501. Sayyid Burhonuddin Muhaqqiq q. s.
Husayniy sayyiddur va Tirmizdin erdi va Shayx Bahouddin Valad q. s. ning ashobi va muridlaridindur. Aning xavotirg`a ishrofi jihatidin Sayyidi sirdong`a mashhurdur. Ul kunki Shayx Bahouddin Valad olamdin o`tti, Sayyid Tirmizda o`lturub erdi. Dediki, shayxim va ustodim hazratlari dunyodin rihlat qildilar. Va necha kundin so`ngra Mavlono Jaloluddin tarbiyati uchun Ko`nyag`a mutavajjih bo`ldi. Va Mavlono Jaloluddin hazratlari to`qqiz yilg`acha alar xidmatlarida bo`lub, irshodlar ko`rub tarbiyat toptilar. Debdurlarki, chun Shayx Shihobuddin Suhravardiy Rumg`a keldi. Sayyid hazratlarini ko`rgali bordi. Sayyid kul ustiga o`lturub erdi, o`rnidin tebranmadi. Shayx yiroqdin ta`zim qildi va o`lturdi, hech voqe` bo`lmadi. Muridlar sukut mujibin so`rdilar. Shayx dediki, hol ahli bila so`zlashurg`a hol tili kerak, yo`qki qol tili! Muridlar so`rdilarki, Sayyidni nechuk toptingiz? Shayx dedi: daryoe toptuq, mavvoji maoniy duraridin va Muhammad haqoniqidin bag`oyat oshkor va asru yashurun. Shayx Salohuddin Sayyidning muridlaridindur. Sayyid derlar ermishki, holimni Shayx Salohudding`a bag`ishladim va qolimni Mavlonog`a. Va Sayyidning mutabarrik mazori Qaysariyadadur. [Unga va barcha solih bandalarga Allohning salomi va rahmatn bo`lsin!]1.
502. Mavlono Jaloluddin Muhammad Balxiy Rumiy q. s.
Alarning valodati Balxda ermish, olti yuz to`rtda, Rabi ul-avval oyining oltisida. Debdurlarki, Mavlono xazratlarig`a besh yoshidin beri g`aybe suvar va ruhoniy ashkol, ya`ni maloyika sufrasi va xavos insu jin pardasiki, qibobi izzat masturlaridurlar, zohir va mutamassil bo`lurlar ermish. Buzurgvor otalari xati bila topibdurlarki, Jaloluddin Muhammad Balxda olti yoshida odina kuni kecha atfol bila bizing uylarning tomlarida sayr qilur ermishlar. Alardin biri yana biriga debdurki, keling, bu tomdin yana bir tomg`a sekreli! Ul debdurki, bu harakat it va mushuk ishidur! Hayf bo`lg`ayki, odame anga murtakib bo`lg`ay. Agar sizing joningizda quvvate bo`lsa, osmon tomiga sekreli! Va bu holatda tomdin havo tutubdur.
Onchaki, alar ko`zidin g`oyib bo`lubdur. Atfol iztirobdin qichqirishibdurlar va yig`labdurlar. Bir lahzadin so`ngra ko`zi mutag`ayyir va rangi o`zgacha qaytib, hamul tomg`a tushubdur. Atfolg`a debdurki, ul soatki, sizga ul so`zni aytadur erdim, ko`rdumki, yashil kisvatlig`lar meni sizing orangizdin sirmadilar va ko`tarib osmong`a elttilar va malakut ajoyibin menga ko`rguzdilar. Chun sizlarning fig`on va faryodingiz chiqti, yana bu yerga tushurdilar.
Debdurki, ul sinda har ikki-uch kun iftor qilur erdi. Makkaga borurda Nishoburda shayx Fariduddin Attor q. s. suhbatig`a yetishtilar. Shayx «Asrornoma» kitobin alarg`a bergan ekandur. Doim o`zlari bila asrar ekandurlar. Alar der ermishlarki, men bu jism emasmenki, oshiqlar nazarida manzurman, balki ul zavqu xushluqmenki, muridlar botinida maning kalomimdin bosh urar. Alloh, Alloh, chun ul damni topsang va ul zavqni totsang, g`animat tut va shukr qilki, men uldurmen: Va debdurki, qushki yerdin yuqori uchqay, agarchi osmong`a yetmagay, ammo tomdin yiroq bo`lg`ay. Hamul nav` agar kishi darvesh bo`lsa, agar darveshlik kamolnga yetmasa, ammo muncha bo`lg`ayki, zumrai xalqdin va bozor ahlidin mumtoz bo`lg`ay va dunyoning zahmatlaridin sabukvor bo`lg`ayki, [yuki yengillar qutuldilar, yuki og`irlar halok bo`ldilar]1. Dunyo ahlidin birov alar xizmatida uzrxohlnq qilur erdiki, xizmatda muqassirmen. Alar dedilar: i`tizor hojat ermas. Onchaki, o`zgalar sening kelganingdin minnatdordurlar. Biz sening kelmagoningdin minnatdordurbiz. Ashobidin birini malul ko`rdilar va dedilarki, barcha malolat bu olamg`a ko`ngul bog`lag`ondindur. Har damki bu jahondin ozod bo`lg`aysen va o`zungni g`arib bilgoysen va har rangki, boqsang va har mazaniki totsang, bilsanki, oning bila qolmog`ungdur va o`zga sori borg`ung va hech malolat yeri qolmag`ay. Va alar debdurlarki, ozodmard uldurki, birov ranjin qilg`ondin ranjida bo`lmag`oy. Va javonmard uldurki, ranjida qilurg`a mustavjib bo`lg`onni ranjida qilmag`oy. Mavlono Sirojiddin Qunyaviy – ul vaqtning buzurgi er-mish. Ammo alar bila xush emas ermish. Oning qoshida debdurlarki, alar debdurlarki, men yetmish uch mazhab bila birdurman. Tiladiki, alarni ranjida qilg`ay va behurmat etgay. Birovni o`z yaqinlaridinki, donishmand erdi va safih erdi yibordiki, jam` orasida Mavlonodin so`rg`ilki, sen mundoq debsen, agar iqror qilsa, safohat qil va og`zingdin kelguncha so`k va ranjida qil. Ul kishi keldi. Savol qildi, alar dedilarki, aytibmen. Ul kishi muqarrar qilg`on dastur bila beqoida aytib safohat qila kirishti. Alar tabassum qilib dedilarki, bular bila ham birmen. Ul kishi bag`oyat xijil bo`ldi va qaytti. Shayx Ruknuddin Alouddavla debdurki, menga aning bu so`zi bag`oyat xush kelibdur. Alar xodimdin so`rsalar erdiki, uyda hech nima bor-mu? Agar desa erdiki, yo`qdur, munbasit bo`lub, shukr qilurlar erdi va derlar erdiki, bu kun bizning uy payg`ambar uyiga o`xshar va agar desa erdiki, matbax muhayyodur. Munfail bo`lub der erdiki, bu uydin bu kun Fir`avn uyi isi keladur. Bir kun alar majlisida Shayx Avhaduddin Kirmoniy so`zi o`tadur erdi. Birov dediki, shohidboz edi, ammo pokboz edi. Alar dedilarki, kosh har ne tilasa qilsa erdi va o`tsa erdi.
Alar der ermishlarki, rubob uni behisht eshigining sariridur. Agar bizga andin zavqu xushholliq bo`lsa, jihat budur.
Bir munkir eshitib debdurki, biz dog`i eshiturbiz. Bizga nechuk ul zavqu hol bo`lmas? Alar, debdurlarki, siz ul eshikning yopqanining saririn eshitursiz, biz ochqonining. Sabab budurki, bizga zavqu hol bo`lur va sizga yo`q.
Alar debdurlarki, birov bir darveshning xilvatig`a keldi va dediki, nevchun yolg`uz o`lturubsen? Ul darvesh dediki, emdi yolg`uz bo`ldumki, sen kelding va menga haqdin mone` bo`ldung. Alar samo`da ermishlar, bir darvesh xotirig`a kechibdurki, savol qilayki, faqr nedur? Alar samo` asnosida bu ruboiyni debdurlar.
Alar debdurlar, suhbat azizdur, [tengqurlardan boshqa bilan suhbatlashmang]4 va debdurlarki, hazrati xudovandim Shayx Shamsuddin Tabriziy q. s. buyurubdurki, qabul topqan muridning alomati uldurki, aslo begona el bila suhbat tuta olmag`oy va agar nogoh begona suhbatig`a tushsa, andoq bo`lg`oyki, munofiq masjidda va go`dak maktabda va asir zindonda. Va alarning marazida Shayx Sadruddin Quniyaviy iyodatqa keldi va dediki, [Alloh senga tezda shifo bersin!]5 darajot raf`i bo`lg`ay. Umiddurki, sihhat bo`lg`ayki, Mavlono olam ahlining jonidur. Alar dedilarki, mundin so`ngra Sizga bo`lsun! Hamonoki oshiq va ma`shuq orasida she`r ko`nglakdin ortuq qolmaydir. Tilamassizki nur nurga qo`shulg`ay.
B a y t:
[Men badandan, u xayoldan xoli bo`ldi,
Visol so`ngida masrur bo`laman]6.
