BESHINCHI MAJLIS

«Xurosonning va ba`zi yerning mirzodalari va soyir» Ozodalari zikridakim, tab` salomati va zihi istiqomati alarg`a boisi nazm bo`lur, ammo mudovamat qilmaslar

Ul jumladin:

A m i r D a v l a t sh o h¹ — Firuzshohbekning amakizodasi Amir Alouddavla Isfaroyiniyning o`g`lidur. Firuzshohbekning muknat va azamati xud olam ahli qoshida gunashdin ravshanroqdur, ta`rifqa ehtiyoj ermas. Amir Alouddavla dag`i ahl kishi erdi. Ammo dimog`i hiffat paydo qilib, zoe` bo`ldi. Va lekin Amir. Davlatshohhushtab` va darveshvash va ko`p salohiyatlig` yigitdur. Obo va ajdodi tariyqidinkim, amorot va zohir azamat va tajammuli bo`lg`ay, kechib go`shae ixtiyor qilib, faqr va dahqanat bila qanoat qildi va fazoyil va kamolot iktisobi bila umr o`tkardi. Ushbu mazmundakim, bu muxtasar bitiladur, «Majma ush-shuaro» ² tasnif qilibdurkim, har, kishi ani mutolaa qilsa, musannifining iste`dod va kamolin ma`lum qilur. Ammo bu yaqinda xabar keldikim, foniy olamdin rihlat qilibdur. Voqe` bo`lsa tengri ani rahmat qilg`ay.

Bu matla` aningdurkim:

Zihi az oftobi orazat chashmi jahon ravshan,
Zi chashmi ravshani karda dilamro xonumon ravshan³.

M i r H u s a y n A l i J a l o y i r⁴ — «Tufayliy» taxallus qilur erdi. Aln Jaloyirning o`g`lidurkim, otasi Yodgor Mirzo eshigida amir ul-umaro va sohib ixtiyor erdi. Ammo o`zining otasig`a nisbati yo`qtur. Faqirsheva va foniyvash va betakalluf va xushtab` yigitdur. Nazmlarg`a tab`i muloyimdur. Ammo qasida uslubi aning haqqidur. Andoqki, bu toifa ham musallam tutarlar. Sulton sohibqiron otig`a g`arro qasoyidi bor. Ul hazrat ham ani yaxshi tarbiyatlar qildilar. Andoqkim, viloyat bildi va qo`sh devonida muhr bosti va parvonachi bo`ldi va taqarrub va nayobatqa daxli bor erdi.
Falakning andinkim, fazl ahlig`a hasadi bor, bir taqsir bila oni dargohi falak ishtibohdin yiroq solibdur, aning xud bu qayg`udan kunduz qarori va kecha uyqusi yo`qtur. Umid ulkim, podshohona lutf va karam dastgiri bo`lg`ay.
Bu matla` aning qasoyididindurkim:

Bihamdillahki, digar rah ba iqboli shahi odil,
Burun omad gulam az xoru xor az povu va po az gil⁵.

Umid ulkim, bu matla` munosibi holi bo`lg`ay. Bu g`azal matlai ham aningdurkim:

Bute k-az gul buvad ozori po dar gashti bo`stonash,
Chi ro` dar dida jo`yam bovujudi xori mujgonash⁶.

Aybi mufrit lavandlig` va junundin o`zga yo`qtur.

