ETTINCHI MAJLIS

Salotini izom va avlodi vojub ul-ehtiromlari zikridakim, ba`zi yaxshi mahallarda xub bayt o`qubturlarkim, filhaqiqat o`zlari aytqondek xubdur va ba`zi nazm latoyifiga mashg`ul bo`lubturlarkim, ul dag`i matlub va marg`ubdur

Muluk shajarlarining bo`stoni va salotin gavharlarining ummoni, xoqoni jahongiri sohibqiron, ya`ni:
T ye m u r K o` r a g o n¹ — agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xub mahal va mavqe`da o`qubdurlarkim, aningdek bir bayt o`qug`oni ming yaxshi bayt aytqoncha bor. Tabarruk haysiyatidinkim, ul hazratning muborak ismi bu muxtasarda bo`lg`ay va ul latoyifdin biri bila ixtisor qushilur. Mundoq naql qilurlarknm, chun Tabrizda Mironshoh Mirzo² chog`irg`a ko`p ishtig`ol ko`rguzdi. Dimog`i va mizoji e`tidol tariqidin inhirof topib, andin nomuloyim amr ko`p surat tuta boshladi. Samarqandda ul hazrat arzig`a bu nav` yetkurdilarkim, uch nadimi borkim, mufrit chog`ir ichmakka bois alardurlar. Hukm bo`ldikim, tavochi miod bila chopib borib uchalasining boshin keltursun. Alardin biri Xoja Abdulqodir erdi va yana biri Mavlono Muhammad Koxin erdi va yana biri Ustod Qutb Noyi erdi. Tavochi bo-rib ikkisini yasoqqa yetqurdi. Ammo Xoja Abdulqodir qochib qalandar bo`lub, o`zin devonaliqqa solib mulkdinmulkka mutavori yurur erdi, to ulkim, ul hazrat yana Iroq yurushi qildi. Ul mamolikda Xojaning ul holi ba`zig`a ma`lum bo`lub, yuqori arz qildilar. Hukm bo`ldikim, tutub keltursunlar. Ul hazrat taxtda erdilarkim, Xojai faqirni devonaliqqa qo`ymay, sudrab taxt ilayiga kelturdilar. Andin burunkim, siyosat hukm bo`lg`ay, chun Xojaning kamolotidin biri qur`on hifzi va qiroat ilmi erdi, filhol biyik un bila qur`on o`qumoq bunyod qildikim, ul hazratning g`azabi lutfqa mubaddal bo`lub, fazl va kamol ahli sori boqib, bu misra`ni ba vaqt o`qudikim:

Abdol zi biym chang bar mushaf zad³.

Andin so`ngra Xojag`a iltifot va tarbiyatlar qilib, o`z oliy majlisida nadim va mulozim qildi. Idrok va fahm ahli bilurkim, yillar balki qarnlarda mundoq latif so`z voqe` bo`lmas. To olam ahli bilg`aylarkim, Sulton sohibqirong`akim, majolisda paydar-pay xub abyot va yaxshi so`zlar darmahal voqe` bo`lur dag`i. mavrusiydurkim, nisbatin ul jaddi buzurgvorg`a tuzaturkim, ul birining makoni ravzai jinon va bu biri jahon mulkida jovidon bo`lsun!.

X o q o n i S a i d Sh o h r u x M i r z o⁴ kim, avlodi vaamjod orasida sohibqiron otasining qoyim maqomi bo`ldi. Ham nazmg`a mashg`ulluq qilmas erdi, ammo xub bayt va yaxshi so`zlar ko`p ul hazratdin ham voqe` bo`lur erdi. Muni ham bir naql bila ixtisor qililur. Bu faqiri haqir Bobur Sulton muborak tilidin mundoq eshittimkim bir majlisda akobir sari bo-qib Shohrux Mirzodin naql qildilarkim, ustod Qivomiddin me`morg`a bir imorat jihatidin e`tiroz qilib bir yil mulozamatdin mahrum ekondur. Yil boshida taqvim istixroj qilib bu vasila bila shoyad Mirzoning muborak dindorin ko`ra olg`aymen deb eshikka kelib, sudurni vosita qilib, oni sudur ko`rguzub taqvimin arz qilibturlar, Mirzo tabassum qilib bu baytni o`qubdurlarkim:

Tu kori zaminro naku soxti
Ki, bo osmon niz pardoxti⁵.