Shayx ashob bila yig`ladilar va Mavlono bu g`azalni dedilarki,
m i s r a `:
[Qaydan bilsanki, botinimda hamsuhbat podshohim bor?]7
oxirigacha.
Va alar ashob vasiyatida mundoq buyurubdurlarki, [Sizlarga vasiyatim shuki, xoh pinhon, xoh oshkor oz yeb, oz uxlab, oz gapirib gunohlardan saqlanib, doimo ro`za tutib, tunlari bedor bo`lib, hamisha katta orzu-istaklardan kechib, xalq jafosiga sabr qilib, omi va nodon davrasini tark etib, ulug`lar va solihlar bilan suhbat qurib, Allohga taqvo qiling! Odamlarning yaxshisi – odamlarga foydasi tegadiganidir! So`zning yaxshisi – ozi va maqsadga yetkazadiganidir! Va hamd; yolg`iz Allohgadir!]8.
Savol qildilarki, Mavlaviyning xilofatig`a kim munosibdur? Dedi: Chalabiy Husomuddin! Uch qatlag`acha savol qildilar, javob bu erdi. Dedilarki, Sulton Valad nnsbatig`a ne dersiz? Dediki, ul pahlavondur. Onga vasiyat hojat emas. So`rdilarki, sizga namoz kim qilsun? Dediki, Shayx Sadruddin! Va buyurdilarki yoronlar bu sori tortadurlar va Mavlono Shamsuddin ul sori. [Ey qavmimiz, Allohga da`vat qilguvchini qabul qilinglar]9 nochor borg`uluqdur.
Olti yuz yetmish ikkida jumod ul-oxir oyining beshida g`urub vaqti Mavlono olamdin o`ttilar. Shayx Muayyaddin Jandiydan so`rdilarki, Shayx Sadruddin: Mavlono bobida ne der erdi? Dedi, valloh, bir kun xos ashob bila o`lturub erdi. Misli Shamsuddin Igiy va Faxruddin Iroqiy va Sharofuddin Musiliy va Shayx Sa`iyd Farg`oniy. So`z alarning siyratu sariridin chiqdi. Shayx dediki, Junayd va Boyazid bu ahdda bo`lsalar erdi ul mardimardonaning g`oshiyasin ko`targoylar erdi va minnat jonlarig`a qo`yg`aylar erdi. Faqri Muhammadiyning xonsolori uldur. Biz aning tufaylidin zavq qilurbiz. Barcha ashob insof berdilar va ofarin qildilar. Bu so`zlardin so`ngra Shayx Muayyad dediki, men ham ul sultonning niyozmandlaridinmen va bu baytni o`qidi.
B a y t:
[Agar oramizda ilohiylik ma`nosini anglatuvchi surat paydo bo`lsa, u sen, buni kinoyasiz, taraddudsiz aytaman]10.
503. Mavlono Shamsuddin Muhammad b. Ali b. Malikdod Tabriziy q. s.
Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da mundoq bitibdurlarki, Hazrat Mavlaviy aning alqobida mundoq bitibdurkim, [yaxshilikka chiqiruvchi ulug` Mavlono – jonlarning xulosasi, chirog`, shisha, chirog`donning sirri, din va haqiqat quyoshi, avvalgi va oxirgilarga Allohning nuri]1. Ul debdurkn, hanuz maktabda erdim va murohiq bo`lmaydur erdim. Agar manga qirq kun o`tsa erdi, siyrati Muhammadiy ishqidin manga taom orzusi bo`lmas erdi. Ul Shayx Abubakr Sallabof Tabriziy murididur. Va ba`zi debdurlarki, Shayx Ruknuddin Sinjosiy muridi ermishki, Shayx Avhaduddin Kirmoniy ham aning murididur. Va ba`zi debdurlarki, Bobo Kamol Jandiy murididur. Bo`la olurki, barchaning xidmatig`a yetmish bo`lg`ay va tarbiyatlarin topmish bo`lg`ay. Oxir holida doim safar qilur ermish va qora kiyiz kiyar ermish va har mulkka borsa, karvonsaroyda tushar ermish. Derlarki, Bag`dodqa yetkanda Shayx Avhaduddin Kirmoniyni ko`rdi va dedi: ne ishtasen? Ul dedi: toshlig` suvda oy aksin ko`radurmen. Ul dedi: agar buyiungg`a chibon chiqmaylur, oyni ne uchun osmonda ko`rmaysen? Va ul vaqtki, ul Bobo Kamol xidmatig`a yetar erdi, Shayx Faxruddin Iroqiy ham Shayx Zakariyo Mo`ltoniy amri bila anda erdi. Va har fathu kashfeki anga yuzlanur ermish, ani nazm va yo nasr libosida ado qilur va Bobo nazarig`a yetkurur ermish. Va Shayx Shamsuddin hech nima zohir qilmas ermish. Bir kun Bobo debdurki, farzand Shamsuddin, ul asroru haqoyiqdinki, farzand Faxruddin Iroqiy zohir qilur, sanga hech loyiq bo`lmas? Ul javob beribdurki, andin ortuq mushohada bo`lur, ammo bu jihatdinki, ul ba`zi istilohlardin sohibvuquflur, qilaolurki, alarni yaxshi libosda jilva bergay va manga ul quvvat yo`qdur. Bobo dedikim, Haq s. t. sanga musohibe bergayki, avvalinu oxirin haqoyiqu maorifin sening otingga izhor qilg`ay. Mavlono Shamsuddin Qo`nyag`a yetkanda, Mavlono Jaloluddin madrasadin chiqib, jamoate ulamo aning rikobida boradur erdilar.
Mavlono aning inonin tutub dedi: yo Imom ul-muslimin, Boyazid buzurgrakdur, yo Hazrat Risolat s. a v.? Mavlono debdurki, ul so`zning haybatidin go`yoki yetti osmon bir-biridin ayrildi va yerga to`kuldi va mening botinimdin azim o`te dimog`img`a urdi. Javob berdim-ki, Mustafo s. a. v. olam ahlining buzurgrakidurlar, Boyazid ne bo`lg`ay? Pas dedi: ne ma`nosi borki, Mustafo s. a. v. debdurkn, [seni tanishlik darajasida taniyolmadim]2. Va Boyazid debdurki, [Poko parvardigoro, shonim naqadar yuksak! Men sultonlar sultoniman!]3 ham debdur? Dedim: Boyazid suvsizlig`i bir jur`adin o`lturushti, seroblig`din dam urdi, idrokining ko`zasi aning bila to`ldi va ul nur aning uyining ravzanasi xurdida erdi. Ammo Mustafo s. a. v. istisqoe azim va suvsizlig` ustig`a suvsizlig` erdi va muborak ko`ksi [biz sening qalbingni keng – munavvar qilib qo`ymadikmi?]4 sharhi bila [Allohning yeri kengdur]5 bo`lub erdi. Lojaram otashdin dam urdi va har kun qurbat ziyodatlig`ining istid`osida erdi. Mavlono Shamsuddin faryod urub yiqildi. Va Mavlono markabdin tushub shogirdlarig`a buyurdikim, ani ko`tarib madrasag`a elttilar. Chun o`ziga keldi va muborak boshin Mavlono tizi ustiga qo`yub erdi, andin so`ng aning iligin tutub ravon bo`ldi va uch oy muddate bir xilvatda laylan va nahoran visol savmi bila o`lturdilarki, aslo chiqmadilar. Va kishiga zahra yo`q erdikim, alarning xilvatig`a kirgay. Ul xilvatda bir kun Mavlono Shamsuddin Mavlaviy xidmatidin shohide tiladi. Ul o`z haramining iligin tutub majlisqa kelturdi. Ul dediki, bu mening singlimdur, bir nozanin yigit ko`nglum tilar. Filhol farzandi Sulton Valadni olib keldi. Dedi: bu mening farzandimdur, Holiyo agar bir miqdor chog`ir muyassar bo`lsa, zavqe qilur erduk. Mavlaviy chiqdi va juhudlar mahallasidin bir ko`za chog`ir yetkurdi. Mavlono Shamsuddin buyurdikim, men Mavlononing mutovaati quvvati va mashrabi vus`atin imtihon qiladur erdim. Har nedin desalar, ortig`roqdur. Va debdurki vaqt mashoyixidin so`rarbizki, [menda Xudo bilan shunday lahzalar bo`ladiki...]6 bu mustamir vaqt bo`lg`ay? Derlarki, yo`q, mustamir bo`lmag`ay! Va dediki, birav Hazrat Muhammad s. a. v. ummatidin bir darveshga dediki, sanga Tengri jam`iyat bergay. Ul dedi: hay-hay, bu duoni qilma, mundoq duo qilki, Tengri jam`iyatni andin ayir, anga tafriqae berki, men jam`iyatda ojiz bo`lubmen. Va debdurki, birav derki, siqoyada Tengri otin tutmamak kerak va Qur`on o`qumamak kerak, magar ohista. Dedimki, munga ne chora qilayki, ani o`zumdin ayira olmon: shoh otdin tushmas, bechora ot ne qilsun? Va ba`zi debdurlarki, chun Mavlono Shamsuddin Qo`nyag`a yetti, Mavlono xidmatlari darsig`a kirdi. Va Mavlono bir havz qirog`ida o`lturub erdi va tegrasida kitoblar. Ul so`rdiki, bu ne kitoblardur? Mavlono dediki, bu qiylu qoldur, sening munung bila ne ishing bor? Mavlono Shamsuddin ilig uzatti va ul kitoblarni suvga soldi. Mavlono tamom taassuf bila dedi: ey darvesh, ne qilding, alardin ba`zi otamning favoyidi erdiki, yana topilmas. Mavlono Shamsuddin ilig suvga urub, birin-birin kitoblarni suvdin chiqardi va suv hech qaysig`a asar qilmaydur erdi. Va Mavlono xidmatlari ayttilarki, bu ne sirdur? Ul dediki, muni zavqu hol derlar, muning bila sening ne ishing bor? Andin so`ngra ul ikki buzurgvorning suhbatlari tutashti. Bu nav` naql qilibdurlarki, Mavlono Shamsuddin q. s. shahodat sharafi bila dunyodin o`tubdur. Va tarix olti yuz qirq besh ekandur. Va oz fursatda qotillarin birin-birin Tengri taolo tafzihlar bila olamdin chiqaribdur. Ul jumladin biri Mavlononing farzandi Alouddin Muhammad ermishki, [Ey Nuh, u sening ahlingdan emas]7 dog`ig`a muntasib ermish. Va ba`zi debdurlarki, alarning qabri Mavlono Pahlaviy madrasasida Mavlono Badriddinkim, boniy ekandur, aning yonidadur, vallohu taolo a`lam.