M i r H a y d a r⁷ — «Sabuhiy» taxallus qilur. Ota otadin bu dargohning boyrisi, balki tug`masidur. Bu faqirg`a shiddati qarobatdin farzandlig` nisbati bor. Tufuliyatdin shabob ayyomng`acha ulum iqtisobi qildi va tab`i she`r va muammo va soyir fazliyotda mo`loyimdur. Agarchi bot tark qildi, ammo sipohiylikda ham erdamlarkim bo`lur, o`q otmoqda jald va qilich chopmoqda chobuk va soyir jalodatlarda oncha borkim, asrining ahli pisand qilurlar. Chun junun nasha`sidin bebahra emasdur, suluki tariyqida ko`p ofat va andoz bo`ldi. Umid ulkim, oqibat istiqomatda rosih bo`lg`ay. Bu matla` aningdurkim:

May ast la`li tu yo shahdi nob: az in du kadom ast?
Xay ast bar ruhi tu yo gulob: az in du kadom ast? ⁸

A b d u l v a h h o b— «Suhoiy» taxallus qilur. Shayximbekning xoharzodasidurkim, Abdurrazzoq atkaning o`g`li. bo`lg`ay. Shayximbek ta`rifi o`z zikrida aytildi. Abdurrazzoq dag`i go`yoki Alouddavla Mirzo⁹ devonida muhr bosqondur. O`zi dag`i sipohisheva yigitdur. Kitobe, derlarkim, jam` qilg`ondur va otin «Abdol-noma» ¹⁰ qo`yg`ondur. Ammo faqir ko`rmadim. Bukim, tab`ini gohi tag`oyisi ta`rif qilur, anga shu sharaf basdur. Bu matla` aningdurkim:

Doshtam az chashmi bemorash ba dil sad gunna dard,
To ba chashmi xud nadid on dardro bovar nakard¹¹

Go`yoki birovning ko`zi og`rig`onda aytqondur.

S u l t o n H u s a y n¹² — «Xatmiy» taxallus qilur. Shayx Bahlulbekning o`g`lidur. Agarchi otasi holo faqr tariyqin ixtiyor qilib go`sha tutubdur, ammo Sulton sohibqiron davlatidin Xorazm taxtida hukumat qilib, amorat devonida muhr bosti va og`asi yillar Balx (qubbat ulislomiy)da hukmron erdi. O`zi faqirvash va nomurodsheva yigitdur. Tab`i ham xoli az salomat emas. Bu matla` aningdurkim:

Maro bis`yor mushkil menamoyad furqati jonon,
Vidoi joni shirin hast dushvor, ey musulmonon¹³.

M i r I b r o h i m — Sulton Husaynning o`g`lidur va faqirning og`asining nabirasidur. Faqir oni o`g`il, chilay asrabmen. Bu

otig`a aningdurkim:

M u h a m m a d S o l i h¹⁴ —ismi munosabati bila «Solih» taxallus qilur. Nur Saidbekning o`g`lidurkim, ko`p vaqtlar Chahorjo`y navohisidin Adoq navohisig`a degicha amorat qildi va Sulton Abu Said Mirzo eshigida, Ulug`bek va Jo`gi Mirzo eshigida sohib ixtiyor va jumlat ul-mulk erdi. Ammo bag`oyag badfe`l va badxulq kishi erdi. O`zi muloyim yigitdur. Atvorining otasi atvorig`a nisbati yo`qtur. Anga ham g`arib sahv tushtikim, Sulton Sohibqiron qullug`idin g`aybat ixtiyor qildi.
Ba`zi derlarkim, bexudlig` olamida yomon musohiblar ani bu yomon yo`lg`a tutubturlar. Tab`ida xeyli diqqat birla choshni bor. Xatqa ham qobiliyati ko`pdur. Bu matla` aningdurkim:

Nayam oshufta gar po`shida kokul mohi tobonash,
Chi g`am az tiragii shab, chu boshad subh poyonash? ¹⁵

Sh ye r a m — Xurosonning odamizodalaridindur. Solim nafsliq va salim tab`liq yigitdur va tab`i nazm tavrida ko`p muloyimdur. Bu matla` aningdurkim:

Yoridin har kim tushar ayru parishonlig` chekar,
Vasl qadrin bilmagan mendek pushaymonlig` chekar,

Bu forsiy matla` ham aningdurkim:

Mashav nosih ba ko`i aqlu donish rahnamun Moro
Nadorem ixtiyori to chi farmoyad junun moro¹⁶.

M i r I sh q i y - Jahon Malikbekning nabirasidurkim, g`oyat taayyundin go`yoki ta`rifi hojat emas. Amir Yodgorbekkim, zikri yuqori o`tti, inisining o`g`lidur va otasi Aloulmulk dag`i tab`din xoli emas erdi. Tab`i yaxshidur. Bu matla` aningdurkim:

Zi bahri on ki oyad qissai jononi man berun,
Zi xubon har zamon dar anjuman oram Suxan berun¹⁷.

M i r A l i D o` s t — «Rafiqiy» taxallus qilur. Alaykabek¹⁸ning nabirasi bo`lur. Aning sha`ni andin azimroq va shuhrati andin ko`prokdurkim, sharh qil-moq bila kishi oni elga tanitqay. Otikim, mazkur bo`ldi, basdur. Anga ma`ruf madrasa va go`rxona va raboti basdur. O`zining tab`i muloyim tushubtur. Bu matla` aningdurkim:

Davoi dardi dili xeshro ko`jo jo`yam,
Ko`jo ravam, chi kunam, holi dil kiro go`yam? ¹⁹

Yo m g` u r ch i b ye k — «Sipohiy» taxallus qilur. Mir Valibek o`g`lidur. Mir Valibek²⁰ning ta`rifi hamul Alaykabek ta`rifiga hukmi bor. O`z tavrida azamati andin ortuq bo`la olur erdikim, o`ksuk yo`q. Ammo osori oncha qolmadi. O`zi xushtab` voqe` bo`lubtur. Bu matla` aningdurkim:

Ba masjideki, ravam dar firoqi dilbari xesh,
Bahona sajda kunam bar zamin niham sarn xesh²¹.

M u h a m m a d A l i J a l o y i r — «Nisoriy» taxallus qilur. Ali Jaloyir o`g`lidur va Husayn Alibekning inisidur. Ikkalasining ta`rifi yuqori o`tubdur. Ammo o`zi ne sipohiyliqda otasig`a o`xshar va ne o`zgaga. Atvorda og`asig`a nisbati bor. G`arib tavrlik kishidur. Chun Xuroson ahlining aksari bilurlar, bitimak befoydadur. Ammo she`r aytur. Bu matlai yaxshi voqe` bo`lubturkim:

Kase hargiz maro beg`am nadidast,
Chu man g`am didae g`am ham nadidast²².

M a v l o n o K a v k a b i y — emdi zohir bo`lubtur va Shayx Boyazid Ilaning o`g`lidur. Faqir ani ko`rubmen, ammo she`r ayturin ma`lum qilmaydur erdim. Mashhadda bo`lur va oboajdodi go`rxonasida bo`lur. Andin kelganlar bu matla`ni andin naql qildilarkim:

Kushti! mani dilxastaro, turki kamonabro`i man,
To boz yobam zindagi tiyre biyafkan so`i man²³.

I b r o h i m M u h a m m a d X a l i l — Muhammad Xalilning o`g`lidur va Xalilbek yillar Nimro`z mulkidin G`azni navohisig`acha hukumat qildikim, ba`zi vaqtda hech podshohqa tobe` ham emas erdi va bu Ibrohimning yaxshi tab`i bor. O`zi dag`i muloyim tavrliq vaadab va hurmatlig` yigit erdi. Bu matla` aningdurkim:

Ko`rub ag`yorni filhol ilik ko`ksumgakim, urdum,
Emas ta`zim uchun, xanjarlari zaxmini yoshurdum.

M i r H a b i b u l l o h — Mir Sadrning o`g`lidur. Otasining ta`rifi yuqorida mazkur bo`ldi. O`zi muloyim yigitdur. Ud cholarg`a ham qobiliyati bor, ham ishqi bor. Umid ulkim, ul fanda yaxshi bo`lg`ay, tahsil ham qiladur. Bu matla` aningdurkim:

Az chi dar shomi g`amat olam ba chashmam shud siyoh,
Gar namurd az sarsari oham charog`i mehru moh? ²⁴

M u h a m m a d J a ` f a r — Muhammad Ali Ko`kaltosh o`g`lidurkim, otasi Mashhadi muqaddasa dorug`asidur. O`zining yaxshi tab`i bor. Bu matla` aningdurkim:

On shabki, sham`i chehraro az tob meafro`xti,
Rahme nakardi bar manu parvonavoram so`xti²⁵.

Sh o h Q u l i U y g` u r — kichikdin tab`i tahsilg`a va aksar fazliyotqa muloyim erdi. Ota-onaning suyukligi jihatidin omi qoldi. Va ko`prak qobiliyati zoe` bo`ldi. Qabilaning mirzosidur. Hukm uldurkim, ul qilg`ay, Tab`i muammoda muloyim tushubtur.

ismig`a bu muammo aningdurkim:

D a r v ye sh A b d u l l o h — Tarxoniylarda Shayx Salmon atkaning o`g`lidur. Tab`i nazmlarg`a kichikdin moyil erdi. Bu matla` aningdurkim:

Az xayoli labu dandoni tu chashmam ki pur ast,
Hamchu ro`destki, sangash hama yoqutu dur ast²⁶.

A b d u q a h h o r²⁷ — Shayxzoda Muhammadning o`g`lidur. Otasi podshoh devonida amorat mansabi topti, bahodir kishi erdi va zotida bovujudi omiylig` muloyamat bor erdi. Ug`liga bulardin hech meros tegmadi. Ammo muammo faniga qobiliyati bor

otig`a bu muammo aningdurkim:

B ye k M a l a k i y — Hasan Malakiyning o`g`lidur. Kishi otasi bobida andoqki, har necha ta`rif va vasf etsa tamom qila olmas. Aning bobida aks voqe`dur. Agarchi burun biror muammog`ina ayta olur erdi, ul dag`i emdi yuqorig`i hampoyidek, andin ham oriydur. Aytur chog`ida

ismig`a bu muammo aytib erdikim:

S o q i y — Ja`far baxshining o`g`lidur. Kichikligida qobiliyati ko`p erdi, ham nazmlarg`a, ham soyir insoniyatqa, turkiy va forsiy she`rda rushdi bor erdi va sipohiylik tariyqida jalodati ul martabada erdikim, Xurosonning sipohiylaridin mutaayyin va muqarrar kishilar ani imkoni boricha ta`rif qilurlar erdi. Arkoni davlat qoshida, balki podshoh hazratida multafat va maqbul erdi. Hech ma`lum bo`lmadikim, anga na balo urdikim, ushbu sifatlardin hech nima anda qolmadi va el orosidin chiqti. Umid ulkim, bu idborin haq taolo iqbolg`a mubaddal qilg`ay. Bu matla` aningdurkim:

Qilodai sagi u kun zihi girebonam,
Ki, har zamon nafitad chok to ba domonam²⁸

Turkcha masnaviyda kechimlik ot ta`rifida debturkim:

Tazarve erdi ra`noliqda oti,
Iki yonchoq bo`lub ikki qanoti.

Beshinchi majlisning g`oyati

Bu tab` latofati bila orosta, ozodalar va zehni zarofati bila piyrosta mirzodalardin ham agarchi ba`zi adam makmanida pardai ixfodadurlar, ammo ba`zi vujud anjumanida zoviyai zuhur va baqodadurlar, ma`dumlarni haq rahmati mag`firatidin bahramand qilsun va mavjudlarni shohning xizoni in`omu lutfidin arjumand va sarbaland etsun!

RUBOIY

yo rabki, chu shahni aylading arsh janob,
Zillullah aning zotig`a yozildi xitob,
Utgan qullar yozug`ini qilma hisob,
Qolg`onlarin et bazmida iqbol taob.