Aningdek otadin mundoq o`g`ul hech ajab emas.

A b o b a k r M i r z o — nabira bo`lur. Bahodirlug`i va qilichi zarbi Chig`atoi ulusida mashhurdur. Chun tab`ida nazm choshnisi bor ermish. Hamul bahodirlug` tavrida bu tuyuq andin mashhurdurkim:

Er kerak o`rtansa yonsa yolina,
Yora yeb yotsa otining yolina.
It o`lumi birla o`lsa yaxshiroq,
Er otonib dushmanig`a yolina.

Agarchi ba`zi alfozi turkonarohdur, ammo tajnisini yaxshi topibdur.

S u l t o n I s k a n d a r Sh ye r o z i y ham nabiradur. Saltanat tajammulini, derlarkim salotindin ozi oncha qilmish bo`lg`ay. Yetti yo sakkiz yilliq saltanatida go`yoki uch ganj topibdur. Mavlono Haydar turkigo`y, aning modihi ekandur. Bu aning masnaviysidindurkim:

Himmat elidur yadi bayzo degan,
Er nafasidur dami Iso degan.

va Sulton Iskandarni derlarkim, tab`i nazm erdi. Va bu tuyuqni andin naql qilurlarkim:

To`lun oyg`a nisbat ettim yorumi,
Ul xijolatdin kam o`ldi yorumi.
Tori mo`yungning zakotin men beray,
Yo Misrki, yo Halabni yo Rumi.

Burung`i tuyuqdin bu turkonaroqdur.

X a l i l S u l t o n⁶ — hazrat sulton us-salotinning voqeasidin so`ngra Samarqand taxtida saltanat qildi. Zurafo va shuaro majlisida jam` bo`lurlar erdi. Mashhurdurkim, o`zi she`r aytur erdi. Andoqkim, devoni ta`rifida Xoja Ismatulloh qasida aytibdur, ammo tilab topilmadi, ushbu matlaidin o`zgakim:

Ey turki pari paykarimiz, tarki jafo qil,
Komi dilimiz, la`li ravonbaxsh ravo qil.

Ulug`bek Mirzo⁷ — donishmand podshoh erdi. Kamolati bag`oyat ko`p erdi. Yetti qiroat bila qur`oni majid yodida erdi. Hay`at va riyoziyni xo`b bilur erdi. Andoqkim, zij bitidi va rasad bog`ladi va holo aning ziji oroda shoe`dur. Bovujudi bu kamolot gohi nazmg`a mayl qilur. Bu matla` aningdurkim:

Harchand mulki husn ba zeri nigini tust,
Sho`xi makunki, chashmi badon dar kamini tust⁸.

B o y s u n g` u r M i r z o⁹ — xushtab` va saxiy va ayyosh va hunarparvar podshoh erdi. Xattot va naqqosh va sozanda va go`yandadin muncha benazir kishikim, aning tarbiyatidin orog`a kirdi, ma`lum emaskim, hech podshoh zamonida paydo bo`lmish bo`lg`ay. Ulcha imkoni bor, olamni xushluq bila o`tkardi. Derlarkim, bu matlaь aningdurkim:

Nadidam on du rux, aknun du moh ast,
Vale mehrash base bar joni mo hast¹⁰.

Taxallusi budurkim:

G`ulomi ro`i u shud Boysung`ur
G`ulomi xubro`yon podshoh ast¹¹.

