kim qilursen nola mahzunlar kibi,
Ishq savdosida majnunlar kibi.

Yod etib sen go`iyo bog`i visol,
Kim bo`lubsen bu sifat oshufta hol.

Mujdakim ul g`amda qolmay benavo,
Ham o`shul gulshan sari qilding havo».

XXVI

Kaklik xurushi savtig`a Hudhudning zahma pardozligi

— «Qil xirom, ey Kabki ko`hsori firoq,
La`l etib ko`zungni dardi ishtiyoq.

Hajr ko`histonida farhodvor¹,
Po`ya qilmog`din dami tutmay qaror,

Buki minqoring bo`lubtur lola fom,
Qon yutardin bu dalilidur tamom.

Qurb Qofin go`yiyo yod aylading,
Bu`d aro mundoqki faryod aylading.

Qahqaha ermaski tortarsen baland,
Kim erur o`z motamingg`a zahrxand.

Chunki qilding qurb Qofi sori azm,
Tuzgil emdi vasl umidi birla bazm.

Vasl umidi chun yaqindur shod bo`l,
Hajr tog`i toshidin ozod bo`l».

XXVII

Tazarv xiromi sur`atida Hudhudning sayrdin dam urg`oni

— «Ishvai noz ayla, ey ra`no Tazarv,
Kim qulung gulshan aro ozoda sarv.

Guliston zebi jamolingdin sening,
Gul xijil ruxsori olingdin sening.

Jilvagohing goh bog`u goh rog`,
Muftaxir zebolig`ingdin rog`u bog`.

Ham chaman ahlig`a sen mahbubsen,
Ham daman xaylig`a sen marg`ubsen.

Garchi beg`oyatdurur ra`nolig`ing,
Benihoyat husn ila zebolig`ing.

Asru o`z husnungg`a mag`rur o`lmag`il,
O`z jamoling birla masrur o`lmag`il.

Yod qil ul husni benuqsonni ham,
O`tdek ul gulshan sari chekkil alam».

XXVIII

Durroj ravishi nisbatida Hudhudning qadam urg`oni

— «Kel-kel, ey Durrojkim, bas xub sen,
Jon qushidek barchag`a matlub sen.

Besha ichra zeb gomingdin sening,
Sabzag`a ravnaq xiromingdin sening.

Mastlig`din savting asru dilfireb,
Mustame`lar ko`nglidin olib shikeb.

Hay`ating matbu`u shakling dilpazir,
Surating mavzunu nutqung benazir.

Bo`yla vaz`u hay`ati maftun ila,
Bo`yla nutqu nag`mai mavzun ila.

Loyiq avval senki beqayd o`lg`osen,
Sa`y etib, bir shohg`a sayd o`lg`osen.

Jon fido qilg`oysen, ul surgach, samand,
Bo`lg`osen umri abadqa bahramand».

XXIX

Kabutar havosi parvozida Hudhudning parvoz havosi

— «Ey Kabutar, charx uza parvoz qil,
Ul havoda tob urarni soz qil.

Necha bo`lmoq tiyra o`z koshonada,
Xonago`r o`ldung kabutar xonada.
Shoh qasrining havosin qil xayol,
Ul havoda ur zamone parru bol.

To qolibdursen ko`ngul parvozidin,
Shoh qasri tomining andozidin.

Xotiringdin go`iyo chiqmish tamom
Qasr sultoni uza oliy maqom.

Ul taraf ur tobu qo`n ul tom uza,
Sarfaroz o`l gardishi ayyom uza.

Pay qo`yib bo`ynungg`a shoyad tutqay ul,
Topqosen asli kabutar xong`a yo`l».

XXX

Shohboz husnu istig`nosi vasfida Hudhudning rahnamoylig`i

— «Habbazo, ey Shohbozi shohvash,
Hay`ating ham xush, jamoling dog`i xush.

