AVVALGI MAJLIS

Jamoati maxodim va azizlar zikridakim, bu faqir alarning sharif zamonining oxirida erdim va mulozimatlari sharafiga musharraf bo`lmadim

Ul jumladin, soliki atvor va koshifi asror, ya`ni: Hazrati Amir Qosim Anvor¹ (quddisa sirruhu²)dur. Har necha alarning rutbasi shoirliq poyasidin yuqoriroqdur va valoyat ahli³ zumrasida vasfdin tosh-qariroq, ammo chun haqoyiq va maorif adosida⁴ nazm libosi dilpazirroq uchun iltifot qilur ekandurlar, tayammun jihatidan bu muxtasarni alarnnng sharif ismlari bila ibtido qilildi.
Mirning asli Ozarbayjondindur va mavludi Sarob otlig` kentdindur. Yigitliklarida shayx Sadriddin Ardabiliy⁵ (quddisa sirruhu)g`a murid bo`ldilar va sufiya odob va tariyqin andin takmil qilib shayx ishorati bila Xurosong`a keldilar va oz vaqtda xaloyiq Mir xizmatig`a firifta bo`lub g`avg`o qila boshladilar. Podshohi zamon Mirga ixroj hukmi qildi. Balx va Samarqand sari borib, muddate bo`lub, yana dor us-saltanat azimati qildilar, yana Chig`atoy mirzodalari, balki ulus ozadalari murid bo`lnb, hujum qila boshladilar. Ravishlari pok erdi va nafaslari otashnok. El bag`oyat alar nazmlarig`a moyil va she`rlarin o`qumoq va bitimakka rog`ib bo`ldilar. Har oyinakim, devon jam` qilurg`a bu amr bois bo`ldi va «Anis ul-oshiqin»⁶otlig` muxtasarroq masnaviy ham nazm qildilar va tarje`⁷ dag`i dedilar va tabarruk jihatdan ikki matla` bitilur, biri bukim:

Ishqi tu ki sarmoyai mulki du jahon ast,
Alminnatu lillahki, maro bar dilu jon ast⁸.

Yana biri bukim:

Rindemu oshiqemu jahonso`zu joma chok,
Bo davlati g`ami tu zi fikri jahon chi bok⁹.

Bu faqir avval nazmekim, o`rganibmen, bu so`nggi matla`dur. Hamono uch yosh bila to`rt yoshning orasida erdim, azizlar o`qumoq taklifi qilib, ba`zi hayrat izhor qilurlar erdi va masnaviylari hazrati mavlono Jaloliddin Rumiy¹⁰ (quddisa sirruhu) masnaviylarining vaznidakim «ramali musaddas» derlar voqe` bo`lubtur, bu misra`kim:

Bud dar Tabriz sayyidzodae¹¹.

andindur, go`yoki maqsad o`zlaridur va tarje`larining bandi bu baytdurkim:

Tui asli hama pinhonu paydo,
Ba af`olu sifotu zotu asmo¹².

Va ul hazratning mubbrak marqadi Jom viloyatida Xarjurd qasabasidadur. Va faqir ham ul ostona joro`bkashlaridinmen¹³. Vafotlari sanai xamsa va salosina va samona miada¹⁴voqe` bo`lubdur.

M i r M a x d u m — Hazrati Mir Qosimg`a¹⁵ xalifa va farzand va mahbub masobasida erdi, otasi Makkadin Imom Ali Muso ar-Rizo¹⁶ ziyoratig`a Mashhadg`a keldi, Qaytib Nishopurg`a yetganda kadxudo bo`lub mutavattin bo`ldi. Va anga uch farzand tangri inoyat qildi, kichikragi Mir Maxdum erdikim, oti Sayid Muhammaddur, shahrga tahsilg`a keldi va zohir ulumin takmil qilg`on chog`da hazrati Mir Qosimning zuhur va shuhrati vaqti erdi, ul hazrat xizmatig`a yetgach murid va vobasta bo`ldi va hazrat Mir aning tarbiyat va takmilig`a mashg`ul bo`ldilar va azim riyozatlar buyurub qattiq xizmatlarg`a ruju` qildilar. Chun Mir Maxdum poktiynat va sohibdavlat yigit erdi, ul xizmatlarni andoq qildikim: «Man xadima xudima»¹⁷ mazmuni bila hazrat Mir Qosim anga Mir Maxdum ot qo`ydilar va doim hazrati Mir Qosim ani aziz va mukarram tutar erdilar. Bu matla` aningdurkim:

Mutrib, bizan taronavu soqiy biyor jom
Xunash halol onki biguftast: «may harom» ¹⁸.

Va mazori Nishopur viloyatida Mehroboddadur.