B o b u r M i r z o — darveshvash va foniy sifat va karim ulaxloq kishi erdi. Himmati olida oltunning dag`i kumushning tosh va tufrog`cha xisobi yo`q erdi. Tasavvuf risolalaridin «Lama`ot»¹² bila «Gulshani roz»¹³g`a ko`p mash`uf erdi. Tab`i dag`i nazmg`a muloyim erdi. Bu ruboiy aningdurkim:

Chun bodavu jomro baham payvasti,
Medon ba yaqinki, rindi bolo dasti,
Jomast shariatu, haqiqat boda
Chun jom shikasti, ba yaqin badmasti¹⁴.

Agarchi turkcha nazmlar ham aytur erdikim, barchag`a qabul erdi. Ammo u bayt ham aningdurkim:

Necha yuzung ko`rub hayron o`layin,
Ilohi, men sanga qurbon o`layin.

A b d u l a t i f M i r z o¹⁵— savdoyi mizoj va vasvasiy tab` va devonasor kishi erdi. Mundin o`zga dag`i g`arib badfe`lliqlari bor erdikim, zikridin behijobliq lozim kelur. O`tar dunyo maslahati uchun donishmand va podshoh otasin o`lturdi. Har oyinakim, saltanat Shiruyag`a vafo qilg`oncha anga qildi. Ammo tab`i nazm erdi va she`rni obodon aytur erdi. Bu matla` aningdurkim:

Bar dilu jon sad balo az yak nazar ovard chashm,
Chun biguyam shukri in, yo rab, nabinad dard chashm¹⁶.

J a h o n sh o h M i r z o¹⁷ — dag`i she`r aytur erdi. Bu maqta` aningdurkim:

Az lutfi do`st yoft haqiqi murod dil,
Be jiddu jahdi toatu be minnati amal¹⁸.

Ya ` q u b M i r z o¹⁹— turkman salotinida aningdek pisandida zotlig` va hamida sifotlig` yigit oz bo`lg`ay. Darveshsifat va foniyvash erdi. Bu ruboiy aningdurkim:

Olamki, dar u sabot kam mebinam,
Dar har tarabash hazor g`am mebinam,
Chun ko`hna rabotestki, az har tarafash
Rohe ba biyoboni adam mebinam²⁰.

S a y i d A h m a d M i r z o²¹ — salim tab` va pok zehn kishi erdi. Xili mashhur nazmlari bor. Ham g`azal, ham masnaviy, ham turkiy, ham forsiy g`azal tavrida devoni bor. Va masnaviy tavrida «Latofatnoma» aningdur. Bu turkcha matlai yaxshi vaqe` bo`lubturkim:

Sayd etti firoqing meni murg`i sahariydek,
Qil odamiyliq, qilma nihon yuzni paridek.

Bu forsiy matla` ham aningdurkim:

Maham gar pesh az in pinhon bimonad,
Ajab, gar bedilonro jon bimonad²².

S u l t o n A h m a d M i r z o — darveshvash, yaxshi axloqlik, pisandida atvorliq, odamisheva kishidur. Ota jonibidin xushtab`liq anga mavrusiydur. Yillar Xuroson taxtida hukumat qildikim, hech kishi andin shikoyat qilmadi va ta`n etmadi. Va Sulton sohibqirong`a ota mayobasidadur va ikki devon ixtiyori va mulku mol mushorun ilayhi va sipohi va cherik mu`tamaddun alayhi uldur va gohi nazm ham aytur. Bu bayt aningdurkim:

Sen kiby sho`xi sitamgar dunyida paydo qani,
Sehr bobida ko`zungdek kofiri yag`mo qani?