504. Shayx Salohuddin b. Faridun Qunyaviy ma`ruf bi-Zarkub q. s.
Ul bidoyate holida Sayyid Burhonuddin Muhaqqiq Tirmiziyning muridi ermish. Mavlono Jaloluddin xidmatlari zarkublar hovlisidin o`tarda, alarning zarbi unidin alarg`a hol voqe` bo`lubdur va samo`g`a kiribdurlar. Shayx Salohuddin ilhom bila do`kondin sakrab chiqibdur va boshin alarning ayog`ig`a qo`yubdur. Va Mavlono hazratlari aning boshin ko`tarib, iltifot va navozish qilib, peshindin namozi digargacha Mavlono hazratlari samo`da ermishlar. Va bu g`azalni buyurdilarki,
[Bu zargarlik do`konida shunday bir xazina paydo bo`ldiki, ajab surat, go`zal ma`ni, qanday yaxshi, qanday yaxshi!]1.
Shayx Salohuddin buyurdi, to do`konni yag`mo qildilar. Va ikki kavndin ozod bo`ldi. Va Mavlono xidmatlarida ravona bo`ldi. Mavlono hazratlarig`a ham – ul ishqibozlikkim, Shayx Shamsuddin Tabriziy bila erdi, aning bila bunyod qildilar. Va ikki yilg`acha aning bila musohabat va muvonasatlari bor erdi. Bir kun Mavlono hazratidin savol qildilarki, orif kimdur? Dedilarki, orif uldurki, sening sirringdin so`z aytqay va sen xomush bo`lg`aysen va andoq kishi Salohuddindur. Va chun Sulton Valad bulug` haddig`a yetti, Mavlono hazratlari Shayx Salohuddinning qizini aning uchui xutba qildilar va Chalabiy Orif ul qizdin mutavallid bo`ldi. Va Shayx Salohuddin Qunyada madfundur, Mavlono Bahouddin Valad q. s. jivorida.
505. Shayq Hisomuddin Hasan b. Muhammad b. Husan b. Axiy Turk q. s.
Chun Shayx Salohuddin Haq jivori rahmatig`a bordi, Mavlono xidmatlarining inoyat va xilofatlari Chalabiy Nizomudding`a muntaqal bo`ldi va ishqbozlig` aning bila bunyod qo`ydilar. Va «Masnaviy» nazmining sababi ul erdikim, chun Chalabiy Nizomuddin ashob maylini Hakim Sanoiy «Ilohiynoma»sig`a va Shayx Fariduddin Attor q. s. «Mantiq ut-tayr» va «Musibatnoma»sig`a ma`lum qildi, Mavlono xidmatlarng`a arz qildikim, g`azaliyot asrori ko`p bo`lubdur, mazkur bo`lg`on kitoblar tarzi bila agar kitobe mavzun bo`lsaki, do`stlarg`a yodgore bo`lg`ay, inoyatdur. Mavlono filhol dastorlari boshidin bir kog`az Chalabiy Nizomnddin ilgiga berdilar, o`n sakkiz bet anda bitiklik. «Masnaviy»ning avvalidin, andinki,
Andin so`ngra Mavlono xidmatlari dedilarki, andin burunki sizing zamiringizga bu doiya tushkay, g`ayb olamidin ko`nglumga muni ilqo qilib erdikim, bu nav` kitobe nazm qililg`ay va ihtimomi kulliy bila «Masnaviy» nazmig`a shuru` qildilar. Goh-goh andoq bo`lur erdiki, tunning avvalidin fajr tulu`ig`acha imlo qilurlar erdi va Chalabiy Nizomuddin bitir erdi. Va majmu` ul bitiganni buyuk un bila Mavlono xidmatig`a o`qur erdi. Chun avvalgn daftar tamomg`a yetti, Chalabiy Nizomiddinning harami favt bo`ldi va aroda fatrate tushti. Ikki yildin so`ngra Chalabiy Nizomuddin Mavlono xidmatlarida niyozmandlig`lar bila «Masnaviy»ning tatimmasin istid`o qildi. Andoqki, ikkinchi daftarning avvalida ishorat anga voqe` bo`lubdurki,
Andin so`ngra kitobning oxirigacha Mavlono hazratlari ayturlar erdi va Chalabiy Nizomuddin bitir erdi. Bir kun Chalabiy Nizomuddin dedikim, qachonki ashob Maxdumiyning masnaviysin o`qurlar va huzur ahli aning nurig`a mustag`raq bo`lurlar, ko`rarmenki, g`ayb ahlidin jamoate iliglarinda dashnalar va tig`lar tutub hozir bo`lurlar. Har kim ixlos yuzidin isg`o qilmasa, imonining tubin va dinining shoxin kesib, ani sudray-sudray saqar mustaqarrig`a elturlar. Mavlono dedilarki, andoqdurki, ko`rdung.
506. Sulton Valad q. s.
Ul Sayyid Burhonuddin Muhaqqiq bila Shayx Shamsuddin Tabriziy q. s.g`a shoyista xidmatlar qilib erdi. Va Shayx Salohudding`a kulliy irodati bor erdi. Va o`n bir yil Chalabiy Nizomuddinni buzurgvor-otasi qoyimi maqom va xalifasi tutar erdi. Va ko`p yillar otasi haqoyiqu maorifin fasih til bila taqrir qilur erdi. Va bir masnaviysi bor, Hakim Sanoyi «Hadiqa»si vaznida, base asroru nukta anda darj qilibdur. Borlar Hazrat Mavlono anga bu xitobni qilibdurki, [odamlar orasida menga surat va siyratda eng ko`p o`xshaydigani sensan]1. Va ani bag`oyat sevar ermish. Derlarki, jaliy qalam bila o`z madrasasining devorida bitibdurki: «bizing Bahouddin nekbaxtdur, yaxshi tirildi va yaxshi o`lg`ay, vallohu a`lam». Va derlarki, bir kun anga navozish qilur ermish. Debdurki, Bahouddin, mening bu olamg`a kelmakimga sabab sening zuhurung erdi. Va barcha so`zlar mening qavlumdur va sen fe`limsen. Bir kun Hazrat Mavlono anga dedilarki, Dimashqqa bor, Mavlono Shamsuddin talabig`a. Va muncha vajhi sim elt va ul sultoni ma`no kafshi ichiga sol va muborak kashfning yuzin Rum sari qil! Chun Dimashqqa yetsang, Solihiyada karvonsaroydur mashhur, yaksar anda borki, ani anda toparsenki, bir farangi sohibjamol yigit bila shatranj o`ynaydur. Chun ul eltsa, yormoq oladur va agar ul yigit eltsa silli uradirg`on ko`rgungdur. Zinhor inkor qilmaki, ul yigit bu toifadindur va o`zun tanimas. Va alar tilarki ani o`ziga shinoso qilg`aylar. Chun Sulton Valad Dimashqqa bordi va Mavlono Shamsuddinni ham ul yerdaki buzurgvor validi nishon berib erdi, toptiki, ul yigit bila shatranj o`ynaydur erdi. Niyozmand hamrohlar bila ilayiga bosh qo`yub riqqatlar qildilar. Va ul farangi kofir yigit bu holni ko`rub, aning buzurgluqin bildi va o`z beadabliqlaridin uyalib, bosh yalang qilib, imon kelturdi. Va insof yuzidin turdi va tiladiki, har nesi bo`lsa yag`mog`a bergay. Mavlono Shamsuddin qo`ymadi, buyurdiki, Farangistong`a qayt va ul diyorning azizlarin musharraf qil va ul jamoatning qutbi o`l! Andin so`ng Sulton Valad kelturgan vajhni amr topqan bila ul maxdumning kafshiga to`kub, kafsh yuzin Rum sari evurdi. Va Mavlono xidmati va soyir Rum niyozmandlari tilidin alarni istid`o qildi. Alar qabul qilib, ham aning otig`a minib, azimat qildilar. Va Sulton Valad rikoblarida yayoq tebradi. Va Mavlono Shamsuddin har necha buyurdilarki, farzand Valad, otlan! Ul boshin qo`yub dediki, shoh otlig` va banda otlig` qachon ravo bo`lg`ay? Va Damashqdin Qo`nyag`acha alarning rikobida yayoq bordi. Chun Qo`nyag`a yettilar, Mavlono Shamsuddin aning xidmatlarin Mavlono Jaloludding`a taqrir qilib aytur erdiki, men mundoq dedim, ul mundoq javob aytti va bashomat qilur erdi. Andin so`ngra dedi-larki, manga Haq mavhibatlaridin ikki nimadur: sar va sir. Avvalg`ini ixlos bila Mavlonog`a fido qildim, ikkinchini Bahouddin Valadg`a bag`ishladim. Agar Bahouddiig`a Nuh umri bo`lub, barini bu yo`lda sarf qila erdi, ul muyassar bo`lmag`ay erdiki, bu yo`lda mendin anga yetti. Umid ulkim, sizdin ham nasiblar anga yetkay. Chun Mavlono tengrining jivori rahmatig`a bordi, yetti kundin so`ngra Chalabiy Nizomuddin barcha asbob bila Sulton Valad qoshig`a keldi va dedi: tilar menki, buzurgvor otang o`rnig`a o`lturg`aysen va muridlarg`a irshod qilg`aysen va bizga shayx va muqtado bo`lg`aysen va men rikobingda g`oshiyani egnimga qo`yub bandalig` qilg`aymen. Va bu baytni o`qidiki,
Sulton Valad bosh qo`ydi va ko`p yig`ladi va dediki [Sufiyga xirqa yarashadi, yetimga yonish va kuyish]3. Andoqki, otam hayotida xalifa va buzurgvor erding, bu zamon ham xalifa va buzurgvorimizsen. Ul debdurki, bir kun otam dedikim, agar tilasangki doyim behishti barinda bo`lg`aysen, barcha bila do`st bo`l va hech kimning kinasin ko`nglungda asrama! Va bu ruboiyni o`qidikim,
r u b o i y:
[Afzallik istasang, hech kimdan afzallik da`vo qilma, mum va malham bo`lu jarohat bo`lma!