H o f i z i S a ` d — Mir Qosim muridlaridandur Chun loubolivash va sho`xtab`roq kishi erdi. Xiriy shahrining lavand va ichkuchi yigitlari anga musohib bo`lur erdilar. Bu jihatdin alardin nohamvor maoshva beandom atvor zohir bo`lur erdi. Hazrati Mirg`ama`lum bo`lg`och, oni o`z suhbatidin mahrum qilib xonaqoxdin ixroj qildilar va buyurdilarkim, hujrasini buzub tufrog`in toshqari tashlasinlar. Ul mahalda Hofizi Sa`d bu g`azalni ayttikim, bu matla` ul g`azaldindur:

Maro dar olami rindi ba rasvoi alam kardi,
Dilam burdiyu jonamro nadimi sad nadam kardi¹⁹.

Va andin so`ngra Hofiz mardud bo`lub, mulozamat davlatiga musharraf bo`la olmadi va

otig`a bu muammo²⁰ aningdurkim:

Va Hofiz hamul hirmonda olamdin o`tti.

X o j a A b d u l v a f o y i X o r a z m i y (quddisa sirruhu) kibori avliyodindur. Xorazm xalqi g`oyat malakiy sifotlig`idin Xojani «er farishtasi» derlar erdi va Xoja ulumi zohiriy va botiniyni takmil qilib erdi. Va tasavvufda yaxshi musannofoti bor va mashhurdurkim, ulumi g`ariba ham bilur erdi, ammo andin zohir, bo`lmas erdi, balki g`oyati tavajjuh va istig`roqdin parvo ham qilmas erdi. Advor va musiqiy ilmida dag`i mahorati bor erdikim, risolasidan ma`lum bo`lur. Xoja avsofini har kishi bitir bo`lsa, alohida bir kitob bitmak kerak, ma`lum emaskim, bir kitobda ham siqg`aymu yo yo`q. Bir ruboiysi bila ixtisor qiloli.

Bad kardamu e`tizor badtar zi gunoh,
Zero ki dar in hast se da`vii taboh,
Da`vii vujudu da`vii quvvatu havl,
Lohavla valo quvvata illo billoh²¹.

Xoja ham Xorazmda olamdin o`tti va muborak marqadi ham Xorazmdadur.

M a v l o n o H u s a y n X o r a z m i y — X o j a A b u l v a f o (quddisa sirruhu)ning zohir ilmida shogirdi erdi va botin ilmida murididur. Mavlono o`z zamonining mashohiridindur va «Maqsadi aqso» ²² aning tasnifidur. Va Mavlono Jaloliddin Rumiy (quddisa sirruhu) masnaviysig`a sharh bitibdur va «Qasidai burda»²³g`a ham xorazmiycha turkiy til bilan sharh bitibdur. O`zga musannafoti ham bor. Ammo axloq va sifoti botin ilmida yorug`lik topqonning munofisidur. Va Mavlono Shohrux²⁴ mirzo zamonida bir g`azal uchun takfir qilib, Xorazmdin Hiriyg`a kelturdilar. Chun donishmand va istiloh bilur kishi erdi hech nima sobit qila olmadilar. Qaytib yana o`z mulkiga ketti. Va ul g`azalning matlai budurkim:

Ey dar hamin olam pinhon tuvu paydo tu.
Ham dardi dili oshiq, ham asli mudovo tu²⁵.

Mavlononi Tanso`fi bulog`ida (Xorazmda) o`zbek shahid qildi va qabri Xoja Abulvafo (quddisa sirruhu) qabrining oyog`i saridur.

Sh a y x O z a r i y — Isfaroyinda zuhur qildi va she`ri shuhrat tutti va kuhulat sinnida mayli suluk sari tushti. Haji muborak safarig`a borib, sayr rasmi bila Hnnd sari mutavajjih bo`ldi. Anda ko`p akobir va mashoyix xizmatig`a musharraf bo`lub ul mulk salotini anga murid va mu`taqid bo`ldilar va debturlarkim, Gulbarga podshohi Shayxqa bir lak yarmoq taklif qildi, ammo o`z rasmlari birla bosh yerga qo`ymoq, taklifi ham ko`rguzdi. Shayx ul vajhqa bosh endurmadi va bu baytni ayttikim:

Mani turk, hindu jifai jaypol guftaam,
Bodi buruti juna ba yak jav namexaram²⁶.

Va Hinddin qaytg`andin so`ngra Isfaroyinda go`sha ixtiyor qilib toatqa mashg`ul bo`ldi va ba`zi kutub, misli «Ajoyib ud-dunyo» va «Javohir ul-asror»²⁷Shayxningdur. O`zga musannafoti ham bordur. Va devoni ham mashhurdir. Va bu matla` aningdurkim:

Boz shab shud chashmi man maydoni girьya ob zad,
Sayli ashk omad shabixun bar sipohi xob zad²⁸.

Va shayxning qabri ham Isfaroyinda o`z maskanida — o`qdurur va Hoji Avhad Mustavfiykim, fazoyili sharhdin mustag`niydur, Shayxning vafoti ta`rixin

²⁹lafzi topibdur. Bu faqir Mavlono To`ti Turshiziy favtig`a

lafzi tarix topib erdim, ma`lum bo`lurkim bir tarixda o`tubdurlar.

