TO`RTINCHI MAJLIS
Asr fuzalosi zikridakim, she`rga mashhur va mubohiy emastular, ammo allardin nazm tariyqida ko`p latoyif zohir bo`lur va ko`p zaroyif bosh urar
Ul jumladin:Asr fuzalosi zikridakim, she`rga mashhur va mubohiy emastular, ammo allardin nazm tariyqida ko`p latoyif zohir bo`lur va ko`p zaroyif bosh urar
Pahlavon Muhammad Go`shtigirkim, ko`b fazoyil bila orostadurkim, go`shti fani bavujudi ulkim, aning andoq haq va mulkidurkim, ma`lum emaskim, hargiz bu fanda andoq paydo bo`lmish bo`lg`ay. O`zga fazoyilig`a ko`ra dun martabasidur. Musiqiy va advor ilmida davrining benaziridur. Chun kamoloti «azharu min ash-shams»1dur, sharh qilmoq ehtiyoj emas, faqir Astroboddin bu ruboiyni Pahlavon xizmatlarig`a bitib erdimkim:
Dar Ka`bavu dar dayr ba irshodi tuem,
Dar savmaavu maykada bo yodi tuem,
Zokir saharu shom ba avrodi tuem,
Ya`neki, yatimi Ne`matobodi tuem2.
Dar savmaavu maykada bo yodi tuem,
Zokir saharu shom ba avrodi tuem,
Ya`neki, yatimi Ne`matobodi tuem2.
Pahlavon bu ruboiyni javob bitib erdikim:
Ey Mir, tu piru mo ba irshodi tuem,
Doim ba duoguiyu bo yodi tuem,
In shahr ba tu xush astu mo bo tu xushem,
Murdemu xarobi Astrobodi tuem.
Doim ba duoguiyu bo yodi tuem,
In shahr ba tu xush astu mo bo tu xushem,
Murdemu xarobi Astrobodi tuem.
Bu matla` Pahlavonningdurkim, aytqonda Pahlavong`a podshoh ming oltun sila inoyat qildi:
Guftamash: «Dar olami ishqi tu koram bo g`am ast»,
Guft xandon zeri lab: «G`am nest, kori olam ast» 3.
Guft xandon zeri lab: «G`am nest, kori olam ast» 3.
Holo faqr ahlining peshvosi va tariyq xaylining muqtadosi Pahlavondur, ba`zi el Pahlavonning nasabida ta`n qilurlar, ammo faqirg`a tahqiq bo`ldikim, yolg`on ayturlar.
M i r S a r b a r a h n a — Turkistondindur. Xush tab` va xush mashrab va xush suhbat va shirin kalom kishidur. Atiq ur-rahmon Shayx Luqmon (quddisa sirruhu) mazorida yigirma yilg`a yaqin shayx va mutavalli erdi. Yil bo`ldikim, yuz ming, yuz ellik ming oltung`a yaqin aning avqofidin hosil qilib andoq masrifig`a yetkurdikim, xudo va xalqi xudo qoshida mustahsan tushub hech kishi hech nav` ayb topa olmadi. So`ngra xud sadorat maskanida mutamakkin bo`lub, ulvi himmatdin andoq oliy mansabdin o`z ixtiyori bila iste`fo qildi. G`oyat sho`x tab`lig`idin tirziq4 aytmoq qoidasin Mir paydo qildi. Bovujudi bu goh-goh Yaxshi tirziklar ham navish qilurlar va yigitlikda Oqil kungurga mutaallaq bo`lub, ofiyat tariyqin tark qilib, ul toifag`a tobe` bo`lub erishib yururda aning pesh saloti g`oyib bo`lg`onda, Mir ma`rakada pesh saloti bo`lub aytqon abyotdin bu ruboiydurkim:
Ononki, parastandai xurshedu mahand,
Az chashmi tu dar orzui yak nigahand,
Kungur5 agar in astki man mebinam,
Xuboni digar pitangi ta`limgahand6:
Az chashmi tu dar orzui yak nigahand,
Kungur5 agar in astki man mebinam,
Xuboni digar pitangi ta`limgahand6:
Mir ul viloyatning vojib ul-ehtirom sodotidindur, agarchi arzol va xubaso musallam tutmaslar va nimagina derlar, ammo ul toyifaning so`ziga e`tibor yo`qtur. Va Mirning mufrit taom yemakka ko`p shaaflari bor. Ul jihatdin ko`proq avqot imtilo7 marazig`a giriftordurlar.
M a v l o n o B u r h o n i d d i n — Hiriy shahrining buzurgzodalaridindur, donishmand va xushtab` va sabukruh kishidur. Bobur Sulton otig`a muammo risolasi bitidi «Javohir ul-asmo» 8g`a mavsum. Bu muammokim, hosil: bo`lur, ul risoladinu Mavlononing xossa muammolaridindurkim:
«Ki» lafzidin so`ngrag`i alfozdin tarix hosil bo`lur. G`aroyib ittifoqotindurkim, Mir Darvesh Alig`a muhr inoyat bo`lg`onda o`zining xotirig`a «Darvesh Ali muhr zad» tarkibi kelib erdi va o`n yil tafovut erdi va rost voqe` erdi. Va Mavlono holo Shohrux Mirzo madrasasida va ba`zi madorisda darsg`a mashg`uldur va qalin talaba istifoda qilurlar. Ba`zi yoronlar mutoyiba yuzidin Mavlonog`a derlarkim, qadimiy xush tab`lardinsiz va ul iztirob qilur, ammo chorasi yo`qdur.
M i r G` i yo s i d d i n A z i z — Mashhadda Imom Ali Muso ar-Rizo ravzalarida naqib va viloyatning ulug`idur. Ta`riflarida bayon qosirdur. Bu matla` alarning deb shuhrati borkim:
M a v l o n o M a s ` u d11 — Shirvondindur, o`z mulkidin Hiriyg`a keldi ham ifoda, ham istifodag`a ba jid mashg`ul bo`ldi. Bu asnoda hazrat Maxdumi Nuran mulozamatlarig`a yetib, biror sabaqg`a dag`i musharraf bo`lur erdi. Holo mahdi ulyo «Gavharshodbegim» madrasasida va yana ba`zi madorisda mudarrisdur. Yuz obodon tolibi ilmdin ortuqroq har kun andin naf` olurlar, balki yiroq mamolikdin bu toifa aning darsi ishqig`a g`urbat ixtiyor qilib kelurlar. Yaxshi axloqlik va darveshvash va foniysifat kishidur. Bir kun faqir bila namozi peshin qildi. Namoz tugagandin so`ngra yana ikki rakaat qildi. Faqir ayttim ki, «tahvildor hisobin ado qilurda fozil kelturmak xiyonat dalilidur». Bu so`z shuhrat tutti va Mavlono aytur ermishkim, ikki rakaat ortuqsi namoz qildim, yillarkim, aning malomat va g`aromatidin qutula olmon. Bu matla` aningdurkim:
H o f i z Sh a r b a t i y — Xurosonning muttaayyinlaridindur. Odamivash, mutavoze` va muaddab kishidur va xushxonliqda faridi zamonadur. Sulton Abu Said Mirzo Iroqda buzulg`onida Makkaga borib mujovir bo`ldi. Andin bu tarixqacha yigirma besh yildurkim, ul davlatqa musharrafdur. Tab`i dag`i xubdur. Bobur Mirzo xiyobonidin may ichib keladurg`onda Mavlonozodai Abhariykim, shahrning muftisi va rindvash kishi erdi Mirzoning yonida sarxush ermish, Mirzo Hofizg`a debdurkim, tushub surohini olib bir bayt o`qub, bir ayoq tut. Hofiz surohini olib Mavlonozodadin ayoq tutib, bu baytni o`qubdurkim:
Bobur Mirzo ko`p tahsin ehson qilibdur. Va Hofizning yaxshi naqshlari ham bor, ismig`a bu muammo aningdurkim:
A l i K a r m o l — dag`i Udiy erdi. Bag`oyat safih va badzabon kishi erdi. Ammo yaxshi tasniflari bor. Bu matla` aningdurkim:
M i r A t o u l l o h16 — Nishopurdindur. Andin ilm tahsili uchun shahrg`a keldi. «Kofiya» va «Mutavassit» o`qur erdi. Donishmand bo`lg`uncha bir nav` mustahsan maoshqa muvaffaq bo`ldikim, andin ortuq mumkin ermas. Bovujudi donishmandlik, she`r va muammo va sanoe`da dag`i mahorat paydo qildi va muammog`a ko`p mashg`ul bo`lur erdi. Holo sabaq kasratidin anga avqoti vafo qilmas, ammo sanoe`da kitobe tasnif qilibdur. «Badoe`i Atoiyg`a» mavsumdur. Emdi bayozg`a bordi. Ma`lum emaskim, bu fanda hargiz hech kishi oncha jam` va mufidkitob bitimish bo`lg`ay. Bovujudi ihtisor maqlubi mustaviy17 san`atidakim, andin mushkulroq san`at bo`lmas, bu bayt ul risolada aning xos-sa bantidurkim:
M i r M u r t o z — kichik yoshdin berikim, ilm kasbig`a mashg`uldur. Anga tegrukim ko`prak ulumda donishmand bo`ldi — o`z mutolaasi. bila bo`ldi. Kecha tong otquncha va kunduz oqshom bo`lg`uncha ishi mutolaa erdi. Bovujudi bu zuhdi dag`i a`lo martabada erdi va soyim ud-dahr18 erdi. Bu riyozatlar jihatidin mavoli anga Mir Murtoz ot qo`ydilar va holo bu laqab bila mash-hurdur. Chun bahsda lajoji ko`p erdi aning bila har kim masala bahs qilsa erdi, mulzam bo`lmag`uncha qutulmas erdi, balki mulzam bo`lsa ham. Shahr zarif va sho`xlari «Vali shaloin» 19 ham derlar. Holo vuzu va namozida mubolag`a jihatidnn anga vasvos paydo bo`lubdur, va shatranjg`a andoq mag`lubdurkim, bir harif ilgiga tushsa, xalos bo`la olmas. Bu jihatdin hariflar andin qocharlar. Mashhurdurkim, agar ikki harif ilgiga tushsa, biri bila o`ynab, yana birining etagin berk tutib o`ltururkim, biri qochsa, bori biri ilgida bo`lg`an. Ba har taqdir andoq benazir kishi oz bo`lg`ay. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o H u s a y n V o i z21— «Koshifiy» taxallus qilur, Sabzavorliqdur. Yigirmi yilg`a yaqin borkim, shahrdadur va Mavlono zufo`nun va rangin va purkor voqe` bo`lubtur. Oz fan bo`lg`aykim, dahli bo`lmag`ay. Xususan va`z, insho va nujumki, aning haq-qidur va har qaysida mutaayyin va mashhur ishlari bor va musannafotidin biri «Javohir uttafsir22 durkim, «albaqara» surasin bir mujallad bitibdurkim, munsifi qat` bila yuz juz bo`lg`ay. Bovujudi barcha xiraliq va donoliq shahr sho`xlaridin biri Xoja Hofizning bu matla`in bitib, minbarining ustig`a qo`yg`ondur, budurkim:
Olib o`qug`ach ko`p mutag`ayyir va muztarib bo`lib, xili xoriji mabhas so`zlar aytib necha vaqt va`z aytmadi. Xasmi noma`lum xud o`z maqsudin hosil qildi. Ammo Mavlono qilg`onining xato erkaniga voqif bo`lg`ach yana o`z ishi boshig`a bordi. Bormasa ikki xato bo`lur erdi. Bok yo`qdur, aybsiz tengridur. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o M u i n V o i z — Mavlono Hoji Muhammad Farohinning o`g`lidurkim, mashohirdindur. Holo o`zi dag`i azim voizdur va muridlari ko`p. Minbar ustida devonavor ilik tashlamog`i va taxtani tepmagi ko`pdur va o`zin «Muni devona» bila ta`bir qilur va ko`p baland va past so`zlar aytur. Chun junung`a mu`tarif, har nav` so`z aytsa ma`zurdur, she`rida vazn, qofiya va radifg`a muqayyad emas, esa maof bo`la olur. Bir qatla Hazrat Amir ulmo``mnnin Ali25ning imoni taqlidiy ekandur deganga, ul hazratning ruhidin g`arib siyosat va shikanjalar ko`rdi. Hamonoki tavba qildikim, qutuldi. Va og`asi Mavlono Nizomiddinkim, donishmand va muttaqiy va darvesh ani desa bo`lurkim, ikki qatla Hiriy shahrining qazosin taklif bila anga berdilar. Ikkalasi qatla o`zin azl qildi. Umid ulkim, bu qatla qabul qilg`ay va azl qilmag`ay. Derlarki, aytur ermishkim: «Muini mo qobiliyati bis`yor dosht, in zinapoyai chubin uro zoe` soxt»26.