Birovdan senga yomonlik yetishini istamasang, yomon so`zli, fikri buzuq, yomonlikni targ`ib qiluvchi bo`lma!]4.
Tamom anbiyo a. s. muni qilibdurlar va bu siyratli suratqa kelturubdurlar, lojaram olam ahli alar xulqlarig`a mag`lub va lutflarig`a majzub bo`libdurlar. Chun do`stlarni yod qilursen, ko`nglung bo`stoni xushlug`din ochilur va gulu rayhondin to`lar. Va chun dushmanlarni zikr qilursen, iching tikan va yilon bilan to`lar va xotiring pajmurda bo`lur. Derlarki, vafoti kechasi bu baytni o`qur ermish.
Etti yuz o`n ikkida Rajab oyining o`nida shanba kechasi dunyodin o`tti.
507. Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s.
Hazrat Maxdum n. m. Imom Yofi`iydin alar alqobig`a mundoq naql qilibdurlarkn, [o`z zamonasining ustozi, davrining yagonasi, nurlar matlai, sirlar manbai, tariqat rahbari, haqiqat tarjimoni, zohir va botin ilmlarda barcha ulug` shayxlarning ustozi, oriflar yo`lboshchisi, soliklar tayanchi, rabboniy olim Shihobuddin Abu Hafs Umar b. Muhammad Bakriy Suhravardiy, Alloh uning sirrini muqaddas qilsin]1. Abu-bakr Siddiq r. a. farzandlaridindur. Tasavvufda intisobi o`zining ammi Shayx Abunnajib Suhravardiyg`a. Va Shayx Abdulqodir Giloniy r. suhbatig`a yetibdurlar va alardin o`zga ham mashoyixdin ko`pning suhbatig`a musharraf bo`lubdurlar. Va debdurlarki, ba`zi abdol bila muddate Abbodon jazirasida bo`lur ermishlar. Va Xizr a. s. bila suhbat tutubdurlar. Shayx Abdulqodir alar vasfida debdur: [Sen Iroqdagi mashhur kishilarning oxirgisisan]2. Ko`p tasniflari bor. «Avorif»dek va «Rashf un-nasoyih» va «A`lom ut-tuqo»dek. «Avorif»ni Makkada tasnif qilibdurlar. O`z vaqtlarida shayx ush-shuyux ermishlar. Bag`dodda tariqat arbobi yiroq – yaqindan bu qavm masoyili istifosini alardin qilur erdilar: [Ulardan ba`zisi unga yozdi: Ey Xojam, agar amAlii tark etsam, tanballik qilgan bo`laman. Agar amal qilsam, menda manmanlik paydo bo`layapti. Javobida yozdi: Amal qil va manmanlikka qarshi Allohdan panoh tila!]3. «Iqboliya» risolasida mazkurdurki, Shayx Ruknuddin Alouddavla q. s. debdurlarki, Shayx Sa`duddin Hummuyiydin so`rubdurlarki, Shayx Muhyiddin Arabiyni nechuk topting? Debdurki, [Sohilsiz, shiddatli to`lqinlanuvchi daryo]4. Va debdurki, Shayx Shihobuddin Suhravardiyni nechuk topting? Debdurki, [Suhravardiy peshonasidagi payg`ambar s. a. v.g`a tobelik nuri bu boshqa narsadir]5. Valodati besh yuz o`ttuz to`qquzda Rajab oyida ermish, vafotlari olti yuz o`ttuz ikkida ermish, vallohu taolo a`lam.
508. Shayx Najibuddin Ali b. Buzg`ush Sheroziy q. s.
Olim erdi va orif, sarchashmai ulumu maorif. Otasi g`aniy va tojir erdi. Va Shomdin Sherozga keldi va mutaahhil bo`ldi va mutavattin. Bir kecha amirul-mu`minin Ali k. v.ni tushta ko`rdi va aning qoshig`a taome kelturub, aning bila yedi va anga bashorat berdiki, Haq s. t. sanga farzande bergusidur, najib va solih. Chun ul o`g`ul tug`di, anga ul hazrat otin qo`ydi: Ali va laqab Najibuddin dedi. Va ul o`g`ul bidoyat holdin fuqaro muhabbatini ko`nglida asrar erdi va alar bila musohabat qilur erdi. Otasi anga har necha foxir liboslar yasar erdi va laziz taomlar tartib qilur erdi, parvo qilmas erdi. Va der erdikim, men xotunlar libosi kiymasmen va noziklar g`izosi yemasmen! Va pashmina kiyar erdi va betakallufona taom yer erdi, angachaki ulg`aydi. Va qavmning muddaoyu talabi ko`ngliga g`olib bo`ldi va yolg`uz uyda basar eltur erdi. Bir kecha tushta ko`rdiki, Shayxi Kabir ravzasidin bir qari chiqdi va aning keynicha yana olti uluq kishilar bir yo`l bila borur erdilar. Ul burung`i pir anga boqib tabassum qildi va iligin tutub, so`ngg`i pirg`a topshurdi. Va dediki, bu Tengri taolodin vade`atidur sanga. Chun uyg`ondi, tushin otasig`a dedi. Otasi dediki, bu tushni kimsa ta`bir qilaolmas, magar Shayx Ibrohim. Va ul majzub va uqaloyi majonindin erdi. Biravni aning qoshig`a yubordiki, ul tushni arz qildi. Shayx Ibrohim eshitgach dediki, bu tush Ali Buzg`ushdin o`zganing tushi emas! Burung`i pir Shayx Kabirdur va o`zgalar jam`iki, bu tariqni andin qabul qilibdurlar va so`ngg`i pir kerakki, tirik erkan, ani tilab topmoq kerakki, munung tarbiyatin anga ruju` qilibdur, to maqsudqa yetkay. Bu so`zni eshitgach otadin ijozat hosil qilib, Makka safarig`a azimat qildi. Chun Shayx Shihobuddin Suhravardiyg`a yetishti, ani tanidiki, tushta ko`rgan kishidur. Shayx ham aning holig`a muttale` erdi, aning tushin anga aytti. Va ul Shayx mulozamatin ixtiyor qildi va yillar aning suhbatida basar eltti va Shayx iligidon xirqa kiydi va Shayxning musannafotin va o`zga nimalar ham bu ilmu tariqda Shayxdin eshitti. Va Shayx izni bila Sherozg`a murojaat qilib, mutaahhil bo`ldi. Va xonaqoh bino qilib, toliblar irshodig`a mashg`ul bo`ldi. Va holotu karomoti xalq orasida ishtihor topti. Va yaxshi so`zlari va sharif risolalari borki, Shayx so`zining isi alardin kelur. Bir kun anga dedilarki, tavhid sirrin bir misol bila ravshan qil! Dedi: ikki ko`zgu va bir olma. Asr fuzalosidin biri hozir erdi, bu ma`noni nazm qildi.
Ma s n a v i y:
[Keksa, komil shayx Najibuddin so`z sahrosida bu yangi gapni aytdi:
Vahdatdan misol keltirmoqchi bo`lsang, bir olmayu ikki oynani tasavvur qil!]1.