Sarfaroz aylab seni qushlarda haq,
Xo`blug`da barchadin eltib sabaq.

Shoh ilki maskaning bo`lg`on mudom,
To``mang ul tortib yedurg`on bardavom.

Ul silab ilkini parru bolingga,
Etkurub minqor ila changolingga.

Muddatekim charx etib zohir nifoq,
Shoh ilkidin seni soldi yiroq.

Mubtalo bo`ldung chu hijron domig`a,
Tab`ing o`rgandi firoq ayyomig`a.

Bo`l yana shohg`a giriftoru najand,
Ilkini o`pmak bila bo`l sarbaland».

XXXI

Shunqorning shohvashlig`i ta`rifida Hudhudning madhoroylig`i

— «Marhabo, ey Sung`uri charx oshyon,
Shah qo`linda manziling aylab ayon.

Qushlar ichra shohlardek tojvar,
Shah ko`rub boshingga loyiq toji zar.

Tojvar qushlarg`a sen sarxayl o`lub,
Shahg`a ondin suhbatingg`a mayl o`lub.

Shoh bazmida senga olin maqom,
Benihoyat ehtiromu ehtimom.

Chun kelib o`n o`zgalarcha jur`ating,
Shah berib o`n o`zgalarcha qismating.

Ilkini bo`ynungg`a moyil aylabon,
Durru gavhardin hamoyil aylabon.

Ko`p yiroq tushtung bu hijronni unut,
Shah qo`lig`a tush, vatan ilkida tut»»

XXXII

Qushlarning yo`l azmig`a hujum ko`rguzgonlari
va riyozat shiddatidin ba`zining azimatig`a futur yuzlangoni

Chunki Hudhud aylabon og`ozi ishq,
Bu sifat qushlarg`a surdi rozi ishq.

Qush tili birla tarannum ayladi,
Vaslu hijrondin takallum ayladi.

Bo`ldi ul qushlarg`a hijrondin malol,
Vasldin har birga tushti yuz xayol.

Har biri yodig`a keldi hollar,
Hajr dardidin qotiq ahvollar.

Vasl davronin unutmog`lig`lari,
Hajr oyinini tutmog`lig`lari.

Bildilar ul bul ajab asrordin,
Ul rumuzi ishq aro guftordin.

Ne saodatdin yiroq tushkonlarin,
Ne hidoyatdin qiroq tushkonlarin.

Bo`ldi Hudhud so`zidin ogohlig`,
Kim alar-ne jahl ila gumrohlig`.

Ishq tariqidin yiroq etmish base,
Bastai domi firoq etmish base.

O`rtanib o`z shu`lai xirmonidin,
Dud chiqti har birining jonidin.

Yoqin erdi o`chkoli sham`i hayot,
Har biriga baski yuzlandi uyot.

Bo`ldilar o`z fe`lining sharmandasi,
O`z suluku fe`lining afkandasi.

Garchi ko`b xunobi hayrat yuttilar,
Uzri mofot o`zlariga tuttilar.

Kim ne yanglig` bo`lsa to bo`lg`ay hayot,
Tunu kun ul yo`lda urg`oylar qanot.

Boshlarig`a kelsa yuz turluk balo,
Har baloda bo`lsa yuz ming ibtilo,

Yonmag`aylar ul talab vodisidin,
Qolmag`aylar ul sharaf hodisidin.

Chun borig`a bo`ldi mundoq ittifoq,
Chektilar davrong`a ohangi firoq.

Bo`ldilar Hudhudg`a payrav sar-basar,
Rohrav ul xaylu Hudhud — rohbar.

Tushtilar yo`lg`a nashotu noz ila,
Vasl umedig`a itik parvoz ila.

Chun necha kun bo`yla tayron qildilar,
Sa`y ila qat`i biyobon qildilar.

Mehnati ranju alam yuzlandi ko`p,
Shiddatu oshubu g`am yuzlandi ko`p.

Bo`yla chun qat`i masofat qo`ydi yuz,
Notavonlarg`a ko`p ofat qo`ndi yuz.

Nozparvard erdilar bo`ston aro,
Soyalig` ashjori tubi son aro.

Bo`ldilar yo`l ranjidin farsuda hol,
Har biriga qo`ydi yuz behad malol.

Sog`inib osudalig` birla vatan,
Bog`u bo`ston birla gulzoru chaman.

Nafs komiyu farog`at ma`mani,
Aysh oyiniyu ishrat gulshani.

Ul azimatda topib ba`zi futur,
Fahm aylab ul tavajjuhda qusur.

Notavonlig` birla ajz aylab ayon,
Har biri bir uzr qildilar bayon.

O`z qoshinda uzrini maqbul etib,
Ul tavajjuhdin o`zin ma`zul etib.

Qildilar Hudhudg`a bore iltimos,
Kim:— «Tavaqquf qil dame, ey rahshunos.

Bizda ba`zi notavon bo`lmish base,
Yo`l borurdin xastajon bo`lmish base.

Ba`zi ollig`a kelibtur mushkilot,
Kim sening ra`yingdin istarlar najot.

Ba`zi ollinda suubatlar durur,
Ul suubatdin uqubatlar durur.

Kim erur oni bayon qilmoq zarur,
Yo`qsa yo`l azmig`a yuzlangay futur».

Rahbar chun ko`rdi ojizlig`larin,
Qo`ndi bir vodida jam` aylab barin.

Ul chu bori nuktasig`a tikti ko`z,
Dedi:— «Ayting qaysi birga bo`lsa so`z».

Chunki Hudhud ul havodin bo`ldi past,
So`rg`ali qushlar so`zin qildi nishast.

XXXIII

To`tining uzri

To`ti avval uzrin og`oz ayladi,
Bo`yla ajz oyinini soz ayladi.

Kim:— «Qushedurmen makonim garmser,
Hind aqsosida qilg`on sayri tayr.

El aro shuhrat fasohatdin tutub,
Nukta birla g`amlig` elni ovutub.

Komronlar manzilim aylab qafas,
Har malolat yetsa aylab hamnafas.

Nozaninlar ilkidin olib xo`rish,
Qandu shakkar birla topib parvarish.

Ro`baro`yim goh bir ko`zgu bo`lub,
Goh ko`zgu chehralik mahro` bo`lub.

Ko`rmayin umrumda juz komu nishot,
Elga nutqumdin yetib yuz inbisot.

To bilib o`zni qotig`liq ko`rmagan,
Ranj zahridin achig`liq ko`rmagan.

Dargahekim pashshadur anda uqob
Pashshadin ojizroq elga ne hisob.

Onglamon o`zniki ul yon ketgomen?
O`zga qushlardek bu yo`l qat` etgomen?

Aylay olg`aymen sanga hamrohlig`?
Holatimdin bo`yla top ogohlig`».

XXXIV

Hudhudning javobi

Dedi Hudhud:— «K-ey uzun harfing g`alat,
Barcha guftoring xato birla saxat.

Harza nutqungni fasohat sog`inib,
Kajja lafzingni balog`at sog`inib.

Aytib o`z vasfingda gunogun xilof,
Barcha hashvu barcha lag`vu barcha lof.

Xudparastesen, o`zungning oshiqi,
Xudpisandesen — mazammat loyiqi.

Faxr etarsen nutq birla ko`zguga,
Kim erur nutqung munosib kulguga.

Ko`zgu ul bo`lg`ayki tortib yuz balo,
Bergosen lavhi zamiringga jilo.

Buki har hindu qoshingda shohdur,
Der bu so`zni hashvkim ogohdur.

Shoh uldurkim — yo`lidin qoytasen,
Har zamon yo`lsiz hadise oytasen.

Barcha fosiddur xayoloting sening,
Uzr ayturg`a maqoloting sening.