Har taqdir bila shahrda muqarrar voiz Mavlono Muindur. Shaxr masjidi jome`ida jum`a kuni iydgohda ikki bayram kuni va`z ul aytur. Bu matla` aningdurkim:
Magar fasli bahor omadki, olam sabzu xurram shud,
Magar vasli nigor omadki, dil bo vasl hamdam shud27.
Magar vasli nigor omadki, dil bo vasl hamdam shud27.
S u l t o n I b r o h i m M u sh a sh a ` — Sulton Muhsinningki, Arabistonda podshohdir, aning inisidur. Donishmand va muttaqiy va bag`oyat ahl kishidur va xattot ham bor va arabiy she`rni yaxshi aytur va devoni ham bor. Bu bayt aningdurkim:
M i r x o n d29 — Sayid Xovandshoh o`g`lidurkim, Balx (qubbat ul-islomiy)ning mutaayin donishmandi va buzurgi erdi va o`zi yigitlikda ulum takmili qildi va holo bovujudi kibari sin va ulvi nasab va kasrati hasabki barcha mujibi ujb anoniyatdurlar, ul miqdor betaayyun va foniy mashrab va xush axloq kishidurkim, andin o`tmas. Insho va tarix fanida benazirdur. Bu faqir iltimos bila avvali ofarinishdin bu kungacha tarixi jome`i biturkim, nisfig`a yetibdur. Inshoolloh, tugaturiga muvaffaq bo`lg`aykim, tavorix arosida andin mufidroq tarix bo`lmag`usidur. Vus`ati mashrab bila adami taayyun jihatidan gohi biror ayoq icharda daf`i malolat yo kasrati nishot uchun, nard o`ynarg`a ham tanazzul qilurlar. Va mashliq va mabhutluq olamin ham ko`p ta`rif qilurlar. Amir Xusravnnng «Dar`yoi abrori» tatabbuida bu bayti xub voqea bo`lubturkim:
M a v l o n o X o n d a m i r31 — Mirxondning farzandidur va salohnyatlik yigitdur. Tarix fanida mahorati bor otig`a bu muammo aningdurkim:
M i r K a m o l i d d i n H u s a y n — Mir Rafeiddin Husaynga xoharzoda bo`lur. Xurosonda ulum tahsili qildi va Iroqqa tushti. Sulton Ya`qub yaxshi e`zoz va ehtirom qilib Biyobongni suyurg`ol berdikim, yuz ming oltung`a yaqin har yil tegar erdi. Oncha g`animatqa himmat etagin silkib, yana Xurosong`a kelib, darveshlik ixtiyor qildi va hazrat irshod maobiy Nuran xizmatida matbu` va maqbuldur va tasavvuf ilmida tab`i bag`oyat qobil va alar istilohotidin sohibi vuquf. Hazrat Xoja Abdulloh Ansoriy (quddisa sirruhu)ning «Manozil us-soyirin»34ig`a sharh bitibdur va ani muborak manzilda shayx qilg`onda bunyod qilibdur va kitobning xutbasin bu oyat bilan ibtido qilibdurki: «Rabbi anzilni munzalan muborakan va anta xayr ul-munzilin» 35.
Va yana rasoyil ham ilgida borkim, alarg`a o`tgan kishi Mirning fazoyil va kamolatin fahm qilg`ay.
Mir xushshakl va xushtab` va xushmuhovara yigitdur. Barcha hunarlar bila orosta va mundin o`zga aybi yo`qturkim, darveshvash va sufivash kishidur va o`zin shayxliq ismig`a mavsum qilibdur va bo`la olurkim, bu ham ahvolining satr va kitmoni uchun malomatnn ixtiyor qilmish bo`lg`ay. Bu matla` aningdurkim:
M i r I x t i yo r i d d i n37 — yaxshi tab`lik, yaxshi tavrlig` yigitdur. Mavlono Nizomiddin qazo masnadida mutammakkin erkanda, mahkamasi va dor ulqazosida sijillot va qaboljot va shar`iyot anga, evrulur erdi. Arabiyat va fiqhi ta`rif qilg`uncha bor, dyorlarki, bir tasnif ilgidadurkim, tugansa ma`lum bo`lurki, ne miqdor salohiyati bor. Oz ishida ayb topsa bo`lur. Ammo habislar der ermishlarkim, dastorin bu nav` donishmandona chirmag`uncha ko`p zahmat ko`rar erkin. El tilidin qutulg`on kishi yo`qtur va «Poi Hisor» havzi tuganganida bu tar`ixni xub aytibdurkim:
Havzeki, chu xoham az safoyash go`yam,
Sad bor dahan ba obi hayvon sho`yam
Har chandki, hast manbaash chashmai
Xizr, Ta`rixi vay az jo`yam38.