Bir kun dedi: ma`shuqning xolin payvasta ta`rif qilurlar, bu ajabki, anda xud xol yo`qdur. Ham ul fozil hozir erdi, bu ma`noni ham nazm qildi.
R u b o i y:
[Ey ulki, sening husnda timsoling yo`q, mening holatim yuzungdagi xoldan ayri emas. Mening barcha vasf qilganlarim yuzingdagi xoldir, ajabki, yuzingda xolning o`zi yo`q]2.
Olti yuz yetmish sakkizda Sha`bon oyida dunyodin o`tubdur:
509. Zahiriddin Abdurrahmon b. Ali b. Buzg`ush q. s.
Otasining murididur va xalifasi erdi. Onasi anga homila bo`lg`onda, Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. o`z muborak xirqasidin bir pora ayirib yuboribdurlarki, ul mutavallid bo`lg`onda, anga kiydurgaylar. Ul xirqaki hajqa kiyibdur, ul ekandur. Ulg`ayg`anda, ota xidmatig`a mashg`ul bo`ldi va tarbiyat topti. Va hajg`a bordi. Arafa kechasi tush ko`rdiki, Hazrat Rasul s. a. v. ravzasig`a bordi va salom berdi. Javob qildiki, [Senga ham salom bo`lsin, ey Abunajoshiy!]1. Otasi ul holig`a muttale` bo`ldi va ahlu xaylig`a xabar berdi va bashorat yetkurdiki, murod hosil bo`ldi. Andin so`ngra dars aytti va hadis rivoyat qildi va tasonif qildi. Aning tasonifidin biri «Avorif» tarjimasidurki, anda kashfu ilhomdin sodir bo`lg`on tahqiqoti ko`pdur. Buyuk maqomotqa. yetti va arjumand karomotqa mashhur bo`ldi. Va Hazrat Shayxning bu ikki baytin doyim o`qur ermishki,
sh ye ` r:
[Yuksak rizo maqomiga yetganimda ham rozi emas edim, rizodin yuksakroq maqomdan ham ko`nglimiz zada. Bizga firoq yuzlanib, maqsaddan yiroqlashgan paytimizda, menga salomga keluvchi xayoling bilan qanoatlanaman]2.
Etti yuz o`n oltida Ramazon oyida dunyodin o`tti.
510. Shayx Muhammad Yamaniy q. t. r.
Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush debdurki, bir kun jam`i ashob bila Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. suhbatida o`lturub erduk. Shayx ashobdin biriga buyurdilarki, xonaqohdin tashqari chiqsun, agar g`aribe bo`lsa, olib kirsunki, bizing dimog`imizg`a bir oshno isi keladur. Birav chiqti va hech kishi topmadi. Shayx yana haybat bila buyurdilarki, bu qatla chiqki toparsan! Ul darvesh bu qatla chiqqandin so`ngra bir qora ranglig` kishi ko`rdiki, safar va azimat osori ahvolida zohir erdi, olib kirdi. Kirgach, saffi ni`olg`a mayl qildiki, o`lturg`ay. Shayx dediki, ey Shayx Muhammad, yaqin kelki, sendin oshno isi keladur. Va ani o`z yonig`a tiladilar. Va ul va Shayx bir-biri bila sirda bezabonlig` tili bila so`zlar aytishtilar. Andin so`ngra ul Shayxning tizini o`pti. Va Shayx buyurdilarki, sufra kelturdilar va taom yedilar. Va men ro`za erdim. Shayx buyurdilarki, har kim ro`za tutubdur, o`z holi bila bo`lsun! Ul sufrada anor erdi. Va Shayx anor yeydur erdilar va donalarni sufraning bir go`shasida yig`adur erdilar. Mening xotirimg`a keldiki, ul donalarni olayki, Shayxning muborak og`zi suyi barakati anga yetibdur, aning bila iftor qilay. Chun bu xotir ko`ngluma kirdi, ul g`arib ul donalarni olib, og`ziga solib yedi va manga boqib tabassum qildi. Bildimki, xayolimni bilibdur. Chun sufra ko`tardilar, Shayx buyurdilarki, Shayx Muhammad hofizi kalomdur, ammo muddate yolg`uz tilovat qilibdur, emdi tilarki, birav qoshida har kun biror nima «Kalomulloh»din o`tkargay. Har kim bu muddao qildi, ammo Shayx bu xidmatin manga havola qildilarki, Ali Sheroziy har kun aning darsini quloq tutsun! Ul har kun kelur erdi va bir sipora o`qub borur erdi. Bu ayyomda andin g`arib holot mushohada tushti va ajab fayzlar va osoyishlar aning suhbatidin manga yetishti. Oxir Shayx anga xirqa kiydurub, toliblarig`a xirqa libosi ijozatin berib, o`z viloyatig`a uzatti. Va anda mashhur bo`ldi va ko`p xalq anga murid bo`ldilar.
511. Shayx Ibrohim Majzub q. s.
Ul hamuldurki, zikri Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush bayoni holida o`tti. Va debdurlarki, gohe necha kun o`tar erdiki, hech taom yemas erdi, gohe necha kunluk taomni bir lahzada yer erdi. Va aning nima yemakining sharhi va Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush bila suhbatining bayoni «Nafahot ul-uns»da bor, tilagan kishi topar. Va andin g`arib holot va ajib karomatlar ko`rubdurlar. Shayx Shihobuddin Suhravardiy va ul tabaqadag`i mashoyix bila mu`osir ermish.
512. Shayx Jamoluddin Lur q. t. s.
Shayx Najibuddin debdurki, bir qatla manga dedilarki, bu shahrg`a bir Lur kelibdur, oti Jamoluddin. Va qaviy jazbasi bor va masjidi jome`da bo`lur. Bordim va ani ko`rdum va salom dedim. Javob dedi va ayttiki, mening oqni qora qilg`uchilar bila ishim yo`qdur, ya`ni fuqaho va bitiguchilar bila. Birav dediki, ul sufilardindur. Borib qoshida o`lturdum va ahvolidin savol qildim. Dediki, men ummiy kishidurmen Lurda. Va nima o`qumaydurmen, manga kalo o`tlatmoq bila xush erdi. Bir kun poygohda kalo o`trusida o`lturub erdim. Nogoh manga hole makshuf bo`ldi va jazba zohir bo`ldi va hijobni ko`zum ollidin oldilar. Behush-bo`ldum va yiqildim. Va kaloning oyog`i ostida ilik-ayog` urar erdim. Chun o`z holimg`a keldim, manga tavhid sirri makshuf bo`lub erdi. Va ul doyim shathiyot aytur erdi. Ulamo va sulaho aning inkorig`a qo`ptilar va takfir qildilar. Va aning qatlig`a fatvo qilib, Otabek Abubakrki, shahrning podshohi erdi, qoshig`a elttilar va qatl ijozati tiladilar. Otabek dediki, agar ikki kishi ham sizga muttafiq bo`lsalar, qatl qilay! Biri Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush yana biri Shayx Mu`inuddinki, ham Sherozning buzurgi ermish. Ul fatvoni mening qoshimg`a kelturdilar. Men bitidimki, ul majzubdur va mag`lub, aning qatli joyiz emas. Va Shayx Mu`inuddin ham andoq o`q bitib erdi. Otabek aning qatlig`a hukm qilmadi. Ham ul debdurki, bir kun vuzu` qiladur erdim va Jamoluddin manga boqadur erdi. Chun suvni yuzumga yetkurdum, dedimki, [nopoklikni ketkizaman!]1. Ul dedi, hech hadase qolmaydur, aytki [nopokni ketkizaman]2.
513. Shayx Shamsuddin Safiy r. t.
Kibor mashoyixdindur. Vaqte Shayx Najibuddin Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy xidmati niyatig`a Bag`dod azimati qilibdur, Shayx Shamsuddin rafiq ekandur. Ul Shayx Najibuddin ollida Qur`on o`qubdur va Shayx Najibuddin aning qoshida fiqhdin bir nima o`qubdur. Va uluq Shayx xidmatlarida suluk qilib, bir-biri bila suhbat tutar ermishlar. Va Shayx Najibuddin debdurki, chun Sherozg`a murojaat qilduq, Hazrat Shayx mening uchun xirqa libos ijozati bitidi va Shayx Shamsuddin uchun ham bitidi. Va qirq adad bo`rk bizga berdi, yigirma manga va yigirma anga. Va har bo`rkda Sheroz buzurglaridin birining otin bitidi. Va buyurdiki, chun Sherozg`a yetarsiz, avval bizing niyatimiz bila bu bo`rklarni alarg`a kiydurungki, alarning otlari bitiklikdur. Andin so`ngra o`zgalarga xirqa libos qiling.
514. Shayx Nuriddin Abdussamad Natanziy q. s.
Ul Shayx Najibuddin Ali Buzg`ushning murididur. Zohiriyu botiniy ulumg`a olim ermish. Shayx Izzuddin Mahmud Koshiy va Shayx Kamoluddin Abdurazzoq Koshiy ikkalasi aning muridlaridurlar. Shayx Abdurazzoq «Ta`vilot» tafsirida derkim, [Shayximiz Mavlono Nuriddin Abdussamad q. r. a.dan eshitdim. U otasidan eshitgan ekanki, faqirlardan biri ulug` Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. xizmatida bo`lib, vahdat mushohadasi va fano holatlariga yetib, yuksak zavq topgan edi. Ammo nogahon bir kun yig`iga tushdi va afsuslandi. Shayx undan bu holat haqida so`radi. Aytdi: Kasrat tufayli vahdatdan to`sildim va undan uzoqlashdim. Endi o`z holatimni topolmayapman. Shayx unga bu holat baqo maqomining boshlanishn, oldingi holatdan a`lo va yuksakroq ekanligini anglatdi va uni xotirjam qildi]1.