B o y q a r o M i r z o — bovujudi ulkim, Sulton Sohibqironning tug`qon og`asi erdi. Yillar Balx (qubbat ul-islomiy)da saltanat qildi. Va lekin shikasta nafsliq va kichik ko`ngulluk, tavozu` va ta`zimliq kishi erdi va haqshunoslig`i a`lo martabada erdi. Tab`i dag`i nazm hul`yasidin muarro emas erdi. Bu matla` aningdurkim:

Zihi tajallii husni tu dar jahon paydo,
Va z-in tajallii u gashta joni mo shaydo²³.

K i ch i k M i r z o²⁴ — xub tab`liq, tez idrokliq, sho`x zehnlik, qaviy hofizaliq yigit erdi. Oz fursatda yaxshi tolibi ilm bo`ldi va ko`proq ulum va funundin o`z mutolaasi bilan vuquf hosil qildi. She`r va muammoni xub anglar erdi, balki ko`ngli tilasa ayta ham olur erdi. Bovujudi bu fazoyil darveshliqlarga moyil bo`lub, Makka ziyorati sharafig`a musharraf bo`ldi. Ammo bag`oyat mustag`ni kishi erdi. Bo`la olurkim, faqir istig`nosi erkan bo`lg`ay. Bu ruboiy aningdurkim:

Umre basaloh mesutudam xudro,
Dar shevai zuhd menamudam xudro.
Chun ishq omad kadom zuhdu chi saloh,
Alminnatulillah, ozmudam xudro²⁵.

Ba`zi derlarkim, bu ruboiy hazrat Maxdumiy Nuran bila tavorud²⁶ voqe` bo`lubtur. Andoq dag`i bo`lsa ulug` davlat turur.

S u l t o n B a d i u z z a m o n M i r z o²⁷ — husni surat va husni siyrat bila orosta va jamoli zohiriy va kamoli botiniy bila piyrosta yigitdur. Razm atvoridin otar-tutarda dilpisand va bazm asbobidin ichmak va bag`ishlamoqda bemonand. Tab`i ham nazm uslubida muloyimdur. Bu matla` aningdurkim:

Mahi man, be guli ro`yat dilam xum gashta chun lola,
Jigar ham az g`ami hajrat shuda pargola-pargola²⁸.

Bu turkiy matla` dag`i tarkibda xub va holatda marg`ub voqe` bo`lubturkim:

Ey sabo, gar so`rsa holim shammai ul sarvinoz,
Evrulub boshig`a men sargashtadin yetkur niyoz.

Sh o h G` a r i b M i r z o²⁹— sho`x tab`lig` va mutasarrif zehnlik va nozuk taxayyulluq va daqiq taaqqulluq yigitdur. Nazm va nasrda naziri ma`dum va mutaxanyila va hofizada adili noma`lum. Ov va qush xotirig`a marg`ub va qurro va o`qush ko`ngliga mahbub. Bu matla` aningdurkim:

Qaysi bir gulchehra ul gulbargi xandonimcha bor,
Qaysi bir shamshod qad sarvi xiromonimcha bor?

Bu matla` ham yaxshi voqe` bo`lubturkim:

Tarki mehr aylab agarchi bo`ldi jonon o`zgacha,
To tirikman, qilmag`umdur ahdi paymon o`zgacha.

Bu matlai xos xayol va g`arib ado topibdurkim:

Porso yorimg`a may ichmak shior o`lmish yana,
Baski tortarman sabu, egnim figor o`lmish yana.

Bu forsiy matlai ham bag`oyat oshiqona tushubturkim:

Bozam baloi jon g`ami on mohpora shud,
Ey voy, on marizki dardash du bora shud.

Bu matlai ham bag`oyat oshiqona va muxlisona va muassirona voqe` bo`lubturkim:

Do`ston, har gah guzar so`i mazori man kuned,
Joi takbiram duoi joni yori man kuned³⁰.

Devon ham jam` qilibdur. Yaxshi matla`lari bu muxtasarg`a sig`mas, magar yana bir kitob bitilgay.

F a r i d u n H u s a y n M i r z o³¹ — Faridun hasabliq va Husayn nasabliq. Zoti ta`zim va viqorliq va xulqi adab va hurmat shiorliq, yoy kuchida yagona va o`q otarda zamona ahliga nishona. Toat va taqviyg`a moyil. Zikr va tilovatqa mashg`ul yigitdur. Xub tab`i va muloyim zehni bor. Bu matla` aningdurkim:

Garchi dar ko`i tu pomoli jafo gardidam,
Ba xudo gar sari mo`e zi vafo gardidam³².

Bu turkcha matla` ham aningdurkim:

Ey sabo, yetkur manga sarvi ravonimdin xabar,
Rahm etib bergil manga oromi jonimdin xabar.

M u h a m m a d H u s a y n M i r z o³³ — xaloyiq ani adolat va shijoat va saltanat oyinida ko`p ta`rif qilurlar, ammo ulcha zohir bo`ldi — bag`oyat sarkashlik va begonavashlik go`yo zotida bor. Har taqdir bila derlarkim, bu matla` aningdurkim va yaxshi tushubtur:

Oludai gardi zi pai saydki, gashti,
G`arqi araqe bar dili garmki, guzashti³⁴.

B o y s u n g` i r M i r z o³⁵— tab`i diqqatliq va zehni javdatliq. Saltanat taxtida faqrpeshalik va makrumat bisotida fanoandeshalik yigitdur. Fazoyil va hunarlarga rog`ib va fazl ahli taqviyatig`a murtakib. Nazm oyini dag`i anga maqbul va gohi ul fikrga tab`i mashg`ul. Bu matla` aningdurkim:

Kosh dar ishqi buton devonae boshad kase,
Tarki olam karda dar vayronae boshad kase³⁶.

S u l t o n M a s ` u d M i r z o³⁷ —ravshan zehnlik va mustahsan tab`liq va pokiza hisol va mahmud faol yigitdur. Vafo va diljo`yluq aning shiori, saxo va darveshxo`yluq aning atvori. Mulk ravnaq va intizomida axtari mas`ud. Nazm zeb va ziynat itmomida abnoi jinsqa maqsud. Bu turkcha matla` aningdurkim:

Yor borib jong`a qo`ydi dog`i furqat, ey rafiq,
Ko`ngluma kor etmasunmu dardi g`urbat, ey rafiq?

S u l t o n A l i M i r z o³⁸ — holo Samarqand mulkida saltanat taxtida mutamakkindur. Derlarki, tab`i nazmg`a moyildur. Bu matla`ni andin naql qilurlarkim:

Vaslida mag`rur bo`ldung hajrida zor, ey ko`ngul,
Ne aning birla, ne onsiz, toqating bor, ey ko`ngul.

Ettinchi majlisniig tuganchisi

Bu oliyjoh podshohlar va anjumsipoh falak dastgohlardin avvalg`i Jamshid³⁹ va Faridun⁴⁰ monand ota bila farzandg`a so`ngg`i avlod va axfod va amjodqa falak Jamshid bila Faridung`a ichirgandek, ayog`i ichurdi va vujud bazmgohidin surdi va adam faromushxonasig`a kiyurdikim, dunyoda haq taolo alarni shohi taxtgir qilg`ondek oxiratda ham muqarrabi dargoh va arshi sarir qilg`ay. Va alarning mulku taxt va saltanatin va toju sipoh va hashamatin alarg`a vorisi barhaq va mulkka horisi mutlaq, ya`nn Sulton Sohibqirong`a musallam tutg`ay va ruhlarining sham`in ham o`z o`chog`lari shu`lasi bila yorutg`ay va soyir shohzodalar dag`i bu davlatdin bahramand va shoh inoyatidin sarbaland bo`lg`aylar.

To Temuru Shohrux degan bo`lg`ay ot
Andin so`nggi shahlar bori farxunda sifot.
Ey davlatu iqbolg`a orostai zot,
Majmuicha bo`lsun sanga davroni hayot.