Sad bor dahan ba obi hayvon sho`yam
Har chandki, hast manbaash chashmai
Xizr, Ta`rixi vay az jo`yam38.
M a v l o n o M u h a m m a d B a d a x sh i y — Qunduzning Ishkamish otlig` kentidindur. Avvali holida andin tahsil uchun chiqib Samarqandg`a bordi va bir necha vaqt anda sabaq o`qub Hiriyga keldi. Tahsil ishin takmil qilur vaqtda g`oyat xushtab`lig`idin va musohiblar xotiri jihatidan lavandlig`larg`a tushti va rindliq tariyqin ul martabag`a yetkurdikim, mast yo maxmur bosh va oyoq yalang ko`y va ko`cha va bozorda yurur erdi. Hodii tavfiq tavba nasib qilib, ani tuz yo`lg`a keturdi. Holo tab` ahli orasida andin somonliqroq kishi yo`qtur. Podshoh va gadog`a maqbul va muloyimdur. Va muammo fanida risola bitibdurkim, ko`p el orasida mashhur va shoe`dur. Ammo agar muhovirotda gohi so`zga betaamul javob berur, chun g`alat kam tushar, hech tushmas va muammodin boshqa dag`i nazmlari bor. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o H o j i M u h a m m a d — Mashhaddindur. Ko`prak avqot bu faqir bila musohibdur va farzand o`rnig`adur, balki andin ham azizroq. Axloqda malakiydur, bashar surati bila kelgan va atvorda farishtadur, inson hay`atida zuhur qilg`ok. Tab`i sofiy va tafakkuri barcha diqqatlarg`a vofiy. Zehni mushkulkusho va taammuli funun ishkolig`a raso. Ba`ze mahal biror nazm dag`i andin bosh urar. Bu matla` aningdurkim:
Va ismig`a bu muammo dag`i aningdurkim:
M a v l o n o F a x r i y43 — Hiriy shahrining odamizodalaridindur. Bu matla` aningdurkim:
S a y y i d J a ` f a r45 — Sayyid Muhammad Nurbaxshning o`g`lidur. Shoh Qosimdinkim, og`asi bo`lgay ko`p yaxshiroqdur. Xurosong`a keldi. Podshoh e`zoz va ikrom qilg`ondin so`ngra, yilda besh ming oltun yormoq va ikkk yuz harvor oshliq vajhi maosh uchun muqarrar qildilar. Bovujudi ulkim, bir quruq boshlig` mujarrad kishi erdi, ozdur deb yomonlab Arabistong`a bordi. Ammo xushtab` va yaxshi yigitdur. Va lekin, atosi mahdiylik da`vo qilg`ondin ne balolarkim, boshig`a keldi va holo qirq yildin ortuqdurkim, o`lubdur. Aqidasi hanuz budurkim, otasi yo Mahdiydur yo mahdiy ekandur. Bu matla` aningdurkim:
M i r S a y y i d H u s a y n A b i v a r d i y47— tahsil uchun viloyatidin shahrg`a keldi. Aning asnosida hazrat Kichik Mirzo mulozamatida Ka`ba safarig`a borib Iroqda ayrilib qoldi. Andin Rum va Misr va Halab balki ul tarafning ko`prak mamolikiga musofirat qilib, olti-etti yil qolib arabiy tilni ravon qilib mutabarruk mazorotg`a yetib, balki Makka va Madinag`a musharraf bo`lib, ko`p azizlar suhbatin topib, Xurosong`a keldi. Borurda aql va tab`i qillatig`a mat`un erdi, kelganda ikkalasin tamom qilib keldikim, hech kishig`a mahalli ta`n va tashne` bo`lmag`ay. Bir bayt moddasida aqli va tab`i ne miqdor ekanin isbot qilibdur. Ul bayt budurkim:
Tab`i natijasi bu bo`ldikim, mundoq bayt aytti va vuquf ahli bu baytning ma`nisi yo`qtur, nomavzundur deganda, emasdur, deb bahs qildi va aql natijasi bukim, Xuroson ahlin tajhil qilib, bu baytin xubluqg`a bitib Iroqg`a Ya`qub Mirzo o`rdusig`a yibordi va Mirning mundoq ishlari loyuaddu va loyuhsodur. Ammo chun qobildur, bok emas. Umid borkim, islohpazir bo`lg`ay!
S a y y i d G` i yo s i d d i n — Mashxadning sodoti, balki nuqabosidindur. Ahl va muloyim kishidur. Mazox va mutoyiba mizojig`a g`olibdur. Sho`xluqdin faylasufvash va ulvi nasabdin tazvir va buzurg manishlikda beixtiyor tushubtur. Chun Sayyidning humoyun basharalarida sufrat g`olibdur, Sayyid shirg`a ham derlar. Ba`zi maymung`a ham tashbih qilurlar. Faqir xud bu nav` gustoxliqlar qila olmasmen, ammo Mirning markabin ul itga o`xshatibmenkim, anga bir maymunni mindururlar. Agarchi Mirg`a noxush kelur, ammo hazl bila o`tkarur. Bu matla` aningdurkim:
S a y y i d A s a d u l l o h — yaxshi tab`liqdur. va ismig`a bu muammo aningdurkim:
M a v l o n o A l i — hamonoki turshizlikdur va tab`i muammo fanida ko`p muloyim tushubtur. ismig`a bu muammo aningdurkim:
Sh a y x z o d a P u r o n i y — Shayx Abusaid Puroniyning xalafidur. Ikki pushtidin valoyat anga mavrusiydur. Va o`z zotida ham qabuliyat ko`pdur. Oz fursatda xututni andoq bitidikim, ul fan ustodlari o`ttiz yilda oncha bitimaqdurlar. Holo tahsidg`a mash-g`uldur, derlarkim, rushd osori zohirdur51. Bu ruboiy aningdurkim:
Chung man ba g`ami tu dar jahon farde nest,
Dil so`xtai niyozparvarde nest,
Xoham g`amu dardi xeshro sharh kunam.
Lekin chi kunamki, hech hamdarde nest52.
Dil so`xtai niyozparvarde nest,
Xoham g`amu dardi xeshro sharh kunam.
Lekin chi kunamki, hech hamdarde nest52.
M a v l o n o S a f i y53 — Mavlono Husayn Voizning o`g`lidur. Bag`oyat darveshvash va foniy sifat va dardmand sheva yigitdur. Hiriydin Samarqandg`a Hazrat Xoja Ubaydulloh Ahror suhbatig`a musharraf bo`lur uchun bordi va andoq derlarkim, onda qabul sharafin topib, irshod va talqin saodatig`a sarafroz bo`lub, yana Xurosong`a keldi. Tab`i xub voqe` bo`lubturkim, bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o Sh i h o b — Mudavvin laqabi bila mashhurdur va ani «ajoyib ul-maxluqot» desa bo`lur. Bovujudi ulkim, «Kalomulloh» oyotini bot topar uchun tadvin qilibdurkim, ulamo va qurro taajjub va hayrat yuzidin tahsin kilurlar. Mundin boshqa ham salohiyatliq kishidur. Bir nav` qadimona she`r ham aytur, ammo yaqindur odamiyliq suratidin munxale` bo`lub o`zga jonvor suratig`a masx bo`lg`ay. Andoqkim, insoniyat siyratidin subo` va bahoyim siyratig`a mubaddal bo`lubtur. Ammo bu da`vo isbotig`a bu misra`ki «maqlubi mustaviy» san`atida aytibdur, dalil basdurknm:
H o f i z J a l o l i d d i n M a h m u d — «Ixlosiya» xonaqohining shayxidur va «Qudsiya» masjidi jomeining xatib va imomi va yaxshi mehrobxon hofizdur. She`r va muammo aytur va xatni yaxshi bitir. Muncha salohiyatni bot kasb qildi. «Ixlosiya» madrasasig`a kelganda nomavzun ham tashlar edi. Emdi ham yongilib hamul tariyqni masluk tutsa ajab emas, nechunkim, ham shayxdur va ham xatib va ham imom. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o P o m i y — sabzavorliqdur. Insho bila noma xatin biturga mashhurdur. Ammo inshoda hech munshi oni begonmas, batahsis Mavlono Abdulvose`56 va «noma» xatida hech hushnavis oni pisand qilmas, xususan Shayx Abdullo Devona va Xojai Dehdorki57, hazrat podshoh majlisida nadimlik yuzidin ko`p elni taqlid va tashbih qilur mustahsan tushar. Mavlononing takallumida bir hol borkim, ani anga tashbih qilibtur, sobun chaynaydur va og`zidin mag`zoba zohir bo`ladur va takallumni ham taqlid qilurda ikkalasin ahli idrok ko`p tahsin qilurlar. Bu matla` aningdurkim:
Ba ba`zi zurafo derlarkim, Xoja Dehdor uchun bu matla`ni aytibdur, nechunkim xeyli munosabati bor va yiroq ham emaskim, chin aytadur ermish bo`lg`aylar (vallohu a`lam).
M a v l o n o A b d u l v o s ye ` — insho fanida mohir, bag`oyat sabukruh kishidur, ul g`oyatqachakim, xuffat va taxattukga bosh tortar. Zurafo aning bila mutoyiba ko`p qilurlar. Ul shirin iztiroblar qilurki, yana mu`jibi hazl bo`lur. Safohat qilsa ham, eldin qutulmas. Anga bu mansab Xoja Majdiddin Muhammad davlatidin yetishti. Derlarki, aning uchun besh yuz baytdin ortuq hajvi bor va soyir xalq uchun ming baytdin ortuq. Bu matla` aningdurkim:
X o j a S u l t o n M u h a m m a d — Shoraxtdindur. Shahrda nash`u-namo topti. Xushsuhbat va xushmuhovara kishidur. Suhbati mujibi bast va takallumi mujibi nishotdur va noma xatin dag`i shirin bitir va boshining tuki biror nima ozroq uchun burun ko`p mutaraddid va mutag`ayyir bo`lur erdi. Ammo emdi vus`ati Mashrabi ul yorga yetibdurkim, majlisda bosh yalang-o`lturur va bir sari mo` gami yo`qtur. Tab`i yaxshidur. Bu matla` aningdurkim:
M i r a k H u s a y n — aning o`g`lidur va tab`i emdi nazmlarg`a moyil bo`lubtur. Bu matla` aningdurkim:
Bu muammo dag`i otig`a aningdurkim:
M a v l o n o M u h a m m a d N o i n i y — ahl kishidur. Tib ilmidin vuqufi bor. Nazmlardin muammo fanida ko`prak shuuri bor. Bu fan ustodlari ittifoq bila muammo ta`rifin mundoq qilibdurlarkim, «mavzun kalomdurkim, ishorat va imo bila andin ot hosil bo`lur» va ul debdurkim, «mavzuni kalom qaydi ta`rifda hojat emas va ishorat bila ham emasdur». Va misol muni debdurkim, birovning oti «Sadr» 63dur. Yana birov so`rsakim, oting nedur? Ayt! Ul ilik ko`ksiga qo`ysa, dalolat anga qilurkim, oti Sadr bo`l-g`ay. Va birov bir maxzan bir yerda dafn qildi va ustida bir zange sarnigun osti, daqiqtab` nigun «zang» din «kanz»64 vujudin tahqiq qilurkim, hech qaysida ne kalomning daxli bor va ne nazmning». Ammo fan donolari bu taxayyulin bang xayolotig`a haml qildilar. otig`a bu muammo aningdurkim:
M a v l o n o Sh ye r A l i — olamning mashohiridindur. O`z zamonida «nashta`liq» xatin andoq bitidikim, hech kishi taqlid qila olmadi, balki mushkilki, hargiz ham taqlid qilsa bo`lg`ay. Tab`i ham tasavvuf va ham muammo va soyir fazliyotda yaxshidur. Holo muddatedurkim, inzivo ixtiyor qilibdur. Va o`z nomurodlig`ig`a mashg`uldur. Va el bila ixtiloti yo`qturkim, tengri bu davlatni har kimga hamki, faqr davlatig`a tolibdur anga arzoniy tutsin. ismig`a bu muammo aningdurkim:
Ammo chun Mashhadiydur, ul alfozg`a tamom tag`ayyur bera olmaydur, va lekin ko`p hunar muqobalasida oz ayb tushmas.