515. Shayx Izzuddin Mahmud Koshiy r. t.
«Avorif» tarjimasining sohibidur va «To`iyai Foriziya»ning shorihi va pasbaland haqoyiq va arjumand maorif bu ikki kitobda darj qilibdur. Bu ba`zi ruboiy aning maorifidindur.
R u b o i y:
[Qalbim menga aytdi: Ilmi ladunga havasim bor, imkoning bo`lsa, uni menga o`rgat! «Alif» dedim. Boshqasini ham ayt!–dedi. «yo`q!» – dedim. Uyda birov bo`lsa, bir harf yetar.
Ey yuzing aksi ko`zimga nur bergan, yuzingga o`z nuring bilan boqaman. Bizdan boshqaga boqma!– deding. Axir ayt! «Ko`zimga sendan boshqa kim ham ko`rinadi?»
Ey, do`st, oramizda judolik qachongacha? Men – senman! Senu menlik qachongacha? Sening g`ayratingdan begonalik majoli qolmadi, bas, ko`zlarga begonavashlik qachongacha?]1.
Bu ikki qit`a dag`i aning maorifidindur: [Kasratga yaxshi nazar solsang, vahdatning ayni o`zidir! Sen shubhalansang ham, biz shubha qilmaymiz. Har bir narsaga haqiqat yuzidan boqsang – surati bo`lsin, moddasi bo`lsin birdir.
* * *
O`rtada sen bor ekansan, vahdat yuzi shubha niqobidan xoli bo`lmaydi. Agar o`zlik niqobidan kechsang, ishq, oshiq, ma`shuq birdir]2.
516. Shayx Kamoluddin Abdurazzoq Koshiy r. t.
Ul Shayx Nuriddin Abdussamad Natanziyning murididir. Zohir va botin ulumig`a jome`dur. Va ko`p tasnifoti bor, «Ta`vilot» tafsiridek, «Sufiya istilohoti» va «Fusus ul-hikam» sharhidek va «Manozil us-soirin» sharhidek. Va Shayx Ruknuddin Alouddavla q. s. bila muosirdur. Va oralarida vujud vahdati qavlida muxolafot va mubohasot voqi`dur. Va ul bobda bir-biriga maktublar bitibdurlar. Mir Iqbol Siyistoniy Sultoniya yo`lida Shayx Kamoluddin Abdurazzoqqa hamroh bo`lg`andur. Andin bu ma`no istifsori qilib, anga bu bobda g`uluv ko`rubdur. Mir Iqboldin so`rubdurki, sening shayxingning Hazrat Shayx Muhiddin Arabiyg`a va aning so`zlarig`a ne aqidasi bor? Ul javob debdurki, azim ush-sha`n tutar maorifda. Ammo derki, buki Haqni vujudi mutlaq debdur, g`alat qilibdur va bu so`zin begonmas. Ul debdurki, Shayxning barcha maorifining asli xud bu so`zdadur. Ajabdurki, sening Shayxing bu so`zga inkor qilur va barcha avliyoyu anbiyoyu a`imma bu mazhabda ermishlar. Mir Iqbol bu so`zni o`z Shayxig`a arz qilg`an ekandur. Shayx degandurk, jami` milalu nihalda kishi mun-din rasvoroq so`z demaydur. Va yaxshi boqsa, Tabiiya va Dahriya mazhabi mundin yaxshiroqdur. Va so`zning yaqini va butlonida ko`p so`zlar bitibdur. Va ul javob bitibdur. Va ikkalasini Hazrat Maxdumiy n. m.- n. «Nafahot ul-uns»da Jins bitibdurlar. Tilagan kishi anda tilasunki, topar!
517. Shayx Nuriddin Abdurrahmon Misriy q. s.
O`z zamonida buzurg ermish va o`z vaqtida toliblar qiblasi. Va Misr diyorida tarbiyat va irshodlari muta`ayyin va shayxuxot maqomida mutamakkin. Va irodat avoyilida ul diyor mashoyixidin birining muridi ermishlar, ammo ishlari ul shayx qoshida tuganmaydur. Lekin shayxlari alarg`a aytqon ekandurkim, sening ishing Ajam mashoyixidin biri qoshida tamom bo`lg`usidur. Ul intizorda bo`lur ermishlar, angachaki, Shayx Jamoluddin Yusuf Kuroniy Misrg`a yetibdur. Aning suhbatidin yigirma kundin ozroq zamonda ishlari tamom bo`lubdur va Shayx alarg`a irshod ijozati bitibdur. Ijozatnomada birodar unvoni bila zikr qilibdur, aning uchunki, muammar bo`lg`on ekandurlar. Va Shayx Jamoluddinning nisbati ikki kishigadur, biri Shayx Nizomuddin Shamshiriy yana biri Shayx Najmuddin Mahmud Isfahoniy. Va bu ikkalasi Shayx Nuriddin Abdussamad Natanziy q. r. muridlaridurlar.
518. Shayx Zaynuddin Abubakr Xavofiy q. s.
Alar o`z zamonlarida Xuroson mulkining shayx ul-mashoyixi erdilar va ulumin zohiriyu botiniy orasida jome`. Va avval hollaridin oxirg`acha shariat joddasig`a va sunnat istiqomatig`a va mutobaatig`aki bu qavmning muhaqqiqlari qoshida uluqroq karomatdur, tavfiq topibdurlar. Va alarning nisbati tariqatda Shayx Nuriddin Abdurrahmon Misriyg`adur. Va Shayx alarning tarbiyati takmilidin so`ngra alarg`a irshod ijozati akmal vajh bila bitibdur. Alar Shayx ijozati va ishorati bila Xurosong`a kelurda ijozatnoma-lari Bag`dodda g`oyib bo`lg`on ekandur. Shayx Tengri jivori rahmatig`a borg`ondin so`ngra Misrg`a boribdurlar. Va Shayxning xilvatig`a kirib, ziyorat qilurda o`z ijozatnomalarining savodini ko`rubdurlarki, bir tokchada ermish olibdurlar va hamul dastur bila toliblar va muridlarg`a tarbiyatg`a mashg`ul bo`lubdurdar. Va bu mahzi karomot bo`la olur. Shayx Zaynuddin debdurlarki, Misrdin kelurda chun Bag`dodqa yetushtim, ul bo`rkki, Hazrat Shayx Nuriddin Abdurrahmon q. s. manga berib erdi va ko`p akobir boshig`a yetib erdi, boshimda erdi. Pirtoji Giloniy bila muloqot voqe` bo`ldi. Ul bo`rkni mendin tiladi, andoqki, faqru darveshlik muqtazosi bo`lg`ay, anga berdim. Kecha voqe`da ko`rdumki, ul bo`rk mening qoshimda istig`osa qiladur: Va ul buzurglarniki, alarning boshig`a yetibdur, sanaydur va deydurki, men muncha solihu muttaqiy elning boshig`a yetibmen, emdi sen meni bir xammor boshig`a qo`ydungkn, xamr shurbig`a ishtig`ol ko`rguzur. Tong otgach, ashobdin biri bila ani tilay chiqduq. Eshittukki, xarobotdadur va o`z ishiga mashg`uldur. Anda boribki so`rduk, dedilarki falon uydadur. Chun ul uyga kirduk, mast yiqilib erdi va bo`rk boshida. Hamrohi musohib dediki, siz chiqing, men bo`rkni olib kelay! Men chiqdim va ul bo`rkni aning boshidin olib chiqdi va eshikni aning ustig`a bog`ladi va bo`rkni mening boshimg`a kelturdi. Derlarki, oxir hayotda alarg`a voride yuzlandiki, uch kecha-kunduz o`zlaridin bil-kulliya g`oyib erdilar. Chun alarni o`zlariga kelturdilar, bir yilg`a deguncha xomushlik alarg`a g`olib bo`ldi. Darvesh Ahmad Samarqandiy Shayxning ishin qilg`an muridla-ridin va xulafosidin erdi, so`fiya so`zlarin ko`rub erdi va minbar ustida ani yaxshi bayon qilur erdi. «Fusus» mutolaasi va darsig`a qiyom ko`rgazur erdi. Va Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da bitibdurlarki, aning o`z xatti bila «Fusus ul-hikam»ning oxirida ko`rubmenki, bitibdurlarki, xilvatda erdimki, Hazrat Risolat s. a. v. manga «Fusus ul-hikam» darsig`a ishorat qildi. Va Hazrat Rasul s. a. v.din savolot qilib javoblar topqanini ham «Nafahot»da bitibdurlar. Shayx rahimahullohu sakkiz yuz o`ttuz sakkizda shavvol oynning ikkisida yakshanba kechasi dunyodin o`tubdurlar. Va alarni avval Molin degan yerda dafn qilibdurlar va andin Darveshobodqa naql qilibdurlar va Darveshoboddin Hirot Dor us-saltanati iydgohi yonig`a naql qilibdurlar. Va alarning muborak mozori boshida oliy imorate yasabdurlar. Va anda oncha obodonlig` bo`lubdurki, holo juma namozi qilurlar.
519. Amir Qivomuddin Sinjoniy r. t.
Bidoyat holda Xavof viloyatining Sinjon otlig` kentida shariku navisand ermish va jam` va xarj va tarjeh va taxsis nusxasi aning uhdasig`a ermish. Bu holda anga nogoh jazbae yetibdur. Har nedinki, mashg`ul ekandur, chiqibdur va suluk bunyod qilibdur. Derlar, iligin Tengri yo`lida musulmonlarg`a vaqf qilg`on ermishki, har kishi har ne buyursa, xoh mushaf va g`ayrihi bitigay. Ul buyurg`an kitobning tarixin bigib, otlarin bila asrar ermishkim, buyurg`an tarix dasturidan burun, so`ngra bo`lmag`ay. Majolisda maorif ko`p aytur ermish. Der ermishki, Muso a. s. voqe`ada manga bir ayoq sharbat beribdur, bu go`yolig`im boisi uldur. Ko`p ash`ori bor va Hazrat Mavlono Jaloluddin Rumiy q. s.ning ba`zi g`azaliyotig`a tatabbu` qilibdur. Va kitobe tasnif qilibdurki, otin «Junun ul-majonin» qo`yubdur. Va anda g`arib so`zlar darj qilibdur. Shayx Zaynuddin Xavofiy q. s. bila muosir ermish. Oralarida mukotabot va murosalot bor. Hazrat Mahdumiy n. m. n. alardin ba`zini «Nafahot ul-uns»da darj qilibdurlar. Va Mavlono Shayx Ko`histoniy Mirning valodat va vafotlari tarixida bu qit`ani aytibdurlarki,
q i t ` a:
[Amir dunyoni tark etuvchi, solik, din va millat homiysi, talabda shoh Ibrohim Adhamdek edi. Yetti yuz o`ttiz to`rt sana ro`za oyi chiqib, hayit kuni dunyoga keldi. Sakkiz yuz yigirma kirishidan besh kun oldin vafot etdi]1.
520. Xoja Shamsuddin Muhammad Kusuyi Jomiy q.s.
Shayx buzurgvor shayx ul-islom Ahmad Jom q. s. ning buzurgvor avlodi va kibor ahfodidindurlar. Va Shayxning xirqasinki, derlarki, Hazrat Shayx ul-mashoyix Shayx Abu Said Abulxayr q. s.din alarg`a yetgan ekandur, Xoja xidmatlarig`a yetib erdi. Va ul xirqaning yoqasida Hazrat Risolat s. a. v.ning muborak ko`nglaklaridin bir parcha tikilgan mavjuddur. Xoja jomi` erdilar ulumi zohiriyg`a va botiniyg`a. Shomu subh avrodini Hazrat Shayx Zaynuddin q. s. tariqi bila jahr ayturlar erdi. Va Hazrat Shayx Bahouddin Umar suhbatig`a ko`p yetarlar erdi. Va azim irodatlari bor erdi. Shayx Muhyiddin Arabiy q. s. musanna fotin ko`p o`qur erdilar va mu`taqid erdilar. Va tavhid mas`alasin alarg`a muvofiq taqrir qilurlar ermish. V ani minbar ustida ulamo qoshida andoq bayon qilurlar ermishki, hech kimga e`tiroz va inkor majoli bo`lmas ermish. Va «Qur`on» asrorida va ahodis nukotida va mashoyix maorifi nukotida bag`oyat tezfahm emishlar. Va oz tavajjuh bila alarg`a andoq maoniy foyiz bo`lur ermishki, o`zga akobirg`a ko`p taammullar bila ma`lum bo`lmas ermish. Va Mavlono Sa`duddin Koshg`ariy va Mavlono Muhammad Asad va Mavlono Boyazid Puronny va alardin o`zga mashoyix va azizlarki alarg`a muosir erdilar, alar majlisida hozir bo`lur erdilar va mutabarrik nafaslaridin mahzuz bo`lur erdilar. Va`z va samo` majlisining asnosida alarg`a azim vajd yuzlanur erdi va sayhalar tortar erdilarki, majlis ahlig`a siroyat qilur erdi. Bu faqirning otasining alarg`a irodati ko`p erdi. Va safarlarda suhbat va xidmatlarig`a yetib erdi. Va faqir ham kichik yoshimda alarning muborak nazarig`a yetib, iltifot topib, fotihalarig`a musharraf bo`lub men va azim foida andin umidim bor. Umid ulki, noumid bo`lmag`aymen. Sakkiz yuz oltmish uchda jumod ul-avval oyining yigirma uchida shanba kuni dunyodin o`ttilar. Vafotlari tarixida aytibdurlar va ul budurkim,
b a y t:
[Komil shayx, komillarning peshvosi, surat ahliga ma`no ko`rsatuvchi Xoja Shamsuddin Muhammadkim, yopiq osmon uning g`amini yeb, ko`k to`n bo`ladi. U muqaddas qadamgoh sahnasidan joy oldi. Imkonsiz yerda chodir qurdi. Dunyo uning martabasi oldida arzimas edi. Vafoti tarixini «charxi dun» so`zidan chiqar!]1.
Va qabrlari Hirotning masjidi jome`i jivorida faqih Abu Yazid Marg`aziy mazori yaqinidadur. Va ba`zi azizlar ul maqbara boshida mutakallif madrasa va gunbad yasabdurlar. Va xaloyiq tabarruk yuzidin ziyorat qilib murod tilarlar va ba`zi topar erkanlar.
521. Mavlono Zaynuddin Abubakr Toybodiy q. s.
Mavlono Nizomuddin Hiraviyning shogirdidur. Ammo shariat mutobaati varzishi bilan botin ulumi abvobi ham aning yuziga ochilibdur va bilhaqiqat Uvaysiy ermish. Va tarbiyat Hazrat Shayx ul-islom Ahmad Jom ruhidin topibdur va derlarki, Mavlono muddatlar riyozot va mujohidot bila o`tkargandin so`ngra Hazrat Shayx Mavlonog`a zohir bo`lib, debdurlarki, sening dardingning davosini Haq taolo bizning shifoxonada quyubdur. Andin so`ngra Mavlono yetti yilgacha yoyog`, ko`prak ayog` yalang Toyboddin Jomg`a borur ermish va Qur`on tilovatig`a mashg`ul bo`lur ermishlar. O`ttiz yildin so`ngraki, bu tariyq bila suluk qilibdur. Ming Qur`on xatmidin so`ngra Hazrat Shayx ruhoniyatidin ishorat anga bo`lubdurki, Mashhad ziyorati salomullohi alo man halla fihi ihromi bog`ladi va ul ravza ostonbo`slig`ig`a musharraf bo`lg`ondin so`ngra xil`atlar va navozishlar topti. Andin Tus mazoroti tavofig`a mutavajjih bo`ldi. Kecha Shayx Abunasr Sarroj mazori boshig`aki, Tus-ning qirog`idadur ihyo qildi va Hazrat Risolat s. a. v. g`a musharraf bo`ldi va hukm toptikim, tongla Tusqa kirsang, Uryon darveshe senga yo`luqg`usidur. Yaxshi ta`zim qil, ammo sujud qilma! Tong Tusg`a kirgoch, Bobo Mahmud Tusiyki, majzub erdi, Hazrat buyurg`on yo`sun bila keladur erdi, yo`luqdi, chun Mavlononi ko`rdi va o`zin tufroqqa soldi va boshin kiziga tortti va Mavlononing qoshig`a keldi. Bir zamon ayog` ustida turdi. Bir zamondin so`ngra oyog`in kizdin chiqardi va qo`pti va o`z-o`zi bila der erdiki, ey odobsiz, birovni ta`zim qilmassenki, kecha Hazrat Risolat s. a. v. Abu Nasr Sarroj mazori boshida oning bila muloqot qildi va oni senga nishon berdi va osmon farishtalari ondin uyolurlar. Mavlono Bobog`a salom qildi va Bobo javob berdi va buyurdiki, borg`ilki, Ro`dbor avliyo va mashoyixi senga muntazirdurlar va Xoja Muhammad Porso q. s. xizmttlari so`nggi qatla hajg`a borurda Mavlono q.s. mazorig`a kelgan ekandurlar. Der ermishki, avval qatla xojai buzurgvor Hazrat Xoja Bahouddin bila Makkaga borduq. Buxorodin Marvg`a yetgonda qofila ikqi fariq bo`ldilar va ba`zi Mashhadi muqaddas ravzi sori mayl qildilar va ba`zi Hirot sori mo`tavajjih bo`ldilar. Bu buljar bilaki, Nishoburda bir-biriga qo`shulg`oylar. Hazrat Xojai buzurgvor Hiriy sori moyil bo`ldilar va buyurdilarki, tilarbizki, Mavlono Zaynuddin Abubakir Toybodiy suhbatig`a yetgaybiz. Men yigit erdim va Mavlono ahvolidin xabarim yo`q erdi va Mashhad sori bordim va Xoja Muhammad bu ma`ni-din taassuf yer, nadomat izhori qilur ermishlar. Debdurlarki, chun Hazrat Xojai buzurgvor Toibodg`a yetti va saboh namozin Mavlono bila qildilar va namozdin forig` bo`lg`ondin so`ngra burung`i safda muroqabag`a o`z tariqlari bila mashg`ul bo`ldilar va Mavlono avrodni tugatgandin so`ngra alar qoshig`a kelib, ko`rushubdur va otlarin so`rubdur. Alar debdurlarki, Bahouddin. Mavlono debdurki, bizing uchun bir naqsh bog`lang! Alar debdurlarki, kelibbizki naqshe eltgaybiz. Va Mavlono hazratlari alarni uylarig`a eltibdurlar va ikki-uch kun suhbat tutubdurlar va hayrbod qilib, Nishoburda qofilag`a qo`shubdurlar. Mavlono yetti yuz to`qson birda muharram oyining salxida panjshanba kuni nisf un-nahorda olamdin o`tubdurlar va Malik Imomuddin Zavzaniy alar vafoti tarixida debdurki, sana
q i t ` a:
[Tarix yetti yuz to`qson bir sana bo`lib, muharram oyining oxiri payshanba kuni tush payti Mavlononing pok ruhi jannatga ravona bo`ldi. Farishtalarning bari jondan «xush kelibsiz» dedilar]1.
522. Mavlono Jaloluddin Mahmud Zohid Murg`obiy q. s.
Ul, dog`i zohir ulumida Mavlono Nizomuddin Hiraviyning shogirdidur. Va sunnatu shariat varzishu mutobaati jnhatidin bu toifa tariqidin hazzi tamom topibdur va taqvoyu vara`da mubolag`asi bor ekandur. Va debdurlarki, aning barzagari va dehqonlig` olotidin biri bilaki vaqf ekandur, aning ziroatida ish qilg`an ekandur. Ul voqif bo`lg`ach, ul ziroat mahsulig`a daxl qilmaydur. Va barchasin fuqaro va masoking`a tasadduq qilibdur. Hirot maliki bir surra yormoq yuboribdur, qabul qilmaydur. Kelturgon kishi debdurki, malik qoshig`a eltsam, malul bo`lur, olib madrasangizda fuqaro va shogirdlaringizg`a qismat qiling! Debdurki, o`zung qismat qil, ammo aytqilki, qaydindur? Ul kishi bordi, qismat qilg`ali. Chun kayfiyatni aytti, hech kim qabul qilmadi. Yetti yuz yetmish sakkizda zulhijja oyi dunyodin o`tubdur va qabri Hirot Murg`obidadur.
523. Mavlono Jaloluddinch Abuyazid Puroniy q. s.
Shar`iy ulumni takmil qilib erdi. Va aning rioyati va sunnat mutobaati jihatidin oliya marotibg`a yetib erdi. Aksar avqoti musulmonlar muhimmoti kayfiyatig`a mashruf bo`lur erdi. Har so`zki mavoiz va nasoyihdin mazkur qilsa erdi, mustami`larg`a azim asar qilur erdi. Zohir yuzidin birav irodatig`a mansub emas, hamonoki Uvaysiy ekandur. Der ermishki, har qachon manga bir ishda mushkule voqe` bo`lsa, Hazrat Risolat s. a. v. ruhoniyatig`a tavajjuh qilg`animdin ul mushkul raf` bo`lur. Bir qatla bir murididin bir tarog` tilabdur. Va debdurki, Hazrat Risolat s. a. v. manga dedilarki, Boyazid, gohi saqolingni tarag`il! Uyi mehmondin oz xole bo`lur ermish va alar buyurg`on taomlarni muhayyo qilib, o`zi sufra ko`tarib, mehmon ikromig`a ishtig`ol ko`rguzur ermish. Va Mavlono Zahiruddin Xilvatiy suhbatig`a yetar ermish. Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da bitibdurlarki, bir qatla bir jamoat bila aning ziyoratig`a borduk Ul jam`din birovning xotirig`a kechmish bo`lg`ayki, agar Mavlononing karomati bor, bizing uchun kishmish kelturgayki, zalla qilg`aybiz. Ul jamoat ko`pqondin so`ngra Mavlono ul kishii tiladi va uyga kirib, bir tabaqda quruq uzum chiqarib, anga berdi. Va dediki, ma`zur tutki, bizing bog`da kishmish yo`qdur. Mavlono sakkiz yuz oltmish ikkida Zulqa`da oyinda dushanba kechasi dunyodin o`tti va qabri Purondadur. Sultoni zamon oliy imorat qabri boshida yasabdurki, darveshlarg`a maskan va ma`baddur.
524. Mavlono Zahiruddin Xilvatiy q. s.
Zohir va botin ulumig`a jome` ermish. Va Mavlono Zaynuddin Abubakr Toybodiy q. s. der ermishki, falak tosi ostida Zahiruddindek kishi bilmasmen. Va ul Shayx Sayfuddin Xilvatiyning murididur. O`n besh yil aning suhbati va xidmatida, bo`lubdur. Va Shayx Sayfuddin yetti yuz sakson uchda dunyodin o`tubdur va qabri Xilvatiylar go`ristonidadur. Gozurgoh ko`pruki boshida Jahonoroy bog`ining yonidadur. Va Shayx Say-fuddin, Shayx Muhammad Xilvatiyning murididur. Va derlarki, ul Xorazmda jahr zikri aytur erdi. Va uni to`rt yig`ochda eshitilur erdi. Va Pahlavon Mahmud Pakkayor muosiri erdi, aning bila suhbat tutar erdi. Va bu ikki bayt Pahlavondin manqul va mashhurdurki.
N a z m:
[Bir Allohga iymon keltir! Besh vaqt namoz o`qi, o`ttiz kun ro`za tut, zakot ber! Imkon bo`lsa, yo`l tepib haj qil! Bas, bizning qo`limiz sening etagingda, gunoh qilmoq bandadan, kechirmoq Xudodandir]1.
Shayx Zahiruddin bir qatla arba`ing`a o`lturg`ondur. To`rt qatla iftor qilibdur. Qaynatqan bug`doy suyi, har o`n kunda bir qatla. Har qachon Gozurgohga Shayx ul-islom q. s. ziyoratig`a borsa ermish, ko`prikdin o`tkach kafshin chiqarurki, avliyoullohdin uyalurmenki, ayog`ni na`layn bila alarning yuzig`a qo`yg`aymen. Sakkiz yuzda dunyodin o`tubdur va qabri Xilvatiylar go`ristonida, shayxning yonindadur, r.
525. Shayx Bahouddin Zakariyo Multoniy q. s.
Ulumi zohiriy tahsili va takmili qilg`andur. O`n besh yildin so`ngraki, dars va ifodag`a mashg`ul bo`lubdur va har kun yetmish kishi ulamodin va fuzalodin aning darsi majlisida istifoda qilurlar erdi. Haj. azimati qildi va hajdin qaytqanda Bag`dodda Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. xonaqohida tushti va murid bo`ldi. Va buyuk manzilat ul ostona xidmatidin topti. Va Shayx Faxruddzn Iroqiy va Amir Husayniy aning muridlaridurlar. Va ul olamdin o`tkandin so`ngra farzandi Shayx Sadruddin aning qoyim-maqomi irshod masnadig`a o`lturdi va Amir Husayniy «Kanz ur-rumuz» kitobida otasi bila o`g`lini bu nav` mazkur qilibdurki,
q i t ` a:
[Etti iqlimning shayxi, avliyolar qutbi, Allohga yetishgan, ulug` dargohning mahrami, millatning faxri, shariat va din bahosi, pok joni sadoqat va ishonchning manbai. Do`stlar davrasida va uning borligi sharofatidan Hindiston jannat ul-ma`vo edi. Men yaxshi yomondan yuzimni burib, bu baxtni uning huzuridan topdim. Jon humosi o`z oshyonidan parvoz qilib, borliq matoini o`rtadan olib ketdi. Ovozasi baland olampanoh, ulug` martabaga loyiq asrning peshvosidir. Haqning aziz bandasi, din va davlat boshlig`i, to`qqiz falak uning saxovat dasturxonidan bir tovoqdek edi]1.
526. Shayx Nizomuddin Dehlaviy Xolidiy ma`ruf Shayx Nizomuddin Avliyo q. s.
Hind mashoyixining mashohiridindur. Ilm tahsili va takmilidin so`ngra Dehli jome`ida basar eltur erdi. Bir kecha sahar vaqti muazzin minora ustiga chiqib, bu oyatni o`qidikim, [Iymon kelgirgan zotlar uchun dillari Allohning zikriga va nozil bo`lgan Haq– Qur`onga moyil bo`lish vaqti-kelmadimi?]1. Ani eshitgach, holi mutag`ayyir bo`ldi va har jonibdin anga anvor bo`la kirishti. Chun tong otdi, zodu rahlasiz yuz Hazrat Shayx Fariduddin Shakkarganj xidmatig`a qo`ydi. Va murid bo`ldi va kamol martabasig`a yetti. Hazrat Shayx anga toliblar takmili ijozati berib, Dehlig`a uzatti. Anda irodat ahli tarbiyat va takmilig`a mashg`ul bo`ldi. Va Xusrav Dehlaviy va Hasan Dehlaviy aning muridlaridurlar. Va Shayx Faridudding`a Xoja Qutbuddin Baxtiyor Kokiydin xirqa yetibdur va anga Xoja Mu`iