Izohlar
Abo – xirqaga o`xshash bir kiyim, darveshlikda tavoze va faqirlik maqomiga ishoratdir.Aloyiq – toliblarni murod va maqsadlardan yiroqlashtiruvchi sabab va munosabatlar.
Aso – hassa, tasavvufda shayxlik nishoni. Ramziy ma`noda solikning valiy va eranlar nafasiga muhtojligini ifodalaydigan bir timsol: «Eranlar nafasin aso etgin sen» (Yunus Emro).
Aqida – biror bir narsaga ishonmoq, nimanidir tasdiq etmoq va uni qabul aylab, unga sodiq qolmoq, Ishonch - e`tiqod tamali.
Ahli qol – hol ahlining teskarisi, ya`ni so`zlarning ma`no va haqiqatini bilmasdan, o`z hayoti, qismati va tajribasi bilai bog`lanmaydigan gaplarni takrorlashdan nari o`tolmaydigan kimsalar guruhi. Dil emas –til, ma`no emas, da`vo bilan yashash yo`lini tutgan gumroh, munofiqlar jamoasi.
Vasl – yetishish, erishish, vosil bo`lish. Haq visoliga yetishmoq. Vasl yoki vuslat tasavvufiy hayotdagi yo`qchilikning nihoyasiga aloqador.
Vatar – orzu, bashariy sifatlar va nafsoniy lazzatlardan yiroqdagi xush bir tuyg`u, ruhoniy istak.
Darvesh – benavo, qashshoq, kambag`al, faqir, xudojo`y; tasavvuf tariqatiga mansub kishi. «G`iyos ul-lug`ot»da izohlanishicha darvesh so`zining asl ma`nosi eshiklardan narsa tilovchi bo`lib, darvesh demak. Darveshning qadimgi shakli darovez – eshiklarga osiluvchidirki, keyinchalik u darvesh shaklini ogan. Darvesh uchun murshidlik eshigi bamisoli Ka`badir. U ana shu eshikka osiluvchi va undan najot tilovchidir.
Da`vo – nafsning o`zsha mansub bo`lmagan biror-bir narsani o`ziga nisbat berishi. Munoqasha va munozara. Sahl bin Abdullohning aytishicha, «Qul bilan Alloh orasidagi eng katta to`siq – da`vo, ya`ni iddaodir».
Zavoyid – qalbdagi nurlarning ko`payishi.
Zikr – so`zlash, bayon qilish, xotirlash, yod aylash, xotirdagini unutmaslik ma`nolarini anglatadigan arabcha bir kalima. Tasavvufda bu kalima g`aflat va isyon –esdan chiqarishning ziddi o`rnida tatbiq etilgan. Zikr tasavvufdagi har bir tariqatda, har bir tasavvuf ahlining nazdida – barcha qoida, usul va odoblarning boshidir. Tariqat pirlari va muridlarning zikr foydalari haqida umumiy qarashlari taxminan bunday bo`lgan: zikr – Shaytonga qarshi eng o`tkir yarog` – quvar; Allohning roziligi va mehriga erishtirar; qalban g`am, qayg`u va g`ussalarni haydab, dilga quvonch, farah va kenglik bag`ishlar; tafakkur va ma`rifatning yuksalishini ta`minlar; har turli yomonliklarning ildizinn quritib, xato va gunohlarning oldini olar...
«Foydali bo`ladigan zikr– davomli va qalb huzuri ila bo`ladigan zikr erur. Zikrning nnhoyasida esa uns va muhabbat tug`ilur... Kishi zikr etilajak Alloh ila unsiyat paydo etib, ko`nglida Alloh muhabbati hosil bo`lgunga qadar bir oz zahmat chekar. So`ngra esa Allohni xotirlamasa tura olmaydigan holga kelar...», deya ta`kidlaganlar Imom G`azzoliy.
Zikr – faqat Allohni yod aylash, uning go`zal ismlarini eslash emas, balki dil, fikr va tuyg`uni Allohga yo`naltirish, Alloh ila mukammal bir shuuriy, zehniy aloqa o`rnatishdurki, bu salohiyat hammaga ham nasib etavermagan, albatta. Shuning uchun tasavvufda zikr ikkiga ajratilgan: biri – «zikri omma», ikkinchisi – «zikri xos». Zikri omma savobni qo`lga kiritmoq niyati ila amalga oshirilib, unda zohirning tabiatida yomon xislatlar: kibr, g`urur, riyo, hirs, tama`, g`azab, makr kabilar batamom, ya`ni tag-tugi ila barham topgan bo`ladi. Xoslarning zikri buning aksi: unda nafs batamom mag`lub etiladi va qalb ma`rifat, muhabbat nurlari ila yorishib, tilda ham, dilda ham Alloh ishqidan boshqa hech vaqo qolmaydi. Ammo bunday ulug` hol sohibi bo`lmoq uchun qat`iy intizom, sabr va ixlos bilan zikrga berilish talab etilgan.
Zot– o`z, javhar, biror narsaning asli. So`fiylar a`molicha, Alloh o`z zotida qoim, koinotda mavjud har qanday borliq Tangri sifatlarining zuhuri, sifatlar esa ul zotning tajallisidan iborat, Zuhd – parhez qilmoq, ya`ni dunyoga iltnfot etmasdan toat-ibodat ila kun kechirmoq. Asl zuhd– Allohga ma`qul narsalarni sevmoq, Tangri taqiqlagan narsalardan hazar etmoq.
Ikki jahon – dunyo va oxirat. Tasavvuf adabiyotida «dunyo va uqbo» shaklida ham ishlatilgan, haq oshiqlari diydor va visol uchun shu ikki jahonni ham tark etishgan.
Intiboh – qalbdagi g`aflatning barham topishi, bedorlik, ruhiy uyg`onish.
Istiqomat – to`g`rilik, to`g`ri harakat etish, rost yo`lga yetishish. Qushayriy ta`biriga ko`ra «Istiqomat karomatdan ustun erur».
Karomat – ikrom, sharaf, karam, lutf va ehson demak: Karomat – payg`ambarlik da`vosidan yiroq bo`lgan odamda favqulodda holatning zuhurlanishi yoki ruhiy tajriba bilan bog`liq hayratlanarli voqea-hodisalarning sodir bo`lishi. Karomat ikkiga bo`lingan: birinchisi – karomati kunniya. Ikkinchisi – karomati ilmiy. Bular «kavniy» va «haqiqiy» deb ham atalgan. Kavniy karomatlar – qisqa fursatlarda ro`y beradigan favqulodda g`ayiritabiiy hodisalar. Masalan, havoda uchmoq, dengizda yurmoq, insonning qush yoki boshqa jonzotga aylanishi, qushga o`xshab parvoz qilishi shular jumlasidandir. Haqiqiy karomat esa – ilm, irfon, ma`rifat, ibodat, axloq va insonlikdagi ustunlik va shu ustunlikdan yuzaga kelgan turli shakllardagi hodisotlar. Tasav-vuf ahlining e`tiqodiga ko`ra, asl karomat –karomati ilmiy hisoblanadi. Shuning uchun aql va ma`rifatning kuchiga ishongan odamlar karomati kunniyaga ishtiboh bilan qaraganlar.
Latifa – sezish, his etish mumkin bo`lgan, ammo so`zda ifodalab bo`lmaydigan yashirin, sirli va nozik ma`no, ishorat.
Mavt – o`lim, nafsin tub ildizi ila havoyu havas zaminidan ajratib tashlamoq. Chunki havoyu havas nafsning joni erur. Najmiddin Kubro «Usuli ashara» risolasida bunday o`limni besh turga ajratib ko`rsatganlar: 1. Mavti irodiy – insonning borliq va dunyoviy narsalardan tamoman xalos bo`lishi, ya`ni fanoyi kulliyga yetishishi. 2. Mavti ahmar – «qirmizi o`lim». Bu– nafsning istaklariga qarshi tura olish, chidamda ularni bartaraf eta olish demakdir. 3. Mavti abyaz – «oq o`lim». Ochlik yo`li bilai nafs va tama`ni zabun aylash. Shunda ko`ngil poklanib, shaffoflik, ya`ni oqlik kasb etadi 4. Mavti axzar – «yashil o`lim». Yamoqdan kiyim tikmak va klymak. Chunkl yangi va chiroyli kiyim o`zgalarning diqqatini jalb qilurki, bu –shuhrat nishonasi hisoblanadi. 5. Mavti asvad– «qora o`lim». Bu – qayg`u va musibatlarga tahammul etish, xalqu xaloyiqning har qanday jabru jafosiga chidashdir.
Ma`rifat – aqlu doiish, amAliy bilim, tanish, fahm, tasavvufga xos ilm; hol sirlari va ilohiy haqiqatlarga tegishli ilm – irfon. «Kashf ul-mahjub» muallifining aytishicha, fuqaho singari boshqa kishilar ham Alloh haqidagi ilmga «ma`rifat» nomini berganlar. Tariqat shayxlari esa Alloh xususidagi sihatli holni «ma`rifat» deya ataganlar. Va shunga ko`ra, «Ma`rifat ilmdan ko`p karra ustundir», deganlar. Imom G`azzoliyning ta`kidiga ko`ra, «qalbda ma`rifat maydonga kelgach, qalbning holi o`zgaradi. Qalbing tutumi o`zgargach, -a`zolarning amallari ham o`zgaradi. Ya`ni amal holga, hol ilmga, ilm esa tafakkurga bog`liq bo`lib qoladi.
Maqom – manzil, marhala, ma`navin mavqe, martaba, to`xtam. Qushayriyning aytishicha, maqom qulning takror asosida sifat holiga yetkazgani odob va axloqdir. Maqomga riyozat, mujohada ila erishilur. Najmiddin Kubroga ko`ra, «maqom yo`lchilik yurg`inligidan qutulmoq uchun istirohat va qo`noqlamakdir. Hol – qushning ikki qanoti, maqom esa uning uyasi yanglig`dir.
Tavba, vara`, zuhd, faqr, sabr, tavakkul, rizo – bular tariqat maqomlari erur. Tavba maqomi talablarini bajarmasdan vara` maqomiga, erishib bo`lmaydi. Xuddi shuningdek, keyingi maqomlarda ham biridan ikkinchisiga o`tish ayni shu tartibda davom etadi.
Mujarrad – toqlik, bo`ydoqlik. Tasavvufda tajarrud, ag`yor va mosivodan tamoman forig` bo`lib, Haqqa tavajjuh etishdir.
Mukavvin – takvin sifatiga sohib bo`lgan zot. Borliq, olamning mukavvini – Allohning o`zi.
Muroqaba – mushohada, biror narsaga diqqat ila nigoh tashlamoq, xudo fikriga berilib, dunyoga taalluqli xayol, o`tkinchi mayllardan forig` bo`lmoq. Tasavvufda muroqaba ikki xilga ajratilgan: biri avomning muroqabasi bo`lib, bunda Haqqa tolib kishi Allohning amrlarini ado etib, uning ahvolidan ogoh va talabgor ekanini anglab, ayni shu mulohazadan g`ofil qolmasligidir. Ikkinchisi – muroqabai xavos. Bunda solik jazban muhabbat bilan husni mutlaqning siri – ahadiyatini davomli tarzda barcha ashyoda mushohada va mulohaza qiladi hamda shu jarayonida ashyoni tamoman esdan chiqaradi. Bu ayni holatda Alloh taoloning anvariga nazar aylab, asroriga muroqib bo`ladi.
Muhabbat– sevgi, mehr, yaqinlik va sadoqat hissi. Ishqning martabalaridan biri, ya`ni yomon fe`llardan poklanib, yaxshi va go`zal xulqlar va sevgiliga yaqinlashmoq, unga loyiqlik.
Muhabbat «hibba» o`zagidan yaralgan so`z bo`lib, «ustiga tuproq tortilgan urug`» ma`nosini anglatadi. Hayotning asli va asosi ana shu urug`da bo`lganidek, diniy, ma`naviy va ruhoniy hayotning urug`i, ildizi va daraxti ham muhabbatdir.
«Mutu qabla an tamutu» – tasavvuf mafkurasining shakllanishi va jadal taraqqiy topishida payg`ambarimiz Muhammad alayhissalomning bir talay hadislari muhim o`rin tutgan. So`fiylik tushunchasining negizini tashkil etgan «mutu qabla an tamutu», ya`ni «O`lmasdan burun o`ling» degan hadis so`fiy, eran, abdol – xullas, Haq oshiqlari uchun ilohiy bir dastur va amaliy hayot nizomiga aylangan. Darhaqiqat, «O`lmasdan burun o`lish» sifati va holini kamolga yetkazmasdan na tasavvufiy hayot va axloqda, na ishqu oshiqlikda oliy maqomlarga yuksalib bo`lmaydi. Shuning uchun ham Imom Rabboniy, «...o`lmasdan burun o`lim haqiqatga aylanmaguncha, muqaddas Zotga yetib bo`lmas... Bu fano holi valoyat (valiylik) martabalariga tashlanadigan ilk qadam va ishning ibtidosida hosil bo`ladigan bir kamol darajasi erur», deganlar. Shu bois Haq taoloning xos odamlari sayru sulukda ishni «o`lmasdan burun o`lish» dan boshlagan va bu muroqaba tarzida amalga oshirilgan bo`lib, uning ijro shaklini Muhammad Nuriy Shamsiddin Naqshbandiy shunday tasvirlagan: «Haq yo`lchisi – solik muroqaba bilan mashg`ul bo`lib, shaxsiy istaklarndan butunlay kechar, aqliga kelgan narsalarni bir yonga surib, fikrlashdan ham to`xtar. Shu hol ila vujud a`zolarin jonsiz hisoblab, ko`zlarin ham yumar. Go`yo shu ahvolda o`lim hukmi kelganu u bu foniy dunyoni tark qilgan. Shundan so`ng solik o`zini qabrda tasavvur etgan. Oradan ma`lum fursat o`tib, jasad va suyaklari ham chirigan. Vujud tuproqqa qorishib ketgan va undan hech nomu nishon qolmagan. Biroq uning ruhi bilan hisob-kitoblar davom etgan... Ana shunday muroqaba eng ozi bilan–bir, o`rtacha –ikki, ko`pi bilan –uch soat davom etgan. Buning oqibatida esa «O`lmasdan burun o`ling» amrining siri ochilgan».
Muhib – haqiqat, ma`no, ya`ni botin ahliga mansub shaxs. Muhiblarning «asli tuproqdandir. Tuproq taslimiyat va rizoni tamsil etar». Shunga ko`ra, muhib taslimiyat shavqi va rizo shukuhi ichida kun kechirgan. Muhib «Haqqal yaqin» bosqichida Alloh visoliga vosil bo`lgan.
Nafas – g`aybdan tug`ilgan latif hollar va qalbning ishq o`tidan farahlanishi. Abulkarim Qushayriyming ma`lumotiga ko`ra, Abu Ali Daqqoq, «Muhib (oshiq) uchun nafas holi bo`lmasa, (mushohadaga) toqati yetmaganidan halok bo`lur», degan ekan.
Obid–ibodat qiluvchn. Ibn Sinoga ko`ra, «dunyoning zavq va ne`matlaridan yiroqlashgan kimsaga zohid; nofila ibodatlar, turli duo va boshqa ibodatlarga o`zini bag`ishlagan kishiga obid» derlar. Obidlarning ibodatlari: namoz o`qimoq, ro`za tutmoq, hajga bormoq, nafsga daxldor orzu-havaslarni yengib, tarki dunyo qilish orqali oxiratni sevmoqdir. Obidlar bir-birini ranjitib, bir-biriga ozor yetkazgani uchuk ular avom toifasiga nisbat berilgan. Shuningdek, ularning tabiatida kibr, hasad, xusumat, fisq va g`animlik singari illatlar ham tez-tez ko`zga tashlanib turgan. Zero, obid shubha va da`vo odami erur, Ibn Hanbal: «Olimning obiddan ustunligi oyning yulduzlardan ustunligi kabidir», demish.
Ogoh – voqif, orif, oshno, xabardor, uyg`oqlik. Tasavvufda holdon, anglagan, to`g`ri yo`lga tushgan Haq odami. Qalb ko`zi ochiq valiy, «Haq tajalliysi nogoh kelur, ammo dili ogohga kelur» (Najmiddin Roziy).
Orif – irfon sohibi, anglagan va tanigan. So`fiylarning nuqtai nazarida irfon Alloh tuhfasi bo`lgani uchun ilmdan ustun erur. Orif–Allohning shuhud, asmo va sifotlarini idrok etgan, mavhum borlig`idan kechib, Haq borlig`i ila bor bo`lgan kishidir.
Ofoq – ufqlar; insonga nisbatan tashq borliq olami, zo-hiriy olam, jismoniy olam.
Ramz– ma`nosi yashirin, sir tutilgan biror so`z, ibora yoki tushuncha; belgi, ishorat. Sarrojning ta`riflashicha, «ramz – so`z zohirining zamirida yashiringan va ahli dildan o`zga kishi anglay olmaydigan yashirin ma`no». Lug`aviy ma`nosi – biror bir narsaga to`la-to`kis ishonmoq va chin ko`ngildan unga bog`lanmoq. Keng ma`noda esa– biror a`mol, haqiqat yoki axloqiy-diniy ta`limotga aloqadorlik va komil e`tiqod bilan ularga vobasta bo`lish.
Rijol ul g`ayb – tasavvufiy maslakda dunyoni boshqarsh va idora etishlari tan olingan valiylar jamoasi. Ular g`ayb eranlari, rijolulloh, mardoni xudo, mardoni g`ayb, hukumati ma`naviya deb ham yuritilgan.
Olamni idora aylovchi ushbu hukumati ma`naviyaning boshida «qutb» turgan. Qutb aslida tegirmon toshining o`qi demakdir. Tegirmon toshi bir o`q atrofida aylangani singari olamning mehvarini ham qutb tashkil etadi. Qutbga «g`avs» (madadkor), «g`avsul a`zam» (eng buyuk g`avs), «qutbul aqtob» ham deyilmish.
Rizo– rozilik, xushnudlik, mamnunlik. Tasavvufda Alloh hukmi va irodasiga to`la taslim bo`lish. Zunnun Misriyga ko`ra, «Rizo – qayg`u va qadarning achchiqligini qalb sevinchi ila qarshilamoq».
Robita – aloqa; bog`lanish, zanjir, tartib va qoida. Robita ikki qismdan iborat: «robitai muhabbat» –ishq ila shayxni xotirlash; «robitai talabbus» – muridning o`zini ba`zan shayxi qiyofasida tasavvur etishi.
Sakr– sahv – sarxushlik va hushyorlik. G`aybat va huzur holining oliy shakli. Sakr (yoki sukr) ilohiy ishq mayidan mast bo`lib o`zini unutgan, o`zidan kechgan oshiqning holi. Sahv esa buning aksi: o`zii unutganning o`ziga kelish, hushyor bo`lish, tamkin holati; g`aybat holining zoil etilishi. Sakr holisiz saha holi ham bo`lmas. Shuning uchun sakri Haq bilan bo`lganning sahvi ham Haq bilan bo`lur. Sakri nafsoniy lazzatlarga qorishganning sahvi ham boshqacha bo`lmas, deyilmish.
Samo` – eshitish, tinglash; qo`shiq, musiqa, raqs. Darveshlarning zikr majlislarida davra aylannb, jo`shib raqs tushishlari. Majoziy mazmunda – vajd va soliklar holati.
Abulqosim Bag`dodiyning tasnifi bo`yicha, samo` ikki xildir;
1. So`z tinglamoq. 2. Kuy tinglamoq. Samo`ning birinchi xilida biror so`z tinglashib, undan ibrat va saboq olinadi. Lekin bunday samo` faqat poklik va qalb huzuri bilan erishilmog`i lozim. Ikkinchi xil samo`ga kelsak, tasavvuf tarixining ilk bosqichlaridayoq musiqa ruhning g`izosi va rizqi sifatida e`tirof etilgan.
Safo – pok, beg`ash, bekudurat bo`lmoq. Safo – haqiqiy sodiqlar sifati. Safoning mohiyati qalbni va xayolni begonalardan to`la-to`kis poklamoqdir. Ayrim so`fiylarning hukm etishlaricha, «Safo basharning sifati emas. Zero, bashar qadar va noqislikdan ozod bo`la olmas». Safo – talabsiz bir huzur, tama`siz vujud holidir. Bunday holga erishgan odam mutlaq shodlik va poklik bag`rida yashar.
Tavajjuh– yuzlanish, zehnni diqqat ila bir narsaga qaratish. Tasavvufiy mohiyatda tavajjuh Allohga yuz burmoq, yo`nalmoq yoki tushunchani husni mutlaqqa to`liq tobe, aylamoq demak. Tavajjuhda solik o`zligidan kechmagan bo`lsa-da, shunga harakat qilishi keraq. Tavajjuh vajddan avval yuz beradigan hol sanaladi.
Tavhid – lug`aviy ma`nosi – biror bir narsani vohid aylash. Ilmiy istilohda esa Allohning yagonaligiga ishonmoqdir. So`fiylar e`tiqodida tavhid Allohning azal va abadda sobit vahdoniyatiga ishonchdir. Olimlar tushunchasida tavhid – e`tiqodga taalluqli bo`lsa, so`fiylar uchun u maqsad, mushohada va ma`rifat hisoblanadi. Birinchisn bilish va tasdiq etishga asoslansa, ikkinchisi zavqiy idrokka suyanadi.
Tavhidning darajalari: tavhidi af`ol – har qanday sifatni Allohdan deb bilish va ularni hol nazari bilan ko`rib, kamolga yetkazish; tavhidi sifot–har qanday sifatni Xudodan deb anglash va uni mukammallashtirish; tavhidi zot – borliqdagi hamma narsani faqat Alloh vujudining natijasi deb bilish.
Talbis – biror bir narsani uning haqiqatiga teskari o`laroq tarzda xalqqa ko`rsatish demak. So`fiylar o`zlarining go`zal xislatlarini yomon xulqlari bilan yashirish yoki muhofaza aylashni «talbis qilish» deganlar.
Talvin – bir rangdan boshqa rangga o`tish, bir holdan boshqa holga o`zgarishdir. Talvinning natijasi tamkin hisoblanadi. Tamkin bir manzilda qaror topmoq, vazminlik va ruhiy ulug`vorlikka erishmoq ma`nosini anglatadi.
Takvin– bor etmoq, ijod qilmoq, biror bir narsani yo`qlikdan borliqqa chiqarmoq, Allohning xos sifatlarndan biri. Alloh ana shu sifat ila har qanday narsani yo`qdan bor, bordan yo`q etadi.
Tariqat – yo`l. «Shariat» va «tariqat» so`zlari boshqa-boshqa o`zakdan yasalganiga qaramasdai, lug`aviy ma`nosi bir, ya`ni yo`l demakdir. An`anaga ko`ra, tariqat uch asosiy tarkibga ajratilgan:
Tariqi axyor –xayrli insonlar yo`li. Tariqi arbobi muomalat deb ham ta`riflangan ushbu yo`lning asosini zuhd, taqvo va ibodat tashkil qilgan. Shu bois unga zohidlar va obidlar yo`li sifatida ham qaralgan. Bu yo`l – Haqqa yetishishning uzundan-uzoq yo`li. Uni tanlaganlar orasida maqsadga erishganlar nihoyatda kam bo`lgan.
Tariqi abror– yaxshi insonlar yo`li bo`lib, tariqi tasfiya va mujohada deb yuritilgan. Bu yo`l nafs ila kurashish, riyozat ila qalbni yomonlik va chirkinlikdan poklash, axloqiy komillikka yetishish yo`li hisoblanadi. Xoh Haq bilan bo`lsin, xoh xalq bilan bo`lsin munosabat va aloqada ixlos hamda to`g`rilikdan chekinmaslik– ushbu yo`lning bosh sababidir.
3. Tariqi shuttor – oshiqlar yo`li. Uning ikkinchi bir nomi – tariqi soirin. Bu – ishq, muhabbat va jazba bilan maqsadga erishiladigan yo`l. Uyiga yuz burgan yoki kirgan kishi ishq va jazba maqomiga yuksalguniga qadar juda ko`p maqomlardan o`tmog`i shart bo`lgan. Chunki ushbu yo`lda sayri suluk – asosdir. Xullas, tariqat–insonlarni maxsus ta`lim-tarbiya bilan go`zal axloq, pokiza qalb va latif ruh sohibi etadigan, oxiroqibatda esa Allohga yaqinlikni ta`minlaydigan o`ziga xos maslak va mafkura yo`lidir.
Tasfiya – qalbni sof holga keltirmoq, haqiqatni idrok etmoq, mujohada va riyozat pokizaligi.
Tahammul – chuqur va teran mulohazalarga berilish, diqqat ila mushohada yuritish. Ilohiy haqiqatlarni idrok qilishga erishish holati.
Fayz – lug`aviy ma`nosi – suvning to`lib, qirg`oqdan toshishi. Bu so`z biror narsaning ko`payishi, xabar tarqalishi, sir saqlash, kenglik ma`nosida ham ishlatilgan. Tasavvuf istilohotida fayz Haq tajallilariga nisbatan qo`llanilib, asosan «fayzi aqdas», «fayzi ilohiy» tarzida tilga olingan.
Fayz–iste`dod natijasida yuzaga kelguvchi ilohiy hadya. Shu bois «fayzi iste`dod» yoki «fayzi husn» deyilganda zuhur va tajalli nazarda tutilgan.
«Fayzi jovidon» – yorqin, davomli fayz, «fayzi bahor» – evrilish, yangilanish, «fayzi safo» – safo va nash`aning ko`payishi ma`nosiga ega.
Firor – qochish. Haqdan uzoqlashtiruvchi har qanday narsadan qochmoq. Firor uch qismdir, avomning firori, ya`ni bunda jahldan ilmga, johillardan olimlarga, tanballikdan g`ayratga firor etiladi, havo firori – sirdan shuhudga, rusumdan usulga, nafsoniy lazzatlardan ilohiy najot ma`vosiga qochish anglansa, axasning firori esa mosuvodan Allohga intilish demakdir.
Xilvat – xoli jon, tanholik, hech nimaga bog`lanmaslik, dunyoning xilma-xil g`avg`olaridan forig`lik demak. Tasavvufda esa bundan holda shayx rahnamoligi va ko`rsatmalariga binoan muridning maxsus bir go`shada berkinib ibodat va zikr ila Alloh bilan aloqa bog`lashi anglashiladi. Kamida qirq kun davom qiladigan bu jarayonga «chilla» yoki «arbain chiqarmoq» deyilgan. Xilvat va uzlat to`g`risida bizda hanuzgacha noto`g`ri va bir yoqlama fikr davom etib keladi. Din va tasavvuf zinhor hayotni batamom. xilvatda o`tkazishni targ`ib etmagan. Uzlat – hayotdai qochish, turmushdan ajralish, odamlardan bezish ehtiyojimas, balki ma`lum muddat «kasbi kamol va sayri jamol» aylagandan so`ng ruhiy kamolot ila yana faoliyatda bo`lmoqdir.
Tasavvufda xilvat ikkiga ajratilgan: birinchisi – shariat xilvati, ikkinchisi – tariqat xilvati. Shariat xilvati ayb va nuqson sanalmish barcha gunohu yomonliklardan tavba qilishga asoslanadi. Bu xilvatning shartlari va odob qoidalarini to`liq ado etmasdan tariqat xilvatiga yuz burib bo`lmaydi. Shahobiddii Suhravardiyning e`tiroficha, tariqat xilvatidan maqsad bir talay g`aroyibot, ajoyibot yoki kashfiyotlarga shohid bo`lmoq eias, balki zikri ilohiydan o`zga murodlardan xoli bo`lmoqdir.
Shath, shathiya – harakat, tebranish, to`lib-toshish. Shath yoxud shathiyaning istilohiy ma`nosi ilohiy ishq behushligi, ya`ni sakr yoki jazba holida xalq tushunmaydigan va qabul qilmaydigan so`zlarni aytish deganidnr. Abu Nasr Sarrojga ko`ra, shath «tilning vajd, shavqu-zavq, hayajon holida aytganlari... iddaoga yaqin bir manbadan chiqqan kalimadir».
Ehson – xayr, hadya. Murshidning muridiga, Allohning quliga ma`naviy lutfu karami.
Havo va havas – orzu, mayl, istak. Tasavvufiy ma`noda har turli sayoz va o`tkinchi orzularni amalga oshirmoq uchun nafs va hukm o`tkazuvchi, aqlning ziddi bo`lmish mayli tabiiydir. Havo yolg`on da`vo bo`lmish mayli tabiiydnr. Havo yolg`on da`vo ishonchi, kibr va manmanlik manbai va barcha riyokorliklarning sarbonidir, Havo va havasga tobslik Haq va haqiqat ishqining sustligi yoki yo`qligidan yuzaga chiqadi.
Hayot – tiriklik, sog`liq, jon, yashash, umr. Tasavvufda qudrat ilmi bilan sifatlanuvchi bir sifat. Hayotning uch darajasi bor. Hayoti ili – qalbning johillik, nodonlik o`limidan xalos bo`lib, ilm bilan tirikchilik qilishi. Hayoti jam, bu–qalbning tafriqa halokatidan qutulib, o`zida hikmatni mujassamlashtiruvchi. Hayoti Haq, bu – vujud hayoti bo`lib, qalbning fanofilloh va baqobilloh maqomlariga yuksalishi.
Hayrat – taajjublanish, hayron qolish. Tasavvufda qulinng fanofilloh holiga yetishuvi uchun egallanishi zarur bo`lgan maqom. Hayrat Allohning qudrat va hikmatidan tug`iladigan shunday bir tuyg`uki, so`fiylar nazdida u til bilan bayon etilmaydi.
Haqiqat– chindan mavjud bo`lgan-narsa, asl mohiyat. Allohni bilish, borliq olam sirlarini to`g`ri va teran idrok aylash. Haqiqat–shariatning botinidir. Shuning uchun haqiqat tasavvuf ma`nosida ham keng qo`llanilgan. Bu haqda Abu Nasr Sarroj bunday deydi: «Shariat ilmi – xizmat ilmidir. Haqiqat ilmi – mushohada ilmidir... Shariat – bayon ilmi, haqiqat – burhon ilmi. Shariat ilmi muomala uchundir. Haqiqat ilmi muroqaba uchun. Shariat ilmi fe`llarga xos, haqiqat ilmi hollarga maxsus. Shariat ilmi rivoyat uchun, haqiqat ilmi hidoyat uchundir...
Xirqa–shayx, murid va darveshlar kiyadigan maxsus kiyim. Bu so`zning lug`aviy ma`nosi yamoq, parcha yoki quroqdan tikilgan kiyim demak. Istilohda esa, shayx bilan murid orasida aloqa o`rnatish, «muridning nafs bilan o`zi orasida shayxning hukmronligini qabul aylashi«dir.
Tasavvuf arboblariga ko`ra, xirqa kiyish odati Ibrohim alayhissalomga borib bog`lanadi. Ibroxim Xalilulloh olovga tashlangani zamon Alloh hukmi bilan Jabroil jahatdan bir ko`ylak keltirib, unga kiydirgan va shu ko`ylak sharofatidan ul zot olovda yonib kul bo`lishdan qutulgan. Bu ko`ylak dastlab hazrati Ishoqqa, so`ngra Yoqub payg`ambarga meros o`tgan. Hazrat Yoqub esa, uni maxsus bir qutig`a solib, o`g`li Yusuf alayhissalomning bo`yniga osib qo`ygan. Yusuf payg`ambar yalang`och holda quduqqa tashlanganida, Jabroil yetib kelib, qutini ochib, unga ko`ylakni kiydirgan ekan... So`fiylar xirqada xuddi ana shu ko`ylakning sirini ko`rib, unga ma`naviy ma`nolar berganlar. Suhravardiy xirqaning ikki turga– muridlik xirqasi va tabarruk xirqaga ajratilishini aytib, yana bunday degan: «Shayxlarning muridlariga kiydirishnn istaganlari asl xirqa – muridlik xirqasidir. Xirqai tabarruk esa, muridlik xirqasiga o`xshash bir xirqadir. Muridlik xirqasini haqiqiy muridlar, keyingisini esa murid bo`lmagan, ammo ularga o`xshashga harakat qiluvchi mutashabbih muridlar kiyurlar».
Hol– ahvol, holat, vaziyat, ichida yashayotganingiz vaqt, zamon, muayyan damda tug`ilib, so`ng o`tib ketadigan his-tuyg`u, hayajon, ehtiros, shavq, zuhur, vajd, g`aybat, huzur kabi hollardir. Hol Haq tuhfasi va hadyasi erur. Shuning uchun hol insonning irodasiya va harakatiga tobe emas. Abu Nasr Sarroj holni «lahzada tug`ilib qalbda rizo, tafviz va shunga o`xshash sifatlarni muqimlashtiradigan ahvoldir», deydi Abdulkarim Qushayriyga ko`ra, «hol qulning (Haq oshig`ining – I. H.) qasdi: jalb aylash tashabbusi, erishish istagisiz qalbda paydo etiladigan nash`a–huzun, shodlik–qayg`u, haybat–hayajon singari ma`nolar erur».
Huquq – hollar, maqomlar, maqsadlar, irodalar; muomalalar va ibodatlar (Abu Nasr Sarroj).