M a v l o n o S u l t o n A l i-Q o y i n i y — darvesh yigitdur va hazrat Maxdumiy Nuran mulozamatlari sharafi anga dast berubdur va alar musannafotidin o`zga nima oz kitobat qilur va necha yil Makkada mujovir erdi va tab`i va salohiyati ko`pdur. Ammo bir kun anga kitobat buyurulub erdi, muzd ta`yin qilurda mubolag`ani ul yerga yetkurdikim, har bir baytim bir tangaga arzir, deb bir ma`nidin yiroq ham emas. Ul so`zlarkim, ul bitir ortuqroqqa ham arzir. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o Sh a r i f i B o g` i Sh a h r i y — ham kotib yigitdur va yaxshi tab`i bor va nazmlarg`a dag`i ishtig`ol ko`rguzur. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o Sh o h A l i — habissheva yigitdur va zihni muammog`a yaxshi borur. ismig`a bu muammo aningdurkim:
Manamoy ba g`ayri man rux, ey siym zaqan,
K-az g`oyati g`ayratam ravad jon zi badan,
Xoham ki shavam mardumaki didai xalq,
To rui tu hech kas nabinad juz man72,
K-az g`oyati g`ayratam ravad jon zi badan,
Xoham ki shavam mardumaki didai xalq,
To rui tu hech kas nabinad juz man72,
Sufining mizojining tezlik va nozikligi bu g`oyatg`acha derlarkim, bir yigitga taalluq lofi urar ermish, ammo yigiti aning rayi bila bormasa safihona alfoz bila fahsh aytur ermish va tayog`lamoqg`a dag`i ham qilur ermish (Aluhdatu alar-roviy) 73.
M a v l o n o V a s l i y — Mavlono Xoja Kalon qozining o`g`lidur. Otasini Hiriy ahli ittifoq bila aql va ra`yg`a musallam tutarlar erdi. O`zi xeyli salohiyatlik yigitdur. Kabir va sag`ir shatranjni xub o`ynar. Yaxshi suhbatliq, xushtab` va salim nafas odamiydurur. Bu matla`ni yaxshi aytibdurkim:
M a v l o n o G` i yo s i d d i n — tolibi ilm va xush-tab` yigitdur. Holo tabobatqa mashg`uldur va shuhrati tabobatqa o`zga ishlardin ko`prak emishdur. Balki rasoil tasnif qilibdur va nazmlarda hazrat Shayxning «Maxzan ulasror»ig`a tatabbu` qilibdur. Rangin va hamvor aytibdur. Bu matla` aningdurkim:
Sh a y x z o d a i A n s o r i y — Shayx Abdulla Devonaning o`g`lidur. Kichik yoshidin tahsilg`a yaxshi mashg`uldur va muammo fanida ko`p muloyimat andin zohir bo`lur, ham ayturida va ham ocharidakim, ulug`roq elga mahalli taajjubdur va ismig`a bu muammo aningdurkim:
Andoq zohir bo`lurkim, volidasi ham xush tab`durur va «Bediliy» 76 taxallus qilur. Go`yo bu matla` aningdurkim:
Sh a y x A b d u l l o — dag`i agarchi majnunshior kishidur, ammo chun salim fitrati bor, goh-goh tiliga nazmlar o`tar. Bu matla` ul jumladindurkim:
Desa bo`lurkim, aning uyida zano-mardi xush tab`durlar.