Bo`ldi mone` g`aflatu gumrohlig`,
Kim yetishmas ko`nglungga ogohlig`.

Uyg`onib bilsangki holingdur qotig`,
Qilmag`ay ul dam pushaymonlig` osig`.

Qilg`oningdin yuz xijolat chekkasen,
Qavlu nutqungdin malolat chekkosen.

Bo`lg`on ermish borcha naqding nosara,
Nafs ila shaytong`a zoting masxara».

XXXV

Istishhodig`a hikoyat

— «G`ofile qo`ydi qadam bozorg`a,
Xaylu tobe` nafsi badkirdorg`a.

Zarq uchun egnida dalqi Xizrvash.
Lek yoshil barg birla nafsi xush.

Urmish erdi tashlag`on asrori tob,
Ko`rdi do`konlarda ne`mat behisob.

Egri yo`llar ko`rguzub nafsi daniy,
Solibon shaydu gadoliqqa ani.

Goh taltifi maqol aylar edi,
Goh izhori kamol aylar edi.

Gah karomotin qilib el ichra naql,
Gah etib zohir tariqi shar`u aql.

Aylabon bu nav` yuz afsunu dam,
Olg`ucha yo luqmae, yo bir diram.

Bo`yla yuz bozi yebu bozi berib,
Nafs matlubin yurur erdi terib.

Bangdin har lahza yuz fosid xayol,
Solibon ko`ngliga bir fikri maqol.

Etti nogah boshig`a sohibdile,
Ko`p manozil qat` qilg`on komile.

Ko`rgach-o`q, komilni shayyodi dag`al,
Ul yamon holidin o`ldi mubtadal.

Dedi:— «Pir ollimda kasb etkanni-tut,
Kim ko`raykim hosil aylabsen ne qut.

Chun xarita boshini ochti laim,
Kim yig`ilmish erdi zaqqumi jahim.

Ko`rdi jam` o`lg`on najosatlar base,
Tushti o`t jismig`a andoqkim xase.

Pir yerdin bir ovuch tufrog`u tosh,
Olibon berdi angakim qil maosh.

Boqsa ul tufrog` emas oltun erur,
Toshlari la`lu duru maknun erur.

Noqis ul holatni ko`rgach nogihon,
Komil o`lmish erdi ollindin nihon.

O`zni ul xijlatdin o`lturmak ne sud?
Ohu voyin ko`kka yetkurmak ne sud?

Sanga holatkim qilursen ko`p xuro`sh,
Bilki bor ul nav`kim ul sabzpo`sh».

XXXVI

Tovus uzri

So`ngra Tovus etti uzrin ibtido,
Dedi:—«K-ey, sen barchamizg`a muqtado.

Men qushemen qasru gulshan ziynati,
Naqshu rangim ahli olam hayrati,

Suratim gulshang`a oroyish durur,
Hay`atim ko`rganga osoyish durur.

Bog` aro mendin xazonda bo`ston,
Beshada mendan qish ichra gulsiton.

Jilva aylar chog`da hullam zevari,
Sar-basar oinai Iskandari.

Tengri bermish husnu zebolig` manga,
Haddin ortig` zebu ra`nolig` manga.

Kim ulus husnum tamosho aylagay,
Ofarini sun` ifsho aylagay.

Har kishini qildi haq bir ish uchun,
No`sh uchun birniyu birni nish uchun.

Ishki qilmish ezidi dono nasib,
Ham ul ishta har ne kelsa yo nasib.

Tengri amridin biri mahbub erur,
Lek shaytoni lain mankub erur.

Har biriga o`z tariqidin firoq,
Zohiran taklif zrur «mo lo yutoq».

XXXVII

Hudhudning javobi Tovusqa

Hudhud ul so`z nafyig`a ochib nafas,
Dedi:— «K-ey jahl ahli yanglig` bulhavas.

Ulcha zohir aylading aqvoldin,
Kelgay ul majnundinu atfoldin.

Odam o`lg`on zebi zohirdin demas,
Kimki ondin faxr etar odam emas.

Noz ila husn o`ldi shohidlar ishi,
Dardu mehnat birla xushtur er kishi.

Barcha surat ahlig`a ashrafdur ul,
Kim suvardin eltgay ma`nig`a yo`l.

Senki bu suratqa bo`ldung mubtalo,
Ur tamasxurg`a ulus ichra salo.

Zebi zohir juz tamasxur kelmadi,
Kimsaga ondin tafoxur kelmadi».

XXXVIII

Hikoyat

— «Hinduyi zohir qilib naqshu nigor,
Ayladi ko`p bulajablig` oshkor.

Toj qo`ydi boshig`a ul masxara,
Davrida oning sarosar kungira.

Toj ila kisvatki tartib aylabon,
Bori kimson birla tazhib aylabon.

Yonida bir tabl hindi cholg`uchi,
Hinduyu raqqos oyolg`u olg`uchi.

Tebratib boshin hamon, ilkin hamon,
Hinduoso la`b birla har zamon.

Zeb aro oroyishi bo`ston kibi,
Jilvada tovusi Hinduston kibi.

Ayladi maydon aro hangoma tez,
Davrida avbosh solib rustaxez.

Bu mahalda muhtasiblar yettilar,
Ul g`uluv haryon hazimat ettilar.

Tuttilar hindui nofarjomni,
Hashvlig`da nodiri ayyomni.

Tabli birla tojini sindurdilar,
Darra a`zosin yalanglab urdilar.

Bo`ldi ibrat olg`udek ul san`ati,
Toji davlat bo`ldi toji ziynati».

XXXIX

Bulbul uzri

Dedi Bulbul:— «K-ey bu majma`g`a dalil,
Men bo`lubmen gul havosidin zalil.

Ondin oyru oshiqu devonamen,
Aqlu hushu sabrdin begonamen.

Onsizin yo`q sabr ila toqat manga,
Qoyda, yoro, chekkali firqat manga.

Toki gul bo`stonda bo`lg`ay jilvasoz,
Ming navo birla qilurmen sharhi roz.

Ishqida har lahza afzun shiddatim,
Husnig`a har lahza ortib hayratim.

Bog`din ul ketgach, o`ldum gungu lol,
Yilg`a tegru yo`q tarannumg`a majol.

Ham oning yodi bila bog` ichramen,
Hajridin yuz dard ila dog` ichramen.

Ul durur ko`nglumda ham, jonimda ham,
Ko`zda ham, paydou pinhonimda ham.

Shohg`a komil tavajjuhdur ravish,
Bo`yla oshiqqa qachon bo`lg`ay ul ish».

XL

Hudhud javobi Bulbulg`a

Hudhud ul afsonani chun qildi go`sh,
Dedi:— «Ko`p qilma bu ishqingdin xuro`sh.

Ishq emastur bu — havasdur sar-basar,
Gar havasdur, muncha, bas, ey bexabar.

Sen kibi olamda nodon bo`lmag`ay,
Nafsqa ma`muri farmon bo`lmag`ay.

Kim yasab sen o`zni oshiq zo`r ila,
Ko`rguzursen ishq aro ming sho`r ila.

Bir chechakkakim — vafosi yo`q oning,
Umr bog`inda baqosi yo`q oning.

Yilda besh kunkim chamanda ochilur,
O`n kun o`tmay tufrog` uzra sochilur,—

Kimsa bu paykarga oshiq bo`lmag`ay,
Kim bu oshiqliqqa loyiq bo`lmag`ay.

Bil oni ma`shuqkim yuz xasta hol,
O`lsau etsa — anga yo`qtur zavol.

Garchi bu ishqingda shaydoliq durur,
Lek oning poyoni rasvoliq durur».