MUHOKAMAT UL-LUG`ATAYN

BISMILLOHIR - RAHMONIR-RAHIM

Alhamdu lillohi imtoza-l-insona alo soiril-maxluqoti bisharafi-n-nutq-va-l-lisoni va azhara min azubati lisonihi va halovati bayonihi sukkari-sh-shukri va shahdish-shuhudi va-l-imtinoni¹.

R u b o i y:

    Ey so`z bila qilg`on ofarinish og`oz,
    Insonni aroda aylagon mahrami roz
    Chun «kun fayakun»² safhasiga bo`ldi tiroz
    Qilg`on oni nutq ila boridin mumtoz.

Subhonolloh ne qudrati komiladurkim, insonni «Xammartu tiynata odama biyadi arba`ina sabohan»³ karimasi mazmuni birla «allam alasmoa kullaha!»⁴qobiliyati berdi va ani «al-mutakallim» ismi mahzari qildi. Va to ul bu mazhariyat sharafidin jami`i maxluqotqa sarafroz bo`ldi va bu tashrif bila borisidin imtiyoz topti.

R u b o i y:

   Ya`niki, chu olamni yaratti Ma`bud,
   Olam eliga qudrat ila berdi vujud.
   Inson edi maqsudki, bo`ldi mavjud,
   Insondin ham habibi erdi maqsud.

Mutakallimeki, arab fusahosi balog`at gulbongin sipehr gulshanidin oshurg`onda aning bulbul nutqi «ano afsahu»⁵ tarannumi bila alarni zabonbast va da`vilari ovozasin yerga past qildi.

R u b o i y:

    Ul vaqtki, ne olam edi, ne odam,
    Qilmaydur edi bularni sun` ilgi raqam.
    Chun ul o`zining xilqatidin urdi dam,
    Mantuqi edi «kunta nabiyan fafham»⁶.

Va sallallohu alayhi va olihi-t-tayyibina va ashobihi-t-tohirina va sallama tasliman kasiran, kasira⁷.
Takallum ahli xirmanining xo`shachini va so`z durri samini maxzanining amini va nazm gulistonining andalibi nag`masaroyi, ya`ni Alisher al-mutaxallis bin Navoiy g`affara zunubahu va sattara ayyubahu⁸ mundoq arz qilurkim, so`z durredurkim, aning daryosi ko`nguldur va ko`ngul mazharedurkim, jomii maoniyi juzv va kulldur. Andoqki, daryodin gavhar g`avvos vositasi bila jilva namoyish qilur va aning qiymati javhariga ko`ra zohir bo`lur. Ko`nguldin dog`i so`z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bila guzorish va oroyish ko`rguzur va aning qiymati ham martabasi nisbatig`a boqa intishor va ishtihor topar. Gavhar qiymatig`a nechukki, marotib asru ko`pdur, hattoki, bir diramdin yuz tumangacha desa bo`lur.

Q i t ` a:

   Injuni olsalar mufarrih uchun,
   Ming bo`lur bir diramga bir misqol.
   Bir bo`lur hamki, shah quloqqa solur:
   Qiymati mulk, ibrasi amvol.

So`z durrining tafovuti mundin dog`i beg`oyatroq va martabasi mundin ham benihoyatroqdur. Andoqki, sharifidin o`lgan badang`a ruhi pok yetar, kasifidin hayotlik tang`a zahri halok xosiyati zuhur etar.

Q i t ` a:

   So`z gavharedurki, rutbasining
   Sharhidadur ahli nutq ojiz,
   Andinki erur xasis muhlik,
   Ko`rg`uzguchadur Masih mo``jiz.

             Va bu so`zning tanavvui taaqquldin nari va tasavvurdin tashqaridur. Agar mubolag`asiz ijmol yuzidin qalam surulsa va ixtisor jonibidin raqam urulsa, yetmish ikki nav` bila taqsim toparida, xud hech so`z yo`qturki, yetmish ikki firqa kalomig`a dalolat qilg`ay; ammo ulcha tafsiliydur. Uldurkim, rub`i maskunning yetti iqlimidin har iqlimda necha kishvar bor va har kishvarda necha shahar va qasaba va kent va har dashtda necha xayl-xayl sahronishin ulus va har tog`ning qo`llarida va qullalarida va har bahrning jazoyirida va savohilida ne tavoyif bor. Har jamoat alfozi o`zgalaridin va har guruh iborati yonalaridin mutag`ayyir va bir necha xususiyat bila mutamayyizdurki, o`zgalarda yo`qtur.
             Andoqki, tuyur va bahoyim va sibo`ning tillarikim, har birining o`zgacha xurushu takallumlari bor va g`ayri muqarrar navoyu tarannumlari. Ammo chun alfoz va iboratdin murod ma`nidur va mazkur maxluqotdin maqsud insondur va ul mazhari maoniy va bayon, so`z aning so`zindadur va takallum aning kalomida borur.
             Emdi kelduk so`z bayonig`a va kalom dostonig`a: muncha mutanavvi` shahru quro, jibolu sahro va beshau daryo xalqikim, bitildi va tanavvu`yu tag`ayyurini sharh etildi, majmuida ma`ni adosida alfoz tilga kelur va ul alfozdin ma`ni fahm bo`lur.
             Barchasidin arab tili fasohatoyini bila mumtoz va balog`at taz`yini bila mo``jizatirozdurkim, hech takallum ahlining munda da`vosi yo`qtur va so`zi sidq va ishi taslim – o`qdurkim, malikun allomun jalla va alo⁹ning kalomi mo``jiz nnzomi ul til bila nozil va Rasul alayhis-salavotu va sallam¹⁰ning ahodisi saodat anjomi ul lafz bila vorid bo`lubdur.
             Va avliyoyi kibor va mashoyixi oliy miqdor qaddasa ollohu asrorahum¹¹ ko`prak haqoyiq va maorifki surubturlar va maoniy zebolarin taqrir libosiga kiyurubdurlar. Ul farxunda iborat va ul xujasta alfoz va ishorat bila voqe` bo`lubdur. Olloh, Olloh ul ravzai ruhafzoda ne nazorat va ul gulshani dilosoda ne nazohatdurkim, aning bog`boni va «anzalno min al-mo``siroti moan sajjojan linuxrija bihi habbon va nabotan va jannatin alfofan»¹²karimasi bila takallum qilur va andalib xushnavosi nubuvvat bayoni bila va risolat nag`mayu alhoni bila surud ko`rguzur va mazkur bo`lg`on tayyuridin ba`zi lav kushifal-g`itoa mo izdadat yaqinan¹³ adosi bila tarannum nihoyatig`a yetar va soyir qushlari va valoyat izhori va hidoyat osoridin navoe irshodoyin va sadoe rashodtalqin izhor etar,

b a y t:

Ki to bo`lg`ay jahon bog`i bu gulshan mevazor o`lsun,
Harimida bu bulbullarga bu dilbong bor o`lsun.

             Mundin so`ngra uch nav` tildurkim, asl va mu`tabardur va ul tillar iborati gavhari bilan qoyilining adosig`a zevar va har qaysining furui bag`oyat ko`ptur. Ammo turkiy va forsiy va hindiy asl tillarning manshaidurki, Nuh payg`ambar salavotullohi alayha¹⁴ning uch o`g`lig`akim, Yofas va Som va Homdur yetishur. Va bu mujmal tafsili budurki, Nuh alayhissalam to`fon tashviridin najot va aning mahlakasidin hayot topti, olam ma`murasida bashar jinsidin osor va inson nav`idin namudor qolmaydur erdi. Yofasniki, tavorix ahli Abut-turk bitirlar, Xito mulkiga yibordi va Somniki, Abul-furs bitirlar, Eron va Turon mamolikining vasatida voliy qildi va Homniki, Abul-hind debdurlar, Hindiston bilodig`a uzatti. Va bu uch payg`ambarzoda avlodu atboi mazkur bo`lg`on mamolikda yoyildilar va qalin bo`ldilar.
             Va Yofas o`g`lonniki, Abut-turkdur, tarix ahli ittifoqi bila debdurlarki, nubuvvat toji bilan sarafroz va risolat mansabi bila qardoshlaridin mumtoz bo`ldi. Va uch tilki, turkiy va forsiy va hindiy bo`lg`ay, bu uchchovning avlod va atbon orasida shoeь bo`ldi. Chun Hom No`h alayhissalomga beadabliq qilg`on jihatdin aning muborak tiliga Hom borasida qarg`ish o`tub erdi, bu sababdin aning rangi bayozi savodg`a mubaddal bo`lub, tili shikastalik zohir qilib, fasohat va balog`at hulyasidin oriy qoldi va avlodu atbo`iki, Hind kishvari ahli bo`lg`aylar, lavnlari maktab ahli mashqi varaqidek shabrang, balki shabgun va tillari atfolning uchi ushalg`on qalamidek o`zgacha ado bila tahriru taqrir zevaridin ojizu zabun qoldilar. Onsiz ham bo`lmagaykim, biror varaq yuzini murakkab qarosi bila o`z yuzlari safhasidek qaro qilg`aylar na o`z tillaridek shikasta qalam tili bila ado etmaganlar. Ammo ul safha raqamin o`zlaridin o`zga kishi bilmas va ul kalog`polarni ul savod ahlidin o`zga birov o`qumas va fahm qilmas. Chun arabiy til va maqol bila kalom va hindiy alfoz bila muzahrafoti nofarjom, biri g`oyati sharaf va uluvvi manzaladin va biri nihoyati nahusat va dunuvvi martabadin oradin chiqtilar. Qoldi turkiy alfoz bila maqsud adosi va forsiy iborat bila kalom ma`nosi.
             Andoq ma`lum bo`lurki, turk sortdin tezfahmroq va baland idrokroq va xilqati sofroq va pokroq maxluq bo`lubdur va sort turkdin taaqqul va ilmda daqiqroq va kamolu fazl fikratida amiyqroq zuhur qilibdur va bu hol turklarning sidqu safo va tuz niyatidin va sortlarning ilmu funun va hikmatidin zohirdurur. Va lekin tillarida kamol va nuqson haysiyatidin fohish tafovutlardurki, alfoz va iborat vaz` qilurda turk sortqa foiq kelubdur va o`z alfozida ishorat, iboratig`a maziyatlar ko`rguzupturki, o`z mahallida, inshoolloh, mazkur bo`lg`ay.
             Yana turkning muloyamati tab`ining sortdin ortug`lig`iga dalile mundin vozihroq va shohide mundin loyiqroq bo`la olurmukim, bu ikki toifaning yigiti va qarisi, balki uluqdin kichik – borisi orasida ixtilot alassaviyadur. Har miqdorki, bu birining u biri bila omizish va guftu-guzori bor, ul birning ham bu bir bila hamoncha takallumu guftori bor. Va sort orasida ahli tab` va donish zumrai ilmu zehn va biynish ko`prakdur. Va turk elida ajlof va soda el sortdin ziyodadur. Ammo turkning ulug`din kichigiga degincha va navkardin begiga degincha sort tilidin bahramanddurlar, andoqkim o`z xirad ahvoliga ko`ra ayta olurlar, balki ba`zi fasohat va balog`at bila ham takallum qilurlar. Hatto turk shuarosikim, forsiy til bila rangin ash`or va shirin guftor zohir qilurlar. Ammo sort ulusining arzolidin ashrofig`acha va omiysidin donishmandig`acha hech qaysi turk tili bila takallum qila olmaslar va takallum qilg`onning ma`nisin ham bilmaslar. Agar yuzdin, balki mingdin biri bu tilni o`rganib so`zki aytsa ham, har kishi eshitsa bilur va aning sort ekanin fahm qilur va ul mutakallim o`z tili bila o`z rasvolig`ig`a o`zi iqror qilg`ondekdur. Va turkning asli xilqatda sortdin tab`i muloyimroq erkaniga mundin bul-ajabroq tonug` yo`qdurki, hech qaysi munung muqobalasida dam ura olmaslar va sort biajmaihim agar turk iborati adosida ojizdur, muhiq ham bor. Nevchunki, turk alfozi vozii asru ko`p vaqtda mubolag`a izhori qilib, juzviy mafhumot uchun alfoz vaz` qilibdurki, sohibvuquf kishi to zohir qilmas, inonsa ham bo`lmas.
             Andoqki, quvormoq va quruqshamoq va usharmak va jiyjaymoq va o`ngdaymoq va chekrimak va do`msaymoq va umonmoq va o`sanmoq va igirmak va egarmak va o`xranmak va toriqmoq va aldamoq va arg`adamoq va ishanmoq va iglanmoq va aylanmoq va erikmak va igranmak va ovunmoq va qistamoq va qiynamoq va qo`zg`almoq va sovrulmoq va chayqalmoq va devdashmoq va qiymanmoq va qizg`anmoq va nikamak va siylanmoq va tanlamoq va qimirdamoq va serpamak va sirmamak va kanorkamak va sig`riqmoq va sig`inmoq va qilimoq va yolinmoq va munglanmoq va indamamak va tergamak va tevramak va qingg`aymoq va shig`aldamoq va singramoq va yashqamoq va isqarmoq va ko`ngranmoq va suxranmoq va siypamoq va qoralamoq va surkanmoq va kuymanmak va ingranmoq va tushalmak va mung`aymoq va tanchiqamoq va tanchiqolmoq va ko`ruksamak va bushurg`anmoq va buxsamoq va kirkinmak va suqadamak, busmoq, burmak, turmak, tomshimoq, qahamoq, sipqormoq, chicharkamak, jurkanmak, o`rtanmak, sizg`urmoq, gurpaklashmak, chuprutmoq, jirg`amoq, bichimoq, qiqzanmoq, singurmak, kundalatmak, kumurmak, yigirmak, kungurdamak, kinarkamak, kezarmak, duptulmoq, chidamoq, tuzmak, qozg`anmoq, qichig`lamoq, gangiramoq, yadamoq, qadamoq, chiqanmoq, kundurmak, sundurmak, suqlatmoq.
             Bu yuz lafzdurki, g`arib maqosid adosida ta`yin qilibdurlarki, hech qaysi uchun sort tilida lafz yasamaydurlarki, barchasi muhtojun ilayhdurki, takallum chog`ida kishi anga muhtoj bo`lur. Ko`pi andoqdurki, aslo aning mazmunin tafhim qilmoq bo`lmas va ba`ziniki, anglatsa bo`lgay, har lafz tafhimi uchun necha lafzni tarkib qilmag`uncha bo`lmas, ul dag`i arabiy alfoz madadi bila va turk alfozida bu nav` lafz ko`p topilur. Masalan, bu mazkur bo`lg`on yuz lafzdin bir nechaga mashg`ullik qilib sobit qilali, to xasm muqobalada ilzom bo`lsunki, o`zgalarni munga qiyos qilsun.
             Shuaro akobiridinki, ba`zi «may» ta`rifida mubolag`a qilibdurlar va bu mo``taddun bih amredurki, may ichmoq qavoidida so`z ko`p surup, zarofat nihoyatsiz zohir qilurlar. Biri sipqarmoq lafzidurki, mubolag`a mundin o`tmas. Turkcha nazmda bu matla` bordurkim,

b a y t:
Soqiyo, tut bodakim, bir lahza o`zumdin boray,
Shart bukim, har necha tutsang labo-lab sipqaray.

Oyo! Bu sipqaray lafzi mazmunig`a yetganda, forsiy she`rda ne iloj qilg`aylar? Va tomshimoqki, g`oyat zavqdin bot ichmas va lazzat topa-topa, oz-oz ichar. Bu g`arib ma`ni adosida turkchada bu matla` bordurki,

b a y t:
Soqiy chu ichib, manga tutar qo`sh:
Tomshiy-tomshiy ani qilay no`sh.

Va bo`xsamoq lafzi adosida turk bu matla`ni debdurki,

b a y t:
Hajri anduhida bo`xsabmen, bila olmon netay,
Man ilojimdur qo`pub, dayri fanog`a azm etay.

Forsiygo`y turk beklar va mirzodalar bo`xsamoqni ne forsiy til bila tilasalarki, ado qilg`aylar?
Va she`rning bino va madori ishqqa evrulur va oshiqliqda yig`lamoqdin kulliyroq va doimiyroq amr yo`qtur va anda tanavvu` bor: yig`lamsinmoq mazmunidaki, turk mundoq debdurki,

b a y t:
Zohid ishqin desaki, qilg`ay fosh,
Yig`lamsinuru ko`ziga kelmas yosh.

Va ingramoq va singramakkim, dard bila yashurun ohista yig`lamoqdur va oralarida tafovut oz topilur, turkchada bu matla` borkim,

b a y t:
Istasam davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak,
Kechalar gah ingramakdur odatim, gah singramak.

Forsida bu mazmunki bo`lmag`ay, shoir ne chora qilg`ay?
Va siqtamoqkim, yig`lamoqda mubolag`adur, turk bu nav` ado qilibdurki,

b a y t:
Ul oyki, kula-kula qirog`latti meni,
Yig`latti meni demayki, siqtatti meni.

Yana biyik un bilaki, e`tidolsiz oshub bila yig`lagaylar, ani o`kurmak derlar va turkchada ul ma`nida bu matla` borkim,

b a y t:
Ishim tog` uzra har yon ashk selobini surmakdur.
Firoq oshubidin har dam bulut yanglig` o`kurmakdur.

Chun o`kurmak muqobalasida forsiy tilda lafz yo`qtur. Forsiygo`y shoir munungdek g`arib mazmun adosidin mahrumdur. Yana yig`lamoqning o`kurmaki muqobalasida inchkirmak dag`i bor va ul inchka un bila yig`lamoqdur va ul turk lafzida bu nav` tarkib bila ado topibdurkim,

b a y t:
Charx zulmida bo`g`zumni qirib yig`larmen,
Igirur charx (kibi) inchkirib yig`larmen.

Ammo yig`lamoqta hoy-hoy lafzin adoda o`zlarin turkiygo`ylarga sharik qilibdurlar va bu lafz ham aslan turkiy uslubdur va faqirning bu maqtai mashhurdurkim,

b a y t:
Navoiy, ul gul uchun hoy-hoy yig`lama ko`p,
Ki hay deguncha ne gulbun, ne g`uncha, ne gul bor!

Yana turk alfozida qimsanmoq va qizg`anmoq ikki g`arib lafzdurki, aning adosi bu baytda borki,

b a y t:
Uzoringni ocharga qimsanurmen,
Vale el ko`rmagiga qizg`anurmen.

Forsiygo`y shuaro mundoq xo`b mazmun adosidin mahjurdurlar.

Oshiq ayog`iga tikan kirmakka alar «xor» lafzi bila taarruz qilibdurlar, ammo cho`kurki, mu`limroqdir, bu lafzlari yo`qtur va bu turkchada mundoq ado topibdurkim,

b a y t:
Cho`kurlarkim, sening yo`lungda tevrolmish ayog`imga,
Chekib ul ko`y gardin surma tortarmen qarog`imga.

Yana ishq tariqida mahbub nazzorasi muyassar bo`lsa, oshiqning niyoz yuzidin telmurmagi asru munosib ishdur va bu lafz alarda yo`qtur va munungdek lafzlari ham yo`qtur va bu turkchada mundoq deyilibdurki,

b a y t:
To`kadur qonimni har dam ko`zlaring boqib turub.
Kim, necha yuzumga boqqaysen yiroqdin telmurub.

Yana turk lafzining mahbub jonibidin yasanmog`i muqobalasida sort lafzida orosta va oroyish lafzi bor. Ammo bezanmak muqobalasida demaydurlar va ul yasanmog`ning mubolag`asidur va ani mundoq debdurlarkim,

b a y t:
Erur bas chu husnu malohat sanga,
Yasanmoq, bezanmak ne hojat sanga?

Va xo`blarning ko`z va qoshlari orasinki, qabog` derlar. Forsiyda bu uzvning oti yo`qtur. Masnaviyda bir jamoat xo`b ta`rifida mundoq deyilibdurkim,

b a y t:
Mengizlari gul-gul, mijalari xor,
Qabog`lari keng-keng, og`izlari tor.

Yana ishq atvoridakim, ashk va yig`lamoq muqobalasida oh va issig` dam umdadur, turklar damni choqing`a, ohni ildirimga nisbat berib debdurlarkim.

b a y t:
Firoqing ichra ulus o`rtamakka, ey mohim,
Choqindurur damimu ildirimdurur ohim.

Sort tilida choqin va ildirimdek mutaayyin va mo``tabar ikki nimaga ot qo`ymaydurlar va arab tili bila «barqun» va «soiqatun» bila ado qilibdurlar.
Va husn ta`rifida ulug`roq xolg`akim, turklar meng ot qo`yupturlar, alar ot qo`ymaydurlar. Turk bu ta`rifni bu nav` ado qilibdurkim,

b a y t:
Aningkim, ol enginda meng yaratti,
Bo`yi birla sochini teng yaratti.

Agar birin-birin alfoz vaz`idakim, alar taqsir qilibdurlar, taarruz qililsa, so`z uzar. Nevchunki, ko`p voqe`dur.
Yana she`rda barcha tab` ahli qoshida ravshan va majmu`, fusaho oldida mubarhandurki, tajnis va iyhom bag`oyat kulliydur. Va bu farxunda iborat va xujasta alfoz va ishoratda forsiydin ko`prak tajnisomiz lafz va iyhomangiz nukta borki, nazmga mujibi zebu ziynat va boisi takallufu san`atdur. Masalan: ot lafziki, bir ma`nisi alamdur, yana bir ma`nisi markabdur va yana bir ma`nisi amrdurki, toshni yo o`qni ot, deb buyurg`aylar. Bu tajnisda mundoq deyilibdurkim,

b a y t:
   Chun pariyu hurdur oting, begim,
   Sur`at ichra dev erur oting, begim,
   Har xadangikim, ulus andin qochar,
   Notavon jonim sari oting, begim.

Va bu ikki baytki, tajnisi tomdur, ham turk shuarosi xossasidurki, sortda yo`qtur va muni tuyug` derlar. Va munung ta`rifin «Mezon ul-avzon»¹⁵otlig` aruzki bitilibdur, anda qililibdur.

Yana it lafzi va anda dog`i bu nav` uch ma`ni bor, andoqki,

b a y t:
Ey raqib, o`zni anga tutsang ham it,
Bizga rahm aylab aning ko`yidin it.
Garchi bor do`zaxcha ishqing shu`lasi,
Bizni o`z ilging bila ul sori it.

             Va tush lafzida ham bu nav` uch ma`ni bor. Va yana yon lafzida va yoq lafzida ham bu holdur va bu nav` lafziki, anda uch ma`ni bo`lg`ay, had va hasrdin ko`prak topilur.
             Va xili lafz ham topilurki, to`rt ma`nisi bo`lg`ay, andoqki, bor lafziki, bir ma`nisi mavjudlug`dur va bir ma`nisi amrdur – boruvg`a va bir ma`nisi yukdur va bir ma`nisi samardur.
             Va andoq lafz ham topilurki, besh ma`nisi bo`lg`ay: sog`in lafzidekki, bir ma`nisi yod qilmoqqa amrdur va biri sutluk qo`y otidur va ishq masti va majnuni va bemori muqobalasida sog`in desa, har biriga itloq qilsa bo`lur.
             Yana andoqki, tuz lafziki necha ma`ni iroda qilsa bo`lur. Biri tuzki, o`q yo nayzadek nimani derlar. Yana tuz – hamvor dashtni derlar, yana tuz – rost kishini derlar, yana tuz – sozni tuzmakka amr qilmoqni, yana tuz – ikki kishi orasida muvofaqat solmoqni va yana tuz – bir majlis asbobini ham desa bo`lur.
             Va ko`k lafzin ham necha ma`ni bila iste`mol qilurlar. Biri ko`k – osmonni derlar. Yana ko`k ohangdur. Yana ko`k tegrada ko`klamakdur. Yana ko`k qadog`ni ham derlar. Yana ko`k sabza va o`langni dag`i derlar.
             Bu nav` alfoz hamki, uch ma`ni va to`rt ma`ni va ortug`roqkim, iroda qilsa bo`lg`ay, ko`p borki, forsiy alfozda andoq yo`qtur.
             Va ma`ruf va majhul qofiyada «voviy», «yoyiy» hamki, forsiy ash`orda voqe` bo`lur, ikki harakatdin ortuq bo`lmas, «voviy» andoqki: xud va dud va zo`r va nur va «yoyiy» andoqki: pir va sher.
             Va turkiy alfozda bu ma`ruf, majhul harakat to`rt nav` topilur: ham «voviy»si ham «yoyiy»si; «voviy»si andoqki, o`tki, shay`i muhriqdur va o`t murur ma`nisi bila va o`t muqammirga burd jihatidin amr va o`tki boridin iriq harakatdur, kallani o`tga tutup, tukin aritur ma`nidadur. Yana bir misol: to`rki, domdur, yana to`rki, andoq daqiqroqdurki: qush o`ltu-rur yig`ochdur va to`rki, andin daqiqroqdur: uyning to`ridur va to`rki, barchadin ariqdur: to`rlug`ni yo eshikni to`rmak uydur.
             Va «yoyiy» misol uch harakatdan ortuq topilmas: biyzki sort «kadud»der va bizki «mo» va «nahnu» ma`nisi biladur va biyzki «darafsh» derlar. Yana bir misol: terki, termak ma`nisi biladur. Terki, andin daqiqdur, uldurki, sortlar ani «araq» va «xo`y» derlar. Terki, boridin ariqdur, o`q ma`nisi biladur. Va bu nav` alfoz ko`p, uch harakat bila vaz` qilibdurlarki, holo shoe`dur. Va necha hurufqa iborat vus`ati uchun, balki qofiya suhulati uchun bir-biriga shirkat beribdurlar. Ul jumladin biri, «Alif» bila «ho» orasida munosabat va mushorakat beribdurlarki, bir lafzni ham oxiri alif lafz bila qofiya qilsa bo`lur. Andoqki, «aro» lafzin «saro» va «daro» bila qofiya qilsa bo`lur, «sara» va «dara» bila ham qofiya qilsa bo`lur. Yana bir misol: andoqki, «yado» lafzin «sado» bila qofiya qilsa bo`lur, «boda» bila ham qilsa bo`lur. Va «vov» bila «zamma» orasida ham ul nav` shirkatdur. Andoqki, «erur» lafzin «hur», «dur» lafzi bila qofiya qilsa bo`lur, «g`urur» va «zarur» lafzi bila ham joyizdur. Va «yo» bila «kasra» orasida dag`i bu nav`dur, andoqki, «og`ir» va «bog`ir» alfozin «sodir» va «qodir» alfozi bila qofiya qilsa bo`lur, «ta`xir» va «tag`yir» alfozi bila ham bo`lurki, forsiy alfozda bu suhulatlar yo`qtur.
             Va bu alfoz voze`lari ko`p nimada juz`yotqa taarruz qilib, g`arib mazmun va mafhumlar uchun alfoz vaz` qilibdurlar, andoqki, ba`zi masodirda o`tti.
             Yana g`izo va har taomki, yesa bo`lur, yegulik derlar va sort elining ko`pi, balki barchasi yemakni ham va ichmakni ham «xo`rdani» lafzi bila ado qilurlar.
             Va uluq qardosh va kichik qardoshni ikkalasin «barodar» derlar va turklar ulug`ni – «og`a» va kichikni «ini» derlar. Va alar ulug`, kichik qiz qardoshni ham «hohar» derlar: Va bular ulug`ni – «egachi» va kichikni «singil» derlar. Va bular otaning og`a-inisini «abog`a» derlar. Va onaning og`a-inisin – «tag`oyi» va alar hech qaysig`a ot tayin qilmaydurlar va arab tili bila «am» va «xol» derlar. Va ko`kaltoshni turkcha til bila derlar. Va atka va enagani ham bu til bila ayturlar.
             Bir mutaayyin nimakim, «oq uydur», anga «xirgoh» ot qo`yupturlar. Ammo aning ajzosining ko`pini turk tili bila ayturlar. Andoqki, tungluk va uzuk va to`rlug` va bosrug` va chig` va qanot va ko`zanak va uvug` va bog`ish va bo`sag`a va erkina va alo hozal-qiyos.
             Va ov va qushki, salotin odob va rusumida har qaysi boshqa mutaayyin eshitur, ikkalasin, «shikor» derlar. Va ovda umdaki kiyikdur, turk aning erkagin «huna» va tishisin «qilchoqchi» der. Yana suyqunning ham erkagin «bug`u» va tishisin «maral» der. Sort ohu va gavazndin o`zga nima demas. Va bir sho`ru shaynlig` ovki, to`ng`uz ovidur, aning ham erkagini «qobon», tishisin «megajin» va ushog`in «cho`rpa» derlar. Va sort barchasin «xuk» va «guroz» lafzi bila aytur.
             Va kelduk qushqaki, anda muqarrar va mashhur ilbosun o`rdakdur. Va sort el ilbosunni xud bilmas. Dag`i turk o`rdakning erkagin «so`na» va tishisin «bo`rchin»der. Va sort munga ham ot qo`ymaydur. Va nar va moda ikkalasin «murg`obi»der. Va o`rdakning anvoi bilur qushchilar qoshida, masalan, jo`rka va erka, suqtur va olmabosh va choqirqanot va temirqanot va aldaldag`a va alapuka va bog`chol va bu yo`sunluq derlarki, yetmish nav` bo`lurkim, sort borisin murg`obio`q der. Va agar bir-biridin mutamayyas qilsa, turkcha ot bila-o`q aytur.
             Yana ot anvoidaki, tubuchoq va arg`umoq va yaka va yobu va totu yo`sunluq – borini turkcha-o`q ayturlar.
             Va otning yoshin dag`i ko`prakin turkcha ayturlar. Bir qulunni «kurra» derlar. O`zga: toy va g`o`nan va do`nan va tulan va chirg`a va lang`a deguncha fasihroqlari turkcha derlar va ko`pragi muni ham bilmaslar.
             Va otning eyarin agarchi «zin» derlar: ammo ko`prak ajzosin, misli: jibilgir va hano va to`qum va jazlig` va ularchog` va g`anjug`a va jilbur va qushqun va qantar va tufak va to`qa yo`sunluq ko`pin turkcha ayturlar va qamchini agar «tozyona» derlar, ammo buldurg`asin va chubchurg`asin turkcha ayturlar.
             Va jiba va javshan va ko`ha va qolganduruq va qorbichi va kechim va oha yo`sunluq urush asbobin ham turk tili bila ayturlar.
             Va ma`hudiy albisadin misli: dastor va qalpoq va navro`ziy va to`ppi va shirdog` va dakla va yalak va yog`lig` va terlik va qur yo`sunlug nimalarni borisin turk tili bila ayturlar.
             Eguliklardin agarchi qo`y muchalaridin ba`ziga ot qo`yupturlar, ammo orqani va oshug`lug` ilikni va yon so`ngakni va qoburg`ani va ilikni va o`rta ilik va bo`g`uzlag`uni turkcha ayturlar. Va yana ba`zi yemaklardin qaymog` va qatlama va bulamog` va qurut va uloba va mantu va quymog` va urkamochni ham turkcha ayturlar. Va qimizni va suzmani va boxsumni va bo`zani dag`i turkcha ayturlar. Yana tutmoch va umoch va kumoch va tolg`onni ham turkcha ayturlar. Va bu nav` juz`iyotqa mashg`ulluq qilsa bag`oyat ko`p topilur.
             Ammo qulliyrak kalimotni ado qilali: arab tilining sarfiy istilohining abvobida bir bobdurki, anga – mufoala bobi ot qo`yupturlarki, lafz bir mazkur bo`lur, ammo ikki kishi fe`lig`a mushtami-durki, bir nav` voqe` bo`lg`ay. Andoqki, «muoraza» va «muqobala» va «mushoara» va «mukolama» va kulliy bobdur va munda azim favoid hosil. Va forsiygo`ylar muncha fasohat va balog`at da`vosi bila bu foydadin mahrum. Ammo turk bulag`osi bu foydag`a taarruz qilibdurlar. Va masdarg`a bir «shin» harfi ilhoq qilmoq bila ul maqsudni topibdurlar. Andoqki, «chopishmoq» va «topishmoq» va «quchushmoq» va «o`pushmak» va bu shoe` lafzdur. Va lafz vozei azizlarg`a joyi taslim va tahsindurki, bag`oyat xo`b qilibdurlar. Va bu fasohat bila sort fusahosidin tamom sijilibdurlar.
             Yana arabiy sarf istilohda ikki maf`ulluq fe`llar borki, aning adosi dag`i mo``tabar va kulliydur. Andin dag`i sortlar oriy qolibdurlar. Va atrok anga ham xo`broq vajh bila mutobaat qilibdurlar. Arabiy andoqki, «A`taytu Zaydan dirhaman»¹⁶, bu tarkibda uch lafz mazkur bo`lur. Alar lafzg`a bir harf ortturg`on bila munga o`xshash bir zamirni ortubdurlar, bag`oyat muxtasar va mufid tushubdur. Andoqki, yugurt va qildurt va yashurt va chiqart.
             Yana bir adolari borki, ba`zi alfozning so`ngg`ida «ch», «yoy»kn, «chi» lafzidur, orttururlar, yo mansabning yo hunarning yo peshaning izhori uchun; forsiyda yo`qtur, balki alar ham turkcha ayturlar.
             Mansabda andoqki, qo`rchi va suvchi va xizonachi va kerak-yarog`chi va chavgonchi va nayzachi va shukurchi va yurtchi va shilonchi va axtachi yo`sunlug` ko`ptur.
             Hunar va peshada andoqki, qushchi va borschi va qo`ruqchi va tamg`achi va jibachi va yo`rg`achi va halvochi va kemachi va qo`ychi. Andoqki, qush hunarida dag`i bu istiloh, bordur, andoqki, qozchi va quvchi va turnachi va kiyikchi va tovushqonchiki, sort lafzida yo`qtur. Va alar mazkur bo`lgonlarning ko`pin turkcha ayturlar.
             Yana bir nav` iborat va adolari borkim, birovdin bir ishni gumon eltmak bila ul ishni ul kishiga nisbatguna berurlar, yo`qki, tahqiq yuzidin, balki mazanna va gumon haysiyatidin, ammo munda diqqat ko`ptur. Andoqki, borg`udek va yorg`udek va kulgudek va bilgudek va aytqudek va qaytgudek va urg`udek va surg`udek va bu forsiyda bo`lmas.
             Va ba`zi alfozning oxirida bir «chim» harfi vasl qilurlar va aning bila ul fe`lda sur`at yo`sunluq iroda qilurlar. Andoqki, tegach va aytgach va borg`och va yorg`och va topqoch va sotqoch; yana bir «re» harfiki, ba`zi lafzning oxiriga ilhoq qilurlar, andin mubolag`a va sa`y iroda qilurlar, andoqki, bilako`r va qilako`r va ketako`r va yetako`r.
             Va yana bir rang yo bir sifatning humuli holig`a mubolag`a uchun aning avvalida, avval harfig`a bir «p» yo «mim» izofa qilib, ul shay`g`a zond qilurlar: «p» misoli: op-oq, qop-qora, qip-qizil, sap-sarig`, yup-yumaloq, yap-yassi, op-ochug`, chup-chuqur, bu nav` xili ham topilur; «mim» misoli: ko`m-ko`k, yam-yashil, bo`m-bo`z.
             Yana bir «vov» va «lom» ba`zi lafzga ilhoq qilib bir maxsus sifatqa ta`yin qilurki, salotiniing xoh razm asbobi uchun va xoh bazm jihoti uchun mu`tabardur. Andoqki, hirovul, qarovul va chingdovul va yankovul va so`zovul va patovul va kitpovul va yasovul va bakovul va shig`ovul va daqavulkim, alar mundin ulviydurlar.
             Yana ba`zi lafzg`a bir «lom» ilhoq qilurlarkim, ul shay`ning ul sifatda rusuxiga dalolat qilur. Andoqki, qahol va yasol va qabol va tunqol va birqol va to`sqol va sevarg`ol.
             Bu alfoz va iboratda bu nav` daqoyiq ko`pdurkim, bu kunga degincha hech kishi haqiqatig`a mulohaza qilmag`on jihatdin bu yashurun qolibdur. Va hunarsiz turkning sitamzarif yigitlari osonliqqa bo`la forsiy alfoz bila nazm ayturg`a mashg`ul bo`lubturlar. Va filhaqiqat agar kishi yaxshi mulohaza va taammul qilsa, chun bu lafzda muncha vus`at va maydonida muncha fushat topilur, kerakkim, munda har nav` suxanguzorlig` va fasihguftorlig` va nazmsozlig` va fasonapardozlig` osonroq bo`lg`ay va voqe` osonroqdur.
             Andin so`ngrakim, turk tilining jomeiyati muncha daloil bila sobit bo`ldi, kerak erdikim, bu xalq orasidin paydo bo`lg`on tab` ahli salohiyat va tab`larin o`z tillari turg`on o`zga til bila zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikkala til bila aytur qobiliyatlari bo`lsa, o`z tillari bila ko`prak aytsalar erdi va yana bir til bila ozroq aytsalar erdi. Va agar mubolag`a qilsalar, ikkala til bila teng aytsalar erdi. Bu ehtimolga xud yo`l bersa bo`lmaskim, turk ulusining xushta`blari majmui sort tili bila nazm aytqaylar va bilkull turk tili bila aytmag`aylar, balki ko`pi ayta olmag`aylar va aytsalar ham sort turk tili bilan nazm aytqondek fasih turklar qoshida o`quy va o`tkara olmag`aylar va o`qusalar, har lafzlarig`a yuz ayb topilg`ay va har tarkiblarig`a yuz e`tiroz vorid bo`lg`ay.
             Bas, bu haysiyatlardin andoq ma`lum bo`lurkim, bu tilda g`arib alfoz va ado ko`pdur. Muni xushoyanda tartib va raboyanda tarkib bila bog`lamog`ining dushvorlig`i bor. Mubtadiy tab`i ul nazmni dushvorlig` bila bog`lamoqdin ko`ft topib, mutanaffir bo`lur va osonroq sari mayl qilur. Chun necha qatla bu nav voqe` bo`ldi, tab`i xo`y qildi, chun tabiat mu`tod bo`ldi, o`z mu`todin qo`yub, g`ayr mu`todg`akim, mushkilrak ham bo`lg`ay, mayl qilmog`i mutaazzirdur.
             Yana ulkim, fahm jinsi ojizlarni ham moyil, balki mushtag`il ushbu nav`g`a ko`rar va zamon va rasm ahli tariqidin chiqmog`ni munosib ko`rmas va bu nav` bila qolur.
             Va mubtadiyg`a yana odatdurkim, tab`idin ul nima bosh ursa, chun o`z zodai tab`i o`ziga mahbub ekanga majbuldur, tilarki, ani bu fan ahlig`a arz qilib jilva bergay. Chun bu fan ahli forsiygo`ydurlar va turk alfozidin bahramand emaslar, tab`i ul jonibdin e`roz qilib, bu fanga mashg`ul el sari mayl ko`rguzur.
             Emdiki, mayl ko`rguzdi, munosabatlar topib ham bu xayldin bo`lur, andoqki, bu zamonda bo`lubdur. Bori har taqdir bilaki bor, bovujud turk alfozining forsiyg`a muncha vaziyati va nafs ul-amrda muncha diqqati va vus`ati nazm tariqida shoe` emas erdi va kitmon nihonxonasig`a tushub erdi, balki matruk bo`lurg`a yovushub erdi. Bu xoksorga sabovat avoilidakim, og`iz huqqasidin biror gavhar zohir bo`la boshlar, ul gavharlar hanuz nazm silkiga kirmaydur erdikim, zamir daryosidin nazm silkiga tortilg`on gavharlar tab` g`avvosi sa`iy bila og`iz sohiliga kelaboshlamoq ko`rguzub erdi. Chun mazkur bo`lg`on qoida bilakim, ado topti – mayl forsiy sari bo`ldi. Ammo chun shuur sinnig`a qadam qo`yuldi, chun haq subhanahu va taolo tab`ga g`arobat sari maylni zotiy va diqqat va dushvorpisandliqqa shuru`ni jibilliy qilib erdi, turk alfozig`a dag`i mulohazani lozim ko`ruldi – olame nazarg`a keldi, o`n sakkiz ming olamdin ortuq, anda zebu ziynat; va sipehre tab`ga ma`lum bo`ldi, to`qquz falakdin ortuq, anda fazlu rif`at; va maxzane uchradi, durlari kavokib gavharlaridin raxshandaroq; va gulshane yo`luqti, gullari sipehr axtaridin duraxshandaroq; harimi atrofi el ayog`i yetmakdin masun va ajnosi g`aroyibi g`ayr ilgi tegmakdin ma`mun. Ammo maxzanining yiloni xunxor va gulshanining tikani behaddu shumor. Xaylga keldikim, hamonoki, bu yilonlar neshi nashtaridin tab` ahli xiradmandlari bu maxzandin bahra topmay o`tupturlar va ko`ngulga andoq evruldikim, go`yo bu tikanlar sarzanishi zararidin nazm xayli guldastabandlari bu gulshandin bazm tuzgucha gul iliklay olmay yo`l tutubdurlar.
             Chun bu tariqda himmat oliy erdi va tab` bebok va louboliy, o`targa qo`ymadi va tamoshosidin to`ymadi. Ul olam fazosida tab` sipohi turktozlig`lar tuzdi va ul sipehr havosida xayol qushi baland parvozlig`-lar ko`rguzdi va ul ganj javohiridin zamir sayrafisi nihoyatsiz qiymatlig` la`l va durrisamin oldi. Va ul gulshan rayohinidin ko`ngul gulchini had va g`oyatsiz nakhatlig` gul va yosuman qo`ynig`a soldi.
             Chun bu mavohib bila g`inolar va bu g`anoyim bila istig`nolar muyassar bo`ldi, munung natoyiji gullari ro`zgor ahliga behadu miqdor ochila boshladi va boshlariga beixtiyor sochila kirishdi.
             Ul jumladin, biri «G`aroyib us-sig`ar»¹⁷ devonidurkim, kichik yoshda taqririm guzorish va tahririmdin nigorish topibdurkim, maoniy g`urabosidin g`arib alfoz libosig`a kiyurupmen va xalq ko`nglin g`aribiston ahli o`ti bila kuydurupmen.
             Yana «Navodir ush-shabob»¹⁸ devonidurki, yigitlik avoilida bayonim kilkidin namoyish devonig`a va oroyish bo`stonig`a kiribdurkim, ul navodir tamoshosidin yigitlik mulkida g`avg`o solibmen va mulk yigitlari ko`nglidin orom va qarorni olibmen.
             Yana «Badoe ul-vasat»¹⁹ devonidurkim, umr avositida xayolim xomasi aning zebig`a naqshbandlig` va ziynatig`a sehrpayvandlig` qilibdurkim, ul bade`lar vositasidin shaydo ko`ngullar eshigin ishq toshi bila qoqibmen va ul uyga fitna va ofat o`tin yoqibmen.
             Yana «Favoid ul-kibar»²⁰devonidurkim, hayot avoxirida taxayyulum xomasi ani rashki nigorxonai Chin va g`ayrati xuldibarin qilibdurkim, anda ulug`larga foidalar zulolin yetkurupmen va havaslari shu`lasiga nasoyih zulolidin suv urubmen.
             Bu to`rt devon ovozasin chun rub`i maskunga yetkurupmen, «Xamsa» panjasiga panja urupmen²¹. Avvalkim, «Hayrat ul-abror»²²bog`ida tab`im gullar ochibdur, Shayx Nizomiy²³ruhi «Maxzan ul-asror»idin boshimga durlar sochibdur.
             Yana chun «Farhod va Shirin»²⁴ shabistoniga xayolim yuz tutubdur. Mir Xusrav²⁵ dami «Shirin va Xusrav» o`tidin charog`imni yorutubdur.
             Yana chun «Layli va Majnun»²⁶ vodisida ishqim po`ya urub, Xoju²⁷ himmati «Gavharnoma»sida nisorimga gavharlar yetkuruptur.
             Yana chun «Sab`ai Sayyora»²⁸ rasadin zamirim bog`labdur, Ashraf²⁹«Haft paykar»ining yetti hurvashin peshkashimga yarog`labdur.
             Yana chun «Saddi Iskandariy»³⁰ asosin xotirim muhandisi solibdur, Hazrati Maxdum³¹ «Xiradnoma»³²-sidin ko`si isloh va imdod cholibdur.
             Bu «Xamsa» shug`lidin chun farog`at topibmen, taxayyulim geti navardin salotin ta`rixi dashtiga chopibmen, chun noma savodi zulmatidin «Zubdat ut-tavorix»³³adosin tuzupmen, salotin o`lgan otin bu hayvon suyi bila tirguzupmen.
             Chun «Nasoim ul-muhabbat»³⁴ nafahoti bayonidin kilkim fayzrason bo`lubdur, avliyoo`lloh muqaddas ruhi fanzidin olam to`lubdur.
             Chun «Lison ut-tayr»³⁵ ilhomi bila tarannum tuzupmen, qush tili ishorati bila haqiqat asrorin majoz suratida ko`rguzupmen.
             Chun «Nasr ul-laoliy»³⁶ xazoini tarjimasiga yettim, «Nazm ul-javohir»³⁷ bila ma`ni abkorin hullalarin murassa` ettim.
             Chun «Mezon ul-avzon» bahrlarida g`avvos bo`ldum, ul me`yor bila Nasiri Tusiy³⁸ uzrin qo`ldum.
             Yana dog`i rasoilga³⁹ qalam surupmen va makotibga 40 raqam urupmenki, forsiy sehrsozlar va pahlaviy afsona pardozlar ham anda avroq orasta va ajzo pirosta qilibdurlarkim, dono hakam adolat yuzidin ko`z solsa va burungi forsiy va so`nggi turkiy latoyif va daqoyiqidin bahra olsa, hukm so`rar zamonida va har qaysining martabasini ta`yin qilur avonida umidim uldur va xayolimga andoq kelurkim, so`zum mar-tabasi avjdin quyi inmagan va bu tartibim kavkabasi a`lo darajadin o`zga yerni beganmagay.
             Bu so`zlardin xasm mundoq bilmasun va muddaiy bu nav` gumon qilmasunki, mening tab`im turk alfozig`a muloyim tushgan uchun ta`rifida mubolag`a izhor qilurmen va forsiy iboratqa munosabatim ozroq uchun inkor va nafyig`a isror ko`rguzurmenkim, forsiy alfoz istifosin va ul iborat istiqsosin kishi mendin ko`prak qilmaydur erkin va saloh va fasodin mendin yaxshiroq bilmaydur erkinkim, umrum gulshanining toza bahorining tarovati chog`i va hayot ravzasining navras sabzazorining nazohati vaqtikim, o`n besh yoshtin qirq yoshqachadurki, inson xaylining tab`i bulbuli har gul jamolig`a shefta va ruhi parvonasi har sham` husniga firefta bo`lur, vaqt bu avqotdur. Va bu avqotda ko`p g`arib voqe` hodisdurki, ul voqea birov husnu nozin yo o`z ishqu niyozin sharh etarga bois bo`lur. Va bu hol g`azal tariqida munhasirkim, yo ayturg`a muta-ammil bo`lulg`ay yo o`qurig`a mushtag`il. O`quriga davovindin bu faqir mutolaasiga ko`p mashg`ul bo`lmag`on devon oz erkin. Bataxsis, ishqu dard ahlining rahbar va peshvari Amir Xusrav, Dehlaviy devonikim, oshiq-likda dardu niyoz va so`zu gudoz tarixin ul muntashir qildi va oning ishqi mash`alidin bu partav olam tiyra xokdonig`a yoyildi.
             Yana haqiqat ahlining sarxayl va sarafrozi Xoja Hofiz Sheroziy⁴¹ nukot va asrorinki, anfosi ruhulqudsdin nishon aytur va ruhulloh anfosidin asar yetkurur.
             Yana bu faqirning piri va ustozi va tariqat ahlining sohibi irshodi, jami` ahlullohning muqtado va shayx ul-islomi Hazrati Maxdumiy Nur-ul-millati vad-dini Mavlono Abdurrahmon Jomiyning ruhparvar-latoyifi va ruhgustar zaroyifikim, andin har g`azal «kal-vahyil-munzal»⁴² va har risola «kal-ahodisin-nabiyi mursal»⁴³ oliy shon va raf`e makondurkim, alardin har lafz qiymatda durri samindin obdorroq va hirqatda la`li otashindin barqkirdorroq. Va ikkalasi mazkur bo`lg`on aziz kalomi mo``jiz nizomidin ancha choshni va nasib va o`z ishqu kamoloti va nihoyati holoti munga izofaki, hazo sha`yun ajib⁴⁴. Barchasiga ko`p qatla o`tupmen, balki ko`pin yod tutupmen va qasoyid va g`azaliyotlarining g`arib va latofatin bilibmen, balki g`aribroq va latifroqlarig`a tatabbu` dag`i qilibmen. Qasoyiddin Amir Xusravning «Daryoi abror»⁴⁵ikim, mashhur mundoqdurki, der emish bo`lgayki, «Yuz ming baytdin ortug` devonlarim g`azaliyoti va qasoyid va masnaviylarim ab`yoti agar olam sahifasidin yuyulsa va davron sahifasidin mahv bo`lsa va bu qasida qolsaki, anda ma`ni istiyfosi vofiydur, bu fan ahlig`a mening fazoyilim daliliga kofiydur». Matla`i mashhurdurkim,

n a z m:

Ko`si shah xoliyu bongi g`ulg`ulash dardi sar ast,
Har ki qone` shud ba xushku tar, shahi bahru bar ast.⁴⁶

Bu she`rga Hazrati Maxdumiy Nuran javob aytubdurlar va otin «Lujjat ul-asror» bitibdurlar. Va matlai budurkim,

b a y t:

Ko`nguri ayvoni shah k-az koxi kayvon bartar ast,
Raxnaho don k-ash ba devori hisori din dar ast⁴⁷, –

ki, agar ul «Daryoyi abror»dur, bu abri bahordurki, martabada andin balandroq va bahrada andin foydamandroqdurki, aning ustiga soya solurga yoyila olur va boshig`a durafshonlig` dag`i qila olur. Faqir ikkalasi buzurgvori rafe` miqdorig`a niyozmandlig` va gadolig` yuzidin tatabbu` qilibmen va otin «Tuhfat ul-afkor»⁴⁸ debman. Va matlai budurkim,

b a y t:

Otashin la`le ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast⁴⁹.

Va ko`p ma`niangez iborat va ta`miyaomez ishorat izofa qilibmenki, bu fan ahlining mohirlari musallam tutupturlar. Va har kishiga bu bobda taraddud bo`lsa, Hazrati Maxdumiy Nuranning «Bahoriston»⁵⁰ otlig` kitobinkim, ani «Bahoristoni hayot va nigoristoni najot» desa bo`lur, bu matla`ni bitibdurlar va istishhod yuzidin ta`rifin aytibdurlarki, bu manshuri davlat sipehr toqig`a osilsa yeri bor va bu tug`royi saodatni Mushtariy⁵¹bo`yniga oviza qilsa, mujibi mubohot va iftixordur. Ul kitobni oldik va bu mahalni topib nazar soldik va bildikki, ulcha men ta`rifida tahrir qilibmen, taqsir qilibmen.
Yana Mir Xusravning «Mir`ot us-safo»⁵² otlig` qasidasig`akim, xalloqul maoniy Xoqoniy Shervoniy⁵³ tatabbu`e qilibdur va matlai budurkim,

b a y t:

Dilam tifl astu piri ishq ustozi zabondonash,
Savodul-vajh sabaqu, maskanat kunji dabistonash⁵⁴,

Va Hazrati Mahdumiy Nuran aning javobida «Jilo ur-ruh»⁵⁵ otlig` qasidani debdurlar va matlai budurkim,

b a y t:
Muallim kist, ishqu kunji xomushi dabistonash,
Sabaq nodoniyu dono dilam tifli sabaqxonash⁵⁶.

Va faqir ham «Nasim ul-xuld»⁵⁷ qasidasin ikkalasi buzurgvorga tatabbu` qilibmen va matlai budurkim,

b a y t:
Muallim ishqu piri aql don tifli sabaqxonash,
Pai ta`dibi tifl inak falak shud charxi gardonash⁵⁸.

Bu qasidaga dag`i ko`p maoniy gavhari darj va umr naqdi xarj bo`lubdur.
Yana «Ruh ul-quds»⁵⁹ qasidasini baland ovoza qilibmenki, qudsiylar ruhin andin toza qilibmen va matlai bu dururkim,

b a y t:
Zihi ba xomai qudrat musavvar ashyo,
Hazor naqshi ajib har zamon az u paydo⁶⁰.

Yana «Ayn ul-hayot»⁶¹qasidasi zulolin yetkurupmenki, g`aflat ahlining o`luk badanlariga jon kiyurupmen va matlai budurkim,

n a z m:
Hojiboni shab chu shodurvon savdo afganand,
Jilva dar xayli butoni mohsiymo afganand⁶².

Yana «Minhoj un-najot»⁶³ qasidasida hidoyat tariqin tuzupmen va zalolat ahliga najot shahrohin ko`rguzupmen va matlai budurkim,

b a y t:
Zihi az sham`i ruyat chashmi mardum gashta nuroni,
Jahonro mardumi chashm omadi az ayni insoni⁶⁴.

Yana «Quvvat ul-qulub»⁶⁵ qasidasinki, kilkim sabt etibdur, haqiqat yo`lida za`flig` ko`ngullarga ul qutdin quvvat yetibdur va matlai budurkim,

b a y t:
Jahon ki marhalai tangi shohrohi fanost,
Dar o` masoz iqomat ki rohi shohu gadost⁶⁶.

             Bu olti qasida hamd va na`t va sano va mav`izatdur va ahli tasavvuf va haqiqat tili bila ma`rifat.
             Yana zohir shuarosi tariqida ham to`rt qasidaki, «Fusuli arbaa»g`a⁶⁷ mavsumdur va andin to`rt fasl: harorat va burudat va rutubat va yubusat kayfiyati ma`lum, xomam raqam qilibdurki, to`rt fasl xosiyata asaridek rub`i maskung`a yoyilibdur.
             Yana suxanpardoz ustozi oliy shon Xoja Kalimiddin Salmon⁶⁸ki, qasida maydonining chobuksuvoridur va o`z zamonining benazir suxanguzori, mashhurdurki, chun masnu` qasidasi tartibig`a qalam surubdur, o`n sakkizda itmom yetkurubdur. Voqian ishe qilibdurki, nazm ahli aning taammuqida hayron va taammulida sargardondurlar, tarsi` san`ati⁶⁹kim, matla`din o`zga baytda bo`la olmas, ul qasidaning agarchi mustaxraj matlai rostdur, ammo asli matla`da avvalgi misra`ning bir lafzida taxalluf qilibdur va matla` budurkim,

b a y t:
Safoi safvati ro`yat birext obi bahor,
Havoi jannati ko`yat bibext mushki tator⁷⁰.

Bu matla`ga tatabbu` qilg`on ko`p suxanvarlar va nazmgustarlar chun muqobalada debdurlar, lat yebdurlar. Bu faqirning matlai budurki,

b a y t:
Chunon vazid ba bo`ston nasimi fasli bahor,
K-az on rasid ba yoron shamimi vasli nigor⁷¹.

Basorat ahli mulohaza qilsalar bilurlarki, bu matla` tarsi`ga voqe` bo`lur, aybdin muarro va murassa`g`a kelur, e`tirozdin mubarrodur. Bu nav` she`rning ta`kid va mubolag`asi uchun yana bir ruboiy ham debmenki, to Xalil binni Ahmad⁷² ruboiy qoidasin vaz` qilibdur, tarsi` san`atida ruboiy aytilg`on eshitilmaydur, balki yo`qtur va ul budurkim,

r u b o i y:
Ey rui tu kavkabi jahon oroe,
Vey bui tu ashhabi ravon osoe,
Be mui tu, yo rab, chunon farsoe,
Gisui tu chun shabi fig`on afzoe⁷³.

             Yana forsiy g`azaliyot devoni Xoja Hofiz tavridakim, jami` suxan adolar va nazm piyrolar nazarida mustahsan va matbu`dur, tartib beribmenkim, olti mingdin ab`yoti adadi ko`prakdurki, ko`prak ul hazrat she`riga tatabbu` voqe` bo`lubdur. Va ba`zi Hazrat Shayx Muslihiddin Sa`diy⁷⁴g`akim g`azal tavri muxtariydur. Va ba`zi Mir Xusravgakim, ishq otashkadasining shu`laangizidur va dard g`aribxonasining ashkrezi. Va ma`naviyatba`zi Hazrat Maxdumiy Nurang`akim, kamol avjining mehri lomiidur va mazkur bo`lg`on azizlar holotining jomiiki, bu devon xaloyiq orasida shoe`dur va ro`zgor ahlining tab`lari ul sari roje` va anda ko`p turluk dilkash adolar va dilpazir ma`nolar voqe`durki, tafsili bu faqirdin munosib emas. Va anda har nav` nazm asnofidin, misli: muqattaot va ruboiyyot va masnaviy va ta`rix va lug`az va ul jumladin besh yuzga yaqin muammokim, ko`pi Hazrat Maxdumiy Nuran muborak nazarig`a yetibdur va ul hazratning isloh va tahsini sharafin kasb etibdurkim, xomamdin ro`zgor safhasiga yozilibdur va qalamim laylu nahor avroqida naqsh qilibdur.
             Bulardin dog`i boshqa, yigitligim zamoni va shabob ayyomi avonida ko`prak she`rda sehrsoz va nazmda fusunpardoz shuaroning shirin ash`ori va rangin abyotidin ellik mingdin ortuq yod tutupmep va alar zavqu xushhollig`idin o`zumni ovutupmen va salohu fasodlariga fikr aytibmen va maxfiy daqoyiqig`a taammul va tafakkurlar bila yetibmen va forsiy alfoz aybu hunari mulohazasi idrokida tab`im o`zin solmaydur, balki ul vodiy qat`ida kilkim ravandasi tezgomlig` bila qadam urmagon yer qolmaydur.
             Va o`ttuz yildin ortuq va qirq yilga yaqindurkim, Xuroson mulkikim, fazlu kamol ahliga olam mamolikining misri muazzami va savodi a`zamidur, bu mulkning jami` nazm ahli, shuaroyi shirin kalomi va fusahoyi vojibul-ehtiromi har ne har ma`ni bilakim, avroq yuziga oroyish va har alfoz bilakim, ajzo uzorig`a namoyish beribdurlar, bu faqir suhbatig`a yetkurubdurlar va zaif ollinda o`tkaribdurlar va hak va isloh iltimosin qilibdurlar va xotiriga xutur qilg`on nuktaki, aytilibdur, insof yuzidin musallam tutupturlar va agar ba`zi ibo qilibdurlar daloyil bila alarga xotirnishon qililibdur, andin so`ngra qabul qilib, o`zlarin shokir va mamnun bilibdurlar.
             Va baso maoniy ahli xurdadonlar va daqoyiq xayli daqiq bayonlarki, Anvariy⁷⁵ va Salmon she`rida har biri birining jonibin tutub bahslar qilib, so`zlari bir-biridin o`tmagandin so`ngra bu faqir ollig`a muhokama uchun kelturuptururlar va har ne hukm topibdururlar musallam tutib, munoqashalari bartaraf bo`lubdur. Va g`azalda Mir Shohiy⁷⁶va Mavlono Kotibiy⁷⁷ va alar g`ayri tarafidin dog`i bu yo`sunluq va masnaviyda hazrat Shayx Nizomiy va Mir Xusrav Dehlaviy jonibidin dag`i bu dasturlug` ko`p voqe` bo`luptur.
             Barchadin kulliyrak sanad bukim, Hazrati irshod panohi navvara marqadahu Nuranki, kalomi maliki allom va aholisi mo``jaz nizom, xayrulanom alayhissalavotu vasalamdin so`ngra forsiy so`zda jami` alar so`zidin yuqoriroq so`z yo`qtur, ko`prak kutub va rasoil va g`azaliyot va qasoyiddaki, maoniy gavharlarin nazm silkiga kiydurur erdilar va zamir nihonxonasidin anjuman tamoshogohig`a jilva berur erdilar, aning musavvadasin burunroq bu faqirg`a iltifot va e`tiqod yuzidin berur erdilarkim: «Bu avroqni ol va boshtin oyog`ig`a nazar sol, xotiringga har ne aytqu dek so`z kelsa, ayt», deb va har ne ishorat bo`lg`onikim, mazkur bo`ldi, zohir qilsam, maqbul tushar erdi. Bu da`vog`a dalil bukim, o`ndin ortiq kutub va rasoilda ul Hazrat bu faqirning otin mazkur qilibdurlar. Va ko`pi tab` va idrok va munga munosib nimalarga nisbat berib, mastur qilibdurlar.
             Bu qabul nazari asaridin bir qarndin ortuq sulton us-salotini⁷⁸ sipehroyin suhbatlarida va firdavs tazyin xidmatlaridakim, ahli kalomdin va maqoldin fazlu kamol zumrasining majmaidur va ilmu fazlning manbaidur, bu faqirning so`ziga martaba rafe` va maqola vase` erdi va o`ziga so`z jihatidin azim e`tibor va so`ziga o`z jihatidin biyik poya va miqdor.
             Va Sulton us-salotinki, mazhari lutfi ilohiy va muzhiri anvori haqoyiqi nomutanohiydur va farxunda zamiri ulum gavharining daryosi va xo`jasta xotiri xoksor bandalar zotining kimiyosidur, bu toifaning ko`prak istiloh va qavoididin oliy majlisda so`z o`tsa muxotab bu faqir, fasohat va balog`at ahli natoyiji tab`idin har ne mazkur bo`lsa, mushorun ilayh bu haqirni qilur erdilar. Va ul miqdor bu tufrog`ning rutbasin falakka yetkurub va oncha bu zarraning poyasin quyoshdin oshurub erdilarkim, o`zlarining xurshed fayz tab`laridin zuhur qilg`on risola-ki, o`z gavharrez qalamlaridin nigorish topibdur va o`z kamohiy holotlari kayfiyatida guzorish surati tutubdur, bu boyri bandalarini nazm tariqining barcha nav`ida ta`riflar bitib, sohibqironlik laqabi bila sarafroz qilibdurlar va bemisl va anbozlig` vasfi bila mumtoz etibdurlar va muqarrardurki, humoyun tab`lari zamon mushkilotining me`yoridur, farxunda zehnlari olam daqoyiqining halloli va sohib asrori.
             Bandai xoksor agarchi tufrog`din o`ksuk erdim, ammo ul quyosh tarbiyati bila rango-rang gullar ochtim va afkandai bee`tibor agarchi zarradin kamrak erdim, ul sohib taqviyati bila gunogun durlar sochtim va dilso`z abyotim munojot ahlig`a oshub va g`avg`o soldi va bazmafro`z g`azaliyotim xarobotiylarg`a ohu vovaylo soldi.
             Hosili kalom, andin so`ngrakim, muncha qaviy daloil va azim shavohid bila bu faqirning vuqufi, balki mahorati bu fanning forsiy va turkiy nazmida sobit va ravshan bo`ldi, agar birni yana birga tarjih qilsam, kerakki, bu toifadin hech kishiga musallam tutub, saddaqa demakdin o`zga maqol va majol bo`lmagay. Bataxsiski, muncha burhoni qote` bila ham qat` topqay va istishhodga bu musavvadaning ham lafzi yo`qki, har harfi faryod urg`aylar va g`avg`o ko`targaylar.
             Yana bir kulliya bukim, to mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tili bila jilva berdi, andoqki, Hasson Sobitdek va Laqit⁷⁹dek malik ul-kalom suxanguzorlar va ma`niy ofarin fasohatshiorlar paydo bo`ldilar va o`z tillari bila nazm adosining dodini berdilar.
             Bu munosabat bila arab salotini dag`i Ibrohim Mahdi⁸⁰dek va Ma`mun⁸¹ xalifadek va bulardin o`zga ham salotinzodalar g`arro nazmlardin qasoid ayttilar va favoid zohir qildilar.
             Chun mulkdin ba`zi aqolim va kishvarda sort salotini mustaqil bo`ldilar, ul munosabat bila forsiygo`y shuaro zuhur qildilar. Qasidada Xoqoniy va Anvariy va Kamol Ismoil⁸²va Zahir⁸³ va Salmondek va masnaviyda ustozi fan Firdavsiy⁸⁴ va nodiri zamon Shayx Nizomiy va joduyi hind Mir Xusravdek va g`azalda muxtarii vaqt Shayx Muslihiddin Sa`diy va yagonai asr Xoja Hofiz Sheroziydekki, bularning ta`rifi yuqoriroq chun shammai surulubdur va vasflariga qalam urulubdur. So`zni uzotmoq hojat emas va kalom tatvilin ma`ni ahli mustahsan demas. Va bu munosabat bila sort salotinidin ham Sulton To`g`-ruldek va Shoh Shujo`⁸⁵dek oliy qadr podshohlar va rafe`martaba anjumsipohlar rangin abyot va shirin g`azaliyot ayttidar va zamonlarida mashhur bo`ldi va ro`zgorlari avroqida mastur.
             To mulk arab va sort salotinidin turk xonlarg`a intiqol topti, Huloguxon⁸⁶ zamonidin sultoni sohibqiron Temur Ko`ragon⁸⁷ zamonidin farzandi xalafi Shohruh Sulton⁸⁸ning zamonining oxirigacha turk tili bilan shuaro paydo bo`ldilar. Va ul Hazratning avlod va ahfodidin ham xush tab` salotine zuhurga keldi: shuaro Sakkokiy⁸⁹va Haydar Xorazmiy⁹⁰ va Atoiy⁹¹ va Muqimiy⁹² va Yaqiniy⁹³va Amiriy⁹⁴ va Gadoiy⁹⁵deklar. Va forsiy mazkur bo`lg`on shuaro muqobalasida kishi paydo bo`lmadi, bir Mavlono Lutfiy⁹⁶din o`zgakim, bir necha matla`lari borkim, tab` ahli qoshida o`qusa bo`lur. Ul jumladin biri budurkim,

b a y t:
Ulki husn etti bahona elni shaydo qilg`ali,
Ko`zgudek qildi seni o`zini paydo qilg`ali.

Va salotindin ham o`lgucha tab` asari hech qaysidin zohir bo`lmadi va varaq yuziga naqsh qilgucha nima qolmadi, Sulton Bobur⁹⁷din o`zgakim, bu matla` alar tab`i asaridurkim,

b a y t:
Necha yuzung ko`rub hayron bo`layin,
Ilohi men sanga qurbon bo`layin.

To bu vaqtqachakim, mulk dudmonning taxti saltanatig`a xotam va toji xilofatig`a sazovor va musallam, asolat bahrining durri shohvori, adolat ma`danining gavhari oliy miqdori, sipahbadlig` ma`rakasining Rustami doston⁹⁸i, sipahdorlig` maydonining Somi Narimoni⁹⁹, sarafrozlig` tojining gavhari zebandasi, bazmsozlig` sipehrining axtari farxundasi, jahondorlig` bazmining Iskandari¹⁰⁰ Jamshed¹⁰¹johi, jahongirlig` anjumanining xurshedi olampanohi, rif`at jahonining qullai gardunxaroshi, adolat sipehrining sahobi gavharposhi, fazlu kamol hadiqasining mardumaki biynosi, takallum va maqol ha-diqasining bulbuli xush navosi as-sultoni binnis-sulton al-xoqon binni-l-xoqon muizz-us-saltana vaddunyo vad-din Abul G`oziy Sulton Husayn Bahodirxon xaladalloh taolo mulkahu va saltanatahu va afoza alal-olamina birrahu va mukarramatihi¹⁰².

R u b o i y:

Kim to falak ofoq uza davr qilur,
Anjum guli har tun bu chamandin ochilur,
Ne shoh aning zoti kibi yod bilur,
Ne tab` aning tab`idek istab topilur.

Tokim falak evrulur, davom o`lsun anga,
Iqbol bisotida maqom o`lsun anga.
Ham nutq bila jonbaxsh kalom o`lsun anga,
Ham nazm kalomi mustadom o`lsun anga.

             Jahonbonliq taxtida maqom tutti va kishvarsitonlik masnadida orom topti – mulk silkiga amniyat gavharlarin chekti va jahon mazra`ida jamiyat donalarin ekti, chun salim (tab`i) gavhari koni maoniy erdi va mustaqim zehni mavridi fayzi subhoniy, kalom ahliga tarfiya va ibtihojlar va kalom xayliga ravnaq va rivojlar dast berdi. Va har ilmda mufid ta`liflar va har fanda muntij tasniflar qildilar va g`arib rasoili ma`naviy zuhur qildi va ajib davovin va g`azal va qasoid va masnaviy yoyildi. Va o`z sharif tab` va latif zehnlaridin dag`i, agarchi ham forsiy demakka qodir va ham turkcha aytmoqqa mohir erdi, ammo asliy tab` iqtizosi va shoe` takallum munosabati adosi bila turkiy devon tadviniga mayl qildilar va dilpazir abyot va benazir g`azaliyot tartib berdilarki, to Utorid falak devonxonasining qalamzan va roqimidur va sipehr baytul-intizomining raqamkash va nozimi, andoq gulshani daqoyiq gulu rayohini bila orosta va ul nav` maxzane maoniy javohiri samini bila piyrosta ko`rmaydur. Daqiq ma`ni gul`uzorlari salis alfoz kisvatlarida jilvanamoy va g`arib maqsud mohruxsorlari latif ado hullalarida chehrakushoy. Devon demayki, bahri Ummondur, har g`azal anda javohirdin mamlu bir safina; safina demayki, xazinadur, har bayti bir uy maoniy gavharlaridin anda yuz dafina, so`znok abyotini o`qug`uvchining nafasi el ko`nglin o`rtamakka samumi ofat va dardmandona alfozini ado qilg`uvchining uni xaroshidin mahzunlar bag`ri jarohat; iborati nishotlig` zamirlarni motamzada qilg`uvchi va harorati muzdek sovug`on ko`ngullarni otashkada qilg`uvchi; hurufi tartibida sehrsozlig`lar va adosi tarkibida fusunpardozlig`lar hosilki, turkcha til bila bu nav` devonki, mazkur bo`ldi va ta`rifi bu sifat va oyin bilaki, mastur bo`ldikim, bu yo`sunluq g`aroyib yo`qki, salotini mukarrami Doro hashamdin, balki shuaroyi qudsiy nafasi Masih damdin voqe` bo`lmaydur va orag`a kirmaydur, voqe` bo`ldi va orag`a tushti va aning zuloli hayotining fayzi quyosh chashmasidin o`tgali yovushti va bu toifaning bebahralari, bu ruh naqdidin bahrayob va lab tashnalari bu obi hayotdin serob bo`ldilar. Bovujud bu sulton us-salotinning kimiyoasar xotiri va xurshedosor zamiri dag`i munga moyilki, turk nozimlari o`z alfozlari bilan she`rga mashg`ulluq qilg`aylar va ko`ngul g`unchasi dog`idinki, pechlar chirmanibdur bahor nasimidek anfos bila guldek ochilg`aylar. Va iltifot va ehtimom yuzidin ba`zi ma`nilar topib, nazm qilurga hukmlar ham joriy bo`ldi va so`z uslubig`a ta`yinlar va adosiga ta`limlar ham izhori bo`ldi.
             Turk ulusining xush tab` beklari va mirzodalari va sohibi zehni pok tab`lari va ozodalari andoqki, kerak mashg`ulluq asbobin tuza olmadilar va ul nav` tab` natijasi ko`rguza olmadilarki, andin xushgo`y-luq umidi tutsa bo`lg`ay, balki bu umidni alarning ro`zgori holiga yovutsa bo`lg`ay. Turfaroq bukim, bu nav` podshohi suxandon targ`ibi va talqini, ehsoni va tahsini qoidai mutobaat va muvofaqatni unutib va joddai nofarmonlig` va zalolatni tutub, ko`pi, balki borisi forsiyg`a moyil bo`ldilar va ul til bila nazmga qoyil. Bu ish mundin o`zga bo`la olmaski, turk tili ta`rifida andoqki, yuqoriroq mazkur bo`ldi: bovujudi alfoz kasrati va iborat vus`ati va maoniy g`arobati va ado salosati dilpazir bog`lamoqda suubat bor va dilpisand tartib bermakta tab` ranj va uqubat topar, lozim ko`rundi turk tili sharhida bir necha varaqqa zeb-oroyish bermak va anda hazrati sulton us-salotin mulomayati tab` va mahorati zehnlarin sharh etmak va humoyun ra`ylari tartib bergan devon bobida bir necha so`z gustoxlig` yuzidin surmak va ul hazrat kamoli donoliq va vuqufi tavonolig` nihoyatidin bu fan ashobig`a va bu fazl arbobig`a ta`limlar berib va talqinlar qilib, bular ul hazratning daqiq so`zin yo anglamay, yo anglasalar buyurulg`on yo`sun bila amal qilmay, yo qila olmay. Va bu zaifi xoksor ul hazratning qudsiy nafasi posini asrab va vojibul-iz`on hukmlariga itoat va farmonbardorliq qilib, ko`nglumdin va tilimdin kelgancha va qalamim va ilgimdin quvvat fahm qilg`ancha ul hazratqa bovujudi bandalig` va ul bandalig` bila saodatmandlig` va farxundalig` – shogirdlikka dag`i o`zumni musharrafu arjumand va mubohiyu sarbaland qildim. Va yillar turk tili va nazmi qoida va uslubida bilmaganlarimni so`rub va mushkillarimni halloli mushkilotim tobug`ida arzga yetkurub, azim foidalar topib, kulliy natijalar ko`rdum. Ul Hazratning ta`limi va tarbiyati bila va rahnamoylig`i va taqviyati bila ishim ul yerga yettikim, ul hazrat o`z pok tab`lari natijasidin zohir bo`lg`on risolaki, o`z maorifnigor kilki tahriri erdi va o`z latoifosor nutqi taqriri, alqobimni yuqori ado qildimki, ne unvon bila sabt qildilarki, muqarrar qilmoq hojat ermas.
             Bu bandaga ham chun bu nav` azim davlatki, haq subhonaxu va taoloning «Al-mutakallim» degan ismig`a mazhariyyat bo`lg`ay va xaloyiq orasida takallumda aqron va amsoldin imtiyoz va e`tibor va ulug` ot bila ovoza va ishtihorg`aki, ul hazratning inoyat va ehtimomlari bois bo`ldi va yuqori mazkur bo`lg`on davovin va masnaviy va soir kutub va rasoili ma`naviyki, to olam binosidur bu toifadin hech kimga ijtimoe dast bermaydur va ixtiroe muyassar bo`lmaydur, dast berdi va muyassar bo`ldi. Agarchi borchani ul Hazratning sharif ismig`a muhayyal va humoyun alqobig`a muzayyal qilibmen, bularni soir inoyatlari muqobalasida tutub «Al-mutakallim» ismig`a mazhariyatim uzrig`a turkiy va sort lug`ati kayfiyati va haqiqati sharhida bu risolani jam` qilib bitidim. Va anga «Muhokamat ul-lug`atayn» ot qo`ydum, to turk eli tili fasohatu diqqati va balog`atu vus`atiki, ul Hazrat bu til va iborat bila nazm bisoti tuzubdurlar va Masiho anfosi va Xizr zulolidin o`luk tirguzmak tariqin olam ahliga ko`rguzubdurlar, zohir qildim. Va xayolimga mundoq kelurkim, turk ulusi fasihlarig`a ulug` haq sobit qildimki, o`z alfoz va iboratlari haqiqati va o`z til va lug`atlari kayfiyatidin voqif bo`ldilar va forsiygo`ylarning iborat va alfoz bobida ta`n qilur sarzanishidin qutuldilar. Alar dag`i ranj va mashaqqatim muqobalasida, chun bu maxfiy ilmdinki, zohir qilibmen, vuquf topsalar, umid ulkim, bu faqirni xayr duosi bila yod qilg`aylar va ruhumni aning bila shod qilg`aylar.

R u b o i y:
Bu nomaki, yozdi qalamim tortib til,
Ta`rixin aning jumodiyul-avval bil,
Kunning raqamini chorshanba qilg`il,
To`qqiz yuz yildin o`tub erdi besh yil¹⁰³.