X o j a M a h m u d — sabzavorlikdur. Bobo Ali Xushmardon79ning nabirasi, Xoja Imodiddin Hasan o`g`lidur. Otasining yaxshi-yomonida so`z desa bo`lmaskim, bag`oyat mashhurdur. Ammo jaddi darvesh kishi erdi. xonaqohi va muridlari bor erdi. Uzi salohiyatliq yigitdur. Xututni yaxshi bitir, nazmi ham yaxshi. Bu yaqinda «darjiy» 80 bitib erdi va olti asl qalamni tartib bila sabt etib erdi va «darj»ning oxirida necha bayt masnaviy ham xatlari ta`rifida nazm qilib erdi va so`ngg`i baytida tarix ham «darj» qilib erdi. Ul budurkim:
U s t o d Q u l m u h a m m a d82 — Shibirg`ondindur. Qichik yoshida g`ijjak cholar erdi. Qobiliyat osori ul fanda andin ko`p zohir bo`lur erdi. Tarbiyatig`a mashg`ul bo`luldi. Holo ul fan ustodlari mutaaddid aning musannafotin yod tutub, shogirdligiga mubohiydurlar. Tolibi ilmliqqa dag`i mashg`uldur. Uzga ushoq fazoyili ham bor: ma`rifati taqvimdek, naqqoshliqdek, xatdek. Ammo ud va g`ijjak va qo`buzni asrida oncha kishi chala olmas va. muammo qavoidin ham mazbut bilur. ismig`a bu muammo aningdurkim:
P a h l a v o n D a r v ye sh M u h a m m a d — Pahlavon Muhammad (alayhir-rahma)ning inisidur. Holo-Pahlavon o`rnida qoyim maqomi uldur. Bu matla` aningdurkim:
Inisi Husayniy ham muammo aytur. ismig`a bu muammo aningdurkim:
X o j a A b u S a i d — Mehnadindur. Hazrati Sultoni tariyqat Shayx Abu Said Abulxayr (quddisa-sirruhu) avlodidindur. Xoja Muayyad Devonaning o`g`lidur. Nomurod kishidur. Ammo o`z she`rin o`qurda yig`lamsinib o`qur, dag`i o`zi mutaassir bo`lub, hardam ulug` tinar, to bas qilmag`uncha el tinmas. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o H o j i — Mashhadda imom Ali Muso» ar-Rizo (alayhittahiyati vas-sano) 87 ravzasida imom va muarrifdur va «Gavharshodbegim» masjidi jomeida xatibdur. Fozil va sunniy mazhabdur. Aql maoshi ul martabadadurkim, bovujudi tasannun ul ravza boshidag`i sodot bila borishur, bu jihatdin ba`zi ani nifoqqa va ba`zi xuruj mazhabig`a nisbat berurlar. Yaxshi tab`i bor. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o A b d u r r a z z o q — tolibi ilm kishidur. Ammo balohati g`olibdur. «Gavharshodbegim» madrasasining talabasi, sohib jam` vazifalarin kechroq barot bitidurgon uchun shikoyatga bu faqir qoshig`a keldilar. Ittifoq bila so`zni ul ayturg`a muqarrar qilg`on ermishlar. Faqir jamoati kasir ko`rdum ersa so`zlarin so`rdum. Aning taqririg`a havola qildilar.
Andin so`ruldi, ersa bu iborat bila takallum surdikim «barot namenavisad»89. Va rangining hurmati bor uchun mutoyiblari ani «surx qalb» 90 derlar. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o H o j i — darvesh va munqate` kishidur va Hazrati Maxdumiy Nuranning mulozim va musohiblaridur. Necha qatla Ka`bag`a borib, ba`zi qatla, hamonoki, yayoq ham bor ekandur. Ul hazratning andoqki, aning bila xususiyati bor, oz kishi bila bo`lg`ay. Gohi nazm ham aytur. Tab`i yaxshidur. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o J a m o l i d d i n — Hazrat Maxdumiy Nuranning qarobatlaridindur. Tolibi ilm bo`lubtur. Agar lavandlig`i mufrit bo`lmasa erdi, donishmand ham shoyad bo`lg`ay erdi. Ul hazratning shahar ichidagi madrasasida mudarrisdur. Bu matla` aningdurkim:
X o j a A b u N a s r — Xoja Muayyad Mehna (alayhirrahma)ning o`g`lidur. Mehna shayxzodalarining nohamvor maoshi ko`ptur. Andoqkim, alar har qachon bir-birlari bila nizo` qilsalar, ikki jonibdin yasol yasab, o`q va qilich va nayza bila urushurlar. Ammo holo ba`zideydurlarkim, Xoja Abu Nasr xeyli salohga kiribdur. Inshoollohki, rost bo`lg`ay! Bu matla` aningdurkim:
Namonad sabru toqat otashi g`am chun shavad tezam,
Az on chun shu`la binshinam dame, sad bor barxezam94.
Az on chun shu`la binshinam dame, sad bor barxezam94.
X o j a H u s a y n K i r a n g i y95 — Abivard viloyatidindur va Xoja Abu Nasr Mehnaning xoharzodasidur. Otasi Xoja Qanbar Xurosonning mutaayyin arboblaridin erdi. O`zi mujid va sulb va yakro`y kishidur. Yillar sadorati oliy mansabida mutamakkin erdi va podshoh inoyati anga a`lo darajada. Ul bu inoyatqa andog`, mustazhirkim, ba`zi mahalda podshoh maslahati uchun tengriliqdin ham tajovuz qilur erdi bo`lg`ay. Oqibat podshohning muborak xotirig`a ani andoq ko`rguzdilarkim, aning iloji kishi ilgidin kelurning imkoni yo`qtur. Magar ham tengri podshohning muborak xotirig`a solg`ay (inshoolloh). Va Xojaning yaxshi tab`i bor. Bu bayt aning abyotidindurkim:
X o j a Q u t b i d d i n — Hazrat Shayx Abu Said Abulxayr avlodidindur. Bag`oyat solih va muttaqiy va pokiza ro`zgor kishidur va shayx atvori aning atvoridin zohirdur. Bu matla` aningdurkim:
X o j a Yu s u f M ye h n a — Xoja Rukniddinning o`g`lidur va hazrat Shayxning buzurg avlodidindur. Tolibi ilm va solih va xush tab` yigitdur va tab`ida ko`p muloyimat bor. Bu matla` aningdurkim:
X o j a A b u T o h i r — Xoja Abdulloh Mehnaning o`g`lidur, xeyli latif tab`i bor. Bu matla` aningdurkim:
X o j a Q u t b i d d i n A h m a d — Hazrat shayx ul-islom Zinda Fil Ahmad Jom (quddisa sirruhu)ning avlodidindur. Farishtavash va malaksheva kishidur. Chun Xoja Ahmad Jomiy qush asrab solur, alar dag`i taqlid qilibdurlar. Solur chog`ida ulog`lari yo`q ermish, bag`oyat biyik kishi, bir qullarig`a o`zlarin ko`tarib qush solur ermishlar. Bu matla` aningdurkim:
M a v l o n o M u h a m m a d X u r o s o n i y — louboli va lavandsheva, abtarvash kishidur. Va hodii tavfiq anga rahnamoyliq qilib, ani hazrat Mavlono Muhammad Tabodkoniy (rahmatulloh) xizmatig`a soldi. Ul buzurgvor ilgida tavba qilib, sufiya odob va tarinqiga mashg`ul bo`ldi va «arbain»lar o`lturub, derlarkim, kushonishlar topti va yayoq soyim ud-dahr muborak safarin qilib ul davlatqa musharraf ham bo`ldi. Holo uzlat kunjida ibodatg`a mashg`uldur. Va bu ruboiy aningdurkim:
Yak chand zi do`ston judo xoham bud,
Bo mehnatu dard mubtalo xoham budx
To yor nasozad oshnoii xesham,
Begona zi xeshu oshno xoham bud101.
Bo mehnatu dard mubtalo xoham budx
To yor nasozad oshnoii xesham,
Begona zi xeshu oshno xoham bud101.
X o j a K a m o l i d d i n H u s a y n — Xoja Nizom ul-Mulkniig o`g`lidur. Otasining taayyun va ishthori burung`i Nizom ul-Mulkdin ortug`roq bo`lmasa, o`ksuk ham emas. E`tibor yuzidan aning bila teng bor edi. Ammo mansab yuzidan ortti, nechukkim, ul vazir erdi, bu vazorat mansabin tay qildi va holo ashrofi oliy martabasida mutamakkindur. O`zi muloyim yigitdur. «Noma» xatin yaxshi bitir. Va derlarki, musiqiyda ham daxli bor va ba`zi naqshlarni anga mansub qilurlar.
Tab`i yaxshidur. Bu matla` aningdurkim:
X o j a A b d u l l o h S a d r103 — Xoja Muhammad Marvorid104 o`g`lidurkim, muddate vazorat devonida muhr bosar erdi va o`z ixtiyori bila istig`for qilib, ofiyat kunji ixtiyor qildi. Bu toifadan anga muyassar bo`lg`ondek oz kishiga bo`lmish bo`lg`ay. O`zi kichik yoshida ulum kasb qildi. Advor va musiqiy ilmida va xutut fanida benazir bo`ldi. Va qonunni ma`lum emaskim, hargiz kishi andoq cholmish bo`lg`ay. Va podshoh xizmatida oliy mansabqa sarfaroz bo`ldi. Ud jumladin biri, sadoratdur. Va insho fanini ham kamolg`a yetkurdi. Va o`zi yaxshi muhovaraliq va yaxshi xulqluq va yaxshi suhbatliq yigitdur. G`aflat va beparvolig`din o`zga hech aybi yo`qdur. Chun yigitdur, umidi daf` bor. Va bu matla` aningdurkim:
Bu muammo ismig`a aningdurkim:
Bu muammo ismig`a ham aningdurkim:
M a v l o n o F a s i h i d d i n — Mavlono Nizomiddin Hiravin ahfodidindurkim, alarni Nizomiylar derlarkim, Xurosonda mundin sharifroq nasab yo`qtur. yigirmi yoshig`a yaqin ekanda ulumni takmil qildi. Holo o`ttuz yilg`a yaqin borkim, ifodag`a mashg`uldur. Zohir ulumidin hech qaysi bo`lmag`aykim, dars aytmag`ay. Va har bir ilmki aytur, ko`rida havoshiy va mufid musannafoti borkim, ulamo andin bahramanddurlar. Muncha purkorlig` va ranginlikbila aql va bazli ham borkim, munofii bu ulumdo`r. Ko`p hamida axloq va pisandida avsofg`a muttasyfdur. Bovujudi mo`ncha kamol bu faqirning tanazzul qilib, safar va hazarda ko`prak avqot o`z sharif suhbati bilan musharraf qilur. Necha fikr qililsa, bu tiyra ro`zgor nako`hida atvor musohiblig`idin o`zga ayb onda topsa bo`lmas, ammo aybsiz tengridur. ismig`a bu muammo aningdurkim:
To`rtinchi majlis oxiri
Bu diqqatpesha va zarofatandesha azizlardin agarchi ba`zi ajal mayidin mast va bexabardurlar, ammo ba`zi hayot bazmida sarmast va jilvagar va nazmgustardurlar, tengri taollo o`tgan jamoatni o`z qoshidin g`ariyqi daryoi rahmat qilsun va qolg`on ahli xizmat va ubudiyatni shoh lutfidin shoyistai ehsoni beminnat.
Ruboiy:
Ul xaylg`a tengri rahmaty yor o`lsun,
Bu jam`g`a shah lutfi madadgor o`lsun,
Ham shohqa yuz falakcha miqdor o`lsun,
Ham qullari ehsong`a sazovor o`lsun!
Ul xaylg`a tengri rahmaty yor o`lsun,
Bu jam`g`a shah lutfi madadgor o`lsun,
Ham shohqa yuz falakcha miqdor o`lsun,
Ham qullari ehsong`a sazovor o`lsun!