M a v l o n o K o t i b i y³⁰ — o`z zamonining benaziri erdi. Har nav` she`rg`aki, mayl ko`rguzdi, anga maoniyi g`ariba ko`p yuzlandi, bataxsis, qasoidda balki ixtiro`lar ham qildi va ko`p yaxshi keldi. Va masnaviylari ham misli «Tajnisot» va «Zul-bahrayn» va «Zul-qofiyatayn»³¹ va «Husn va ishq» va «Nosir va Mansur» va «Bahrom va Gulandom» bor. Ammo g`azaliyot va qasoid devoni mashhurroq va yaxshiroq voqe` bo`lubdur. Oxiri umrida «Xamsa»g`a tatabbu` bunyod qildi va anda da`volar zohir qilibdur. Go`yo bu sababdin itmomig`a tavfiq topmadi. Bu faqirning xayolig`a andoq kelurkim, Mavlono Kotibiyda she`r saliqasi oncha bor ekandurkim, bizning Sulton Sohibqirondek suxandon podshoh anga murabbiy bo`lsa erdi va umri dag`i biror nima vafo qilsa erdi ko`p elning ko`nglin she`r aytmoqdin sovutqay erdi. Ammo tole`i za`fidin bu mazkur bo`lg`on ikki davlatqa musharraf bo`lmadi. Har taqdir bila insof uldurkim, aning asridin bu kungacha anga g`olibi mahz she`rning-barcha uslubida kishi yo`qtur. Aning yaxshi so`zi ko`pdur. Ammo g`azaliyotida bu matlai yaxshi voqe` bo`lubdurkim:

Zi chashmu dil badani xokiyam dar otashu ob ast,
Ba chashm binu ba dil rahm kunki, kor xarob ast³²

Va qasoidida ham bu matla` xub voqe` bo`lubturkim:

Ey rost ravii qazo, ba kamoni tu chun xadang
Bar tarkashi tu charxi murassa` dumi palang³³.

Va masnaviysida kecha borib kunduz kelur ta`rifida ham bu bir bayt aningdurkim:

Shabpara az gunbazi feruzagun
Raft ba feruzai gunbaz darun³⁴

Va Mavlono Astrobodda toun marazi³⁵ bila o`tti, o`tar holda bu qit`ani aytib erdikim:

Zi otashi qahri vabo gardid nogahon xarob
Astrobodki, xokash bud xushbo`tar zi mushk,
Andar u az piru barno hech kas boqi namond,
Otash andar besha chun aftad na tar monad, na xushk³⁶.

Va mazori Astrobodda No`h Go`ron degan go`ristondadir.

M a v l o n o A sh r a f³⁷ — darveshvash va nomurodsheva kishi erdi. Va kiyiz bo`rk ustiga qurchuq chirmar zrdi. Va el bila dag`i omizishi oz erdi. Ko`proq avqot «Xamsa» tatabbu`ig`a sarf qilur erdi; to ul kitobni tugatur tavfiqi topti, voqean o`z xurdi holig`a ko`ra yamon bormaydur. Afv fazilatida «Xamsa»sidin bu bayt yaxshi voqe` bo`lubturkim:

Ba nazdi kase k-o` ba donish meh ast,
Zi mujrimkushi jurmbaxshi beh ast³⁸.

Bu g`azal matlai dag`i aningdurkim:

Xohamki, cho`bi tiyr shavam, to tu goh-goh
Bar holi man zi go`shai chashme kuni nigoh³⁹.

X o j a I s m a t u l l o⁴⁰ — Movarounnahr buzurgzodalaridandur. Zohir ilmin takmil qilg`ondur. G`oyat xushtab`lig`idan o`zin she`rg`a mansub qilib devoni mashhur bo`ldi. Va Xalil Sulton⁴¹ otig`a yaxshi qasidalari bor. Bu matla` Xojaningdurkim:

Dil kabobest k-az u sho`r barangextaand,
Vaz namakdoni Xalilash namake rextaand⁴².

Va Xalil Sulton ash`orining devoni ta`rifida rangin qasidasi bor. Matlai budurkim:

In bahri begaronki, jahonest dar barash,
G`avvosi aqli kull nabarad pay ba gavharash⁴³.

Va Xojaning qabri Buxoroda o`z hujrasidadnr.

M a v l o n o X a yo l i y — Buxorodin va Xoja Ismatulloning shogirdidir. Bu matla` aningdurkim:

Ey tiyri g`amatro dili ushshoq nishona,
Xalqe ba tu mashg`ul, tu g`oyib zi miyona⁴⁴.

Ikkinchi bayti dag`i yaxshi voqe` bo`libturkim:

Gah mu`takifi dayramu gah sokini masjid,
Ya`neki, turo metalabam xona ba xona⁴⁵.

O`zi xush xulq va xush tavr yigit ermish, hamonoki qabri Buxorodadur.

M a v l o n o B i s o t i y — Samarqanddindur. Sho`x tab`i bor ermish, ammo bag`oyat omiy ermish. Bu matla`i mashhurdurkim:

Dil shishavu chashmoni tu har go`sha barandash,
Mastand, mabodoki, banogah shikanandash⁴⁶.

Bu bayti ham xub voqe` bo`lubturkim:

Az xuro`shi changu daf vasli tu mexohad dilam.
Z-on ki dar har po`ste boshad xudoro do`ste⁴⁷.

Qabri Samarqanddadur.

M a v l o n o Ya x ` yo S ye b a k⁴⁸—Xuroson mulkining rangin fozili erdi, ko`p ulum va fununda mohir erdi. Sanoe` va aruz fanida barcha el ani musallam tutarlar erdi. Aning tab`i diqqatini har kishi bilay desa «Shabistoni xayol» degan kitobini ko`rsun. Avval «Tuffohiy» taxallus qilur erdi. So`ngra «Fattohiy» ham taxallus qildi. Ammo «Xumoriy» va «Asroriy» ham taxallus qilibdur. «Fattohiy» taxallus bila bu matla` aningdurkim:

Eyki, davri lola sog`ar xoli az may mekuni,
Raft umr, in dog`i hasratro davo kay mekuni⁴⁹.

Va «Asroriy» taxallus bila Xoja Hofiz⁵⁰ tatabbuida bu bayt aningdurkim:

Arrai bargi kanab, ey bangiyon, z-on tez shud,
To burad bexiniholi aqlu imoni shumo⁵¹

Bu faqir aruz fanida vosita bila Mavlononing shogirdimen⁵². Inshoollohkim, o`z yerida kelgay. Mavlono darveshvash va qone` kishi erdi. Go`shae ixtiyor qilg`on jihatidin latoyifi tab`i ozroq shuhrat tutti. Sana isno va xamsina va samona miada⁵³ olamdin o`tdi.

M i r I s l o m G` a z z o l i y⁵⁴ — Hujjat ul-islom Imom Muhammad G`azzoliy (quddisa sirruhu) avlodidindur. Zohir ulumin takmil qildi va lekin foniy sifat va betakalluf kishi erdi. Va tibb va hikmatda mahorati bor erdi. Salotin va hukkom majlisig`a borur erdi. G`oyati latofati tab`idin nazmg`a dag`i ishtig`ol ko`rguzur erdi va aning nazmda kamoli Hakim Anvariyning⁵⁵bu qasidasi javobidakim:

Chu murodi xeshro bo mulki Ray kardam qiyos⁵⁶.

Ma`lum bo`lurkim, Alouddavla Mirzo⁵⁷ madhida aytibdurkim, har bayti boshtin oyoq ul zamonning bir ta`rixidur va ul qasida matlai budurkim:

Mir Balxda Hazoraspiylar chog`ida bor ekandur, Sulton Abu Sa`id⁵⁹ Mirzo chog`ida olamg`a vido` qildi.

S a y i d A l i H o sh i m i y —Sayid Hoshimiy nasab va xushtab` yigit erdi. Abdullatif Mirzo⁶⁰mulozamatida bo`lur erdi. Va sipohiylik ham qilur erdi. Va sho`x tab`g`a bu bayt shohidi adildur.

Dar biyobonin adam budam ba fikri on dahan,
Shud padid on xatti sabzu gasht Xizri rohi man⁶¹.

Q o z i M u h a m m a d I m o m i y — mutadayyin va xushtab` kishi erdi. Xurosonning qoziyul-quzotlig` mansabida mutammakkin bo`ldi. Va nazmg`a gohi mashg`ul bo`lur erdi. Ash`ori Hiriy shahrida el orasida bor. Bu matla` aningdurkim:

Guftamash gul-gul baromad rangi ruxsorat zi mul,
G`unchai u dar tabassum shudki, az gulho chi gul⁶².

Va qabri Hiriyda Imom Quzotning go`ristonidadur.

M a v l o n o M u h a m m a d O l i m — Samarqand ulamosidin Ulug`bek Mirzo⁶³bila hamsabaq va musohib erdi. Ammo bag`oyat daler va sho`xtab` va xiyra kishi erdi. Bahsda ko`p go`stoxona so`zlar va javoblar aytur erdi. Saltanati azim ush-sho`niy tahammul qila olmadi. Samarqanddin anga ixroj hukmi bo`lub Hiriyga keldi va munda Mavlononing maqdamin g`animat tuttilar va sokin bo`ldi. Bu matla` aningdurkim:

Mo siyah baxtemu bad ro`zemu axtar so`xta,
Sham`i maqsude ba umri xuld shabe nafro`xta⁶⁴.

Va Mavlono ham Hiriyda madfundur.

M a v l o n o Q u d s i y — hiriylikdur, shiringo`y kishi ermish. Va og`zida laqva marazi bor erdi, andoqkim og`zidin suv borur erdi va zabt qila olmas erdi, bu bobda debdurkim:

Bu vujudi chunin dahanki, marost,
She`r go`yamki, ob az u bichakad⁶⁵.

Bu matla` dag`i aningdurkim:

Eyki, man`am mekuni az didani on gul`uzor,
Holati dilro namedoni, maro ma`zur dor⁶⁶.

M a v l o n o R u h i y Yo z i r i y — Xuroson afozilining doxilidur. Tab`i xub va suluki marg`ub kishi erdi.
«Bulbul bila gul» va «Sham` bila parvona» orasida munozara bitibdur. Anda ko`p diqqat ko`rguzubtur. Saraxs viloyatidin nari Darun va Yezirg`acha ko`prak tab` ahli aning zamonida anga shogird erdilar.

Bu matla` aningdurkim:

Namexohamki, kas yobad zi sirri holam ogohi,
Va garna olame so`zam ba yak ohi sahargohi⁶⁷.

M a v l o n o S o h i b B a l x i y — bovujudi she`r fanida mahoratlik kishi erdi, advor va musiqiy ilmida komil erdi. O`z g`azallarini o`z amallariga bog`labdurkim, aning fazoyilig`a dalolat qilg`ay. Ul jumladin, «Chahorgoh» amalidirkim, mashxurdur. Derlarkim, Jo`gi Mirzo⁶⁸ majolisida ul amaldin o`zga nima aytturmas ekandurki, bu g`azalga bog`labdur:

Hamchu subh az mehri ro`yat mezadam damhoi sard,
To rasam ro`ze ba ko`yat dil base shabgir kard⁶⁹.

Va Xoja Salmonning⁷⁰ masnu` qasidasig`a javob debturkim, andin ko`p iste`dod ma`lum bo`lur za yana bir qasidasi javobida bu matla` xub voqe`durkim:

Zi qomati tu ba olam qiyomate barxost,
Qiyomatest qadat gar buvad qiyomat rost⁷¹

Va g`azaliyotida bu matla` mashhurdurkim:

Tui koni namaku mo sho`rbaxton,
Xudo in dod morou turo on⁷².

Va tab`ida tama` mufrit uchun bovujudi fazoyil el qoshida izzati kamrak erdi. Oshpaz bila nonvoy-din osh va non tilab yer erdi. Bu g`arazg`a aytqon qit`asidin bir bayt budururkim:

Magasi murda bud qaylai ro`i osham,
Shubushi zinda bud kunjudi ro`i nonam⁷³.

Mazori Balx navohisidadur.

M a v l o n o S i y m i y — Nishopurdindur, ko`p fazli bor erdi. She`r va muammo va insho va xatda asridag`i bu fan ahli musallam tutar erdilar. Bir kun da`vo bila ikki ming bayt aytib bitigani mashhurdur. Va muhriga bu baytni aytib qozdurubdurkim:

Yak ro`z ba madhi shohi pokiza sirisht
Siymiy du hazor bayt guftu binavisht⁷⁴.

Har oyinakim, bu baytdin boshqa el ichida g`azali-din bir ozroqcha bor. Bu muammo dag`i

otig`a aningdurkim:

M a v l o n o A l i O h i y — Mashhaddindur. «Xamsa» muqobalasida necha masnaviy aytibdurkim, chun muqobalag`a keltursa, go`yoki bo`lmas. Ul jihatdin shuhrat tutmaydur. «Xayol va visol» otlig` kitobida bir bayti bor, magarkim, mulhimi g`ayb aning tiliga o`z she`ri bobida solg`ondurkim:

She`reki buvad zi nukta soda,
Monad hama umr yak savoda⁷⁵.

M a v l o n o A l i Sh i h o b — turshizlikdur. Sulton Muhammad Boysung`ur⁷⁶ mulozimi erkandur, ham ravon, ham puxta aytur erkandur. Ul zamon shuarosi andin yomon ayturlar ermish. Va Mavlono Sirriy aning o`g`lidurkim, o`z yerida mazkur bo`lg`ay. Bu matla` aningdurkim:

Chu parda az rux chun oftob bardori
Ba jonu dil kunadat mushtari xaridori⁷⁷.

M u h a m m a d A l i Sh u g` o n i y — vazirzodadur, tab`i xub voqe` bo`lg`on jihatdin nazmg`a ko`p mashg`ul bo`lur erdi, bu bayt aning ash`oridindurkim:

Chunon g`ariqi mayam, soqiyoki, az gili man
Agar gule badar oyad sharob az u bichakad⁷⁸.

M a v l o n o T o l ye ` i y — ham Sulton Muhammad Boysung`ur modihi erdi. Tab`i g`arobat sori maylliq shoirdur.
Imomi jin va ins Ali ibni Muso ar-Rizo madhida qasida aytibdur, matlai budurkim:

Xishti in mehri zar andudeki, bar saqfi samost,
Bahri farshi ravzai Sulton Ali Muso Rizost⁷⁹.

M a v l o n o T u s i y — masalgo`y va g`azalgo`y erdi. She`ri base omfirib erdi. Uzun umr topti, hamonoki yoshi yuzga yetti. Bu matlai mashhurdurkim:

Zihi no`shi labi la`lat hayoti. jovidoni man,
Ba dandon megazi labro chi mexohi zi joni man⁸⁰.

Bu matla` ham aningdurkim:

Maro boshed, ey xubon, xudoro,
Xudoro doramu boqi shumoro⁸¹.

Iroqda olamdin o`tti.

B o b o S a v d o i y⁸² — Bovarddindur. Avval «Xovariy» taxallus qilur erdi. G`aybi olamdin anga jazaba yettikim, aqli zoyil bo`lub, eldin chiqib bosh-ayog` yalang devonalardek tog`u dashtda kezar erdi. O`z holiga kelib el orasig`a kirgandan so`ngra, «Savdoiy» taxallus qildi. Boysung`ur Mirzo otig`a qasoyidi bor. G`azalni dag`i nav`i aytnbdur. Bu matla` aningdurkim:

Anbarat xolu ruxat vardu xatat rayhon ast,
Dahanat g`unchavu dandon duru lab marjon ast⁸³.

Umri seksondin o`tti va qabri Bovardning Sukkon otlig` kentidadur. Ikki g`arib o`g`ul yodgor qo`yub bordi.

M a v l o n o Z o h i d i y — Bobo Savdoiyg`a muosir erdi. Amir Xusravning⁸⁴ «Daryoi abror»iga tatabbu` qilibdur va Mavlono Kotibiyning «Tajnisot»ig`a ham ma`razg`a kelibdur. Va munojotida aning bu banti yaxshi tushubdurkim:

Zuhraro chang yo rubob ki dod,
La`l dar sang, yo rab, ob ki dod? ⁸⁵

M a v l o n o Am i r i y — turk erdi va turkcha shs`ri yaxshi voqe` bo`lubdur, ammo shuhrat tutmabdur. Va bu bayt aning «Dahnoma» sndindur:

Ne yemakdin, ne uyqudin solib so`z,
Emakdin to`yub uyqudin yumub ko`z.

Ba forsiyda shayx Kamol⁸⁶ tatabbu`i qilibdur. Bu matla` aningdurkim:

Ro`zi qismat har kase az aysh baxshi xud sitond,
G`ayri zohid k-o` riyozatho kashidu xushk mond⁸⁷.

Aning qabri Badaxshon sari Arhang Saroydadur.

M a v l o n o B a d a x sh i y — fozil kishi ermish, Ulug`bek Mirzo zamonida Samarqandda shuaro ani xushgo`yliqg`a musallam tutubdurlar. Va Mirzoning dag`i ko`p iltifoti bor ermish. Bu matla`i mashhurdurkim:

Ey zulfi shab misoli turo dar bar oftob,
Az shab ki did soyaki uftad bar oftob!⁸⁸.

M a v l o n o T o l i b J o j a r m i y — Sherozda nash`u namo topibdur. Va qabri hazrati Xoja Hofizning oyog`i sari erdi. Bu ruboiysini qabri toshig`a bitib erdilarkim. Faqiri haqir yod tuttumkim:

Dar ko`chai oshiqi ba paymon durust,
Meguft ba man ahli dile ro`zi naxust,
Tolib matalab kase ki u g`ayri tu just,
Tu tolibi u boshki, u tolibi tust⁸⁹.

M a v l o n o B u r u n d u q — nadimvash va hazzol kishi ermish. Sulton Boyqaro⁹⁰binni Umarshayx xizmatida bo`lur ermish va ul zamon shuarosi aning tilidin qo`rqub, aning jonibini ko`p rioyat qilur ermishlar va ani ustod lafzi bila xitob qilur ermishlar. Va bu matla` aningdurkim:

Labi shirini tu bo tungi shakar memonad,
Duri dandoni tu bo iqdi guhar memonad⁹¹.

M a v l o n o J u n u n i y — hiriyliqdur. She`ri yomon ermas ekandur. Ammo nazmda tab`i hajv va hazl sari moyil erkandur. Xoja Hofiz Sharbatiy bila aning orasida nizo` voqe` bo`ldi va ul munozaatni hajv qildi va xaloyiq ul hajvni yod tuttilar va yaxshiroq she`rlari bu jihatdin bartaraf bo`ldi va ul hajv chun mashhur erdi bitmak munosib ko`runmadi. Bu matla` aningdurur:

Ey ahli jununro ba kamandi tu zabuni,
Z-on ro`y dar on halqa zabun ast jununi⁹²

M a v l o n o O r i f i y — bag`oyat fozil va xushgo`y shoir erdi. Zamon ahli ani Salmoni Soniy derlar erdi, ham she`ri munosabatidin, ham ko`zlari za`fidin. Va Salmonning ko`zi og`rig`onda aytqon qasidasig`akim, matla`i bu dururkim:

Dardoki, dard kard savodi basar xarob,
Ayyom kard chashmai chashmi maro sarob⁹³.

Mavlononing dag`i ko`zi og`rig`onda javob aytibdur. Bu bayti xubturkim:

Bar palaki surxi didai man dorui safed,
Boshad biaynih namaki suda bar kabob⁹⁴.

Va «Go`y va chavgon» munozarasida ham masnaviysi bor, rangin aytibdur. Ot ta`rifida bu ikki bayt andindurkim:

Chun go`i sipexr gird basti,
Maydon-maydon chu go`y jasti.
Har gohki, dar araq shudi g`arq,
Boron budi-yu dar miyon barq⁹⁵.

G`azal devoni ham bor. Bu matla` aningdurkim:

Ahd kardamki, nayoyam ba dar az mayxona,
To ba-don damki, maro pur nashavad paymona⁹⁶.
Qabri Hiriy shahridadir.

M a v l o n o S u l a y m o n i y — Bobur Mirzo⁹⁷ xizmatida bo`lur erdi. Va badihani ravon aytur erdi. Ammo Hazrati Xoja Hofizning bu matlai javobidakim:

Yod bod on ki sari ko`i tuam manzil bud,
Didaro ravshani az xoki darat hosil bud⁹⁸.

Aning bu matlai yomon voqe` bo`lmaydurkim:

Halli on nuktaki, bar piri xirad mushkil bud.
Ozmudem, ba yak jur`ai may hosil bud⁹⁹.

So`ngg`i bayti budurkim:

Guftam az madrasa pursam sababi hurmati may,
Dari har kaski, zadam bexudu loya`qil bud¹⁰⁰.

Va mashhur mundoqdurkim, bu ab`yot Mavlono Hakim tabibning xotuni Mehriningdur¹⁰¹. Va bu faqir siqqa eldin eshittimkim, Sulaymoniyningdur, vallohu a`lam!¹⁰²

M a v l o n o Q a d i m i y — naqorachilikka mashhurdur, ammo tab`i nazmlarda mulonim erdi, bu matla` aningdurkim:

Be jamolash didai ravshan chi kor oyad maro,
Ravshani dar dida az didori yor oyad maro¹⁰³.

So`ngg`i bayti yaxshiroq voqe` bo`lubdur:

Oh az on soatki, nogah dar rahe pesh oyadam,
Muddate boyadki, to dil bar qaror oyad maro¹⁰⁴.

M a v l o n o M a s i h i y — Kushanj viloyatidin erdi. Pokiza ro`zgor va musulmonvash kishi erdi. Derlarki, Makka ziyorati davlatig`a musharraf bo`ldi. Va tab`i sho`x erdi. Yaxshi ash`ori bor. Bu matla` aningdurkim:

Moro ba jafo kushta pushaymon shuda boshi,
Xuni dili mo rexta pazmon shuda boshi¹⁰⁵.

Derlarki, Ka`ba safarida Mavlono bodiyada xorg`on mahallidakim, mug`aylon nig`ochi ko`lankasida oyog`idin tikon sug`ururg`a mashg`ul ekandur, qofila sho`x tab`laridin biri bu baytni debturkim:

Az ranji rahi duru sarxori mug`aylon,
Az omadani Ka`ba pushaymon shuda boshi¹⁰⁶.

M a v l o n o H o j i A b u l h a s a n — turkdir, ammo tolibi ilmliqqa mashg`ul bo`lub, biror nima modda hosil qilibdur, chun tab`i xub erdi, she`r ayturg`a mashg`ul bo`ldi. Bu turkcha matla` aningdurkim:

Kelibtur ul gulu bir hafta turub boradur,
Bu o`t ko`ngulga tushub jonni kuydurub boradur.

Muammo fanida dag`i yaxshi erdi.

ismig`a bu latif muammo aningdurkim:

M a v l o n o Q u t b i y — Sulton Mas`ud Mirzo¹⁰⁷ mulozimi erdi. Sho`x tab` kishi erdi. Turkiy va forsiy she`rda jald erdi. Bu turkcha matlai mashhurdurkim:

G`uncha gar nisbat qilur o`ziga dildor og`zini,
Ey sabo yeli, to`la qon ayla zinhor og`zini.

M a v l o n o N a i m i y — Mavlono Qutbiyg`a qarobatdur. Yomon tab`i yo`q erdi. Turkiy nazmlarga tab`i muloyim erdi. Va Sulton Sohibqiron ostonasida bo`lur erdi. Chun qobiliyati bor erdi va sidq va ixlosi bila qulluq qilur erdi. Ko`p iltifot topti, oqibat sadorati oliy mansabqa sarafroz bo`ldi. Bu matla` aningdurkim:

To adamdin bo`ldi paydo munchakim husnu jamol,
Sen parivashdek yaratmabdur bashardin zuljalol.

Hamul hazratning qazoqlig`ida yara yeb olamdin o`tti.

M a v l o n o Z a y n — kissado`zluq san`atig`a mansub erdi. Va o`z zamoninnng sho`x tab`laridin bir ani tutarlar erdi. Bu maqta` aningdurkim:

Bo Zaynki, man`at kunad az mardumi nojins,
Begona chunoneki, g`ami xesh nadori¹⁰⁸.

M a v l o n o M u h a m m a d J o m i y — Hazrat Mavlaviy Maxdumi Nuranning¹⁰⁹ inisi erdi. Zohir ulumin takmil qilib erdi. Axloq va sifoti darveshona va suluk ravishi bexeshona, advor va musiqiy ilmida mohir va soyir fazliyotda komil erdi. Ul og`og`a inilikka loyiq va tariyqi alar tariyqi bila muvofiq erdi. Bu ruboiy alarningdurkim:

In bodaki, man be tu ba lab meoram,
Ne az pai shodiyu tarab meoram.
Zulfi siyahi tu ro`zi man karda siyoh,
Ro`zi siyahi xesh ba shab meoram¹¹⁰.

Qabri ul hazratning manzillarida qutb us-solikin Mavlono Sa`diddin Koshg`ariy¹¹¹ (quddisa sirruhu)ning sufasida, aning ayog`i sari voqe`durur.

M i r Sh o h i y¹¹²—sabzavorliqdur. Asli sarbadorlardin bo`lur. Boysung`ur Mirzo mulozamatida bo`lur erdi. Oti Mir Oqmalikdur. Farog`atdo`st va xushbosh kishi erdi. Aning she`rini choshni va salosat va yakdastlik va latofatida ta`rif qilmoq hojat ermas. G`azali agarchn ozdur, ammo barcha xaloyiq qoshida pisandida va mustahsandur. Faqir agarchi ani ko`rmadim, ammo aning bila faqirni orasida e`lom va irsol voqe` bo`ldi. Mulk podshohi otamni hukumat rasmi bilan Sabzavorg`a yuborib erdi va Mir Shohiyni Astrabod hokimi tilab Jurjon mamolikiga eltib erdi. Astrabodda anga qazo yetib na`shin Sabzavorg`a kelturdilar va obo va ajdodi daxmasida xaloyiqni o`tru chiqorib ani oxirat yeriga dafn qildilar. Astrabodda aytqon ikki matlai tuganmay qolg`on erdikim, vasiyat qilg`ondurkim, Xoja Avhad alarni tugatsun deb, biri budurkim:

Xarobem az dili berahm gah-gah yod kun moro,
Sagi ko`i tuem oxir ba sange shod kun moro¹¹³.

Yana biri bukim:

Tu shahrnyori jahon, mo g`aribi shahri tuem,
Vatan guzoshtai bexonumon zi bahri tuem¹¹⁴.

Xoja Avhad ikkalasin tugatti va devonig`a bitildi va shahr shuarosig`a marsiya taklifi qildikim, ayttilar. Bu bir bayt ul marsiya ab`yotidiidurkim:

K-o` bishav zeru zabar az ashku oham Sabzavor,
Z-onki shahri shoh be Shohiy nameoyad ba kor¹¹⁵.

M a v l o n o M u sh t a r i y — astrobodlig`dur. O`z vaqtida mashohirdin erdi. Bu matla` aningdurkim:

Soqiy agar mayam nadihad dar havon gul.
Dasti man astu domani soqiyu poi gul¹¹⁶.

M a v l o n o A l i D a r d o` z d ham astrabodlig`dur. Bu matlai mashhurdur va yaxshi voqe` bo`lubdurkim:

Guzasht umru nameoram az sharob guzashtan.
Ki, mast xoham az in olami xarob guzashtan¹¹⁷.

M a v l o n o T o l ye ` i y — kamardo`zliqqa mansubdur. Bu matla` aningdurkim:

Yoram zi g`amza tiyru zi abru kamon kashid.
Az ro`i xub har chi rasad metavon kashid¹¹⁸.

M a v l o n o M u h y i — Boysung`ur mirzo mulozamatida bo`lur ermish. Bu matla` aningdurkim:

Bo ruxat dam zi siym natvon zad,
Bo`sa onjo zi biym natvon zad¹¹⁹.

«Majolis un-nafois»ning avvalg`i majlisining itmomi

Bu valoyatosor guruh va bu fasohatshior anbuhlarning ruhlarinikim, xaloyiq ruhi alarning jonparvar nafaslaridin tozadur va ulus osoyishi alarning ruhbaxsh kalomlaridin beandoza. Haq subhonahu va taolo sahobi inoyatidin fayz yomg`uri selobig`a g`ariq qilsun va mag`firati soiqasidin ruh shu`lasi anvorig`a hariq etsun. Va alarning ruhoniyatidin Sultoni Sohibqiron humoyun tab`ig`akim, fasohat bahrining samin gavharidur, nur va safolar bersun, va balog`at bo`rjining munir axtaridur, surur va ziyolar yetkursun. Ruboiy:

Yo rabki, bu shohkim ulus xonidur,
Tab` ahliyu zehn xayli sultonidur.
Ne xonu ne sultonki, jahon jonidur,
Ber umr ila davlat, ulcha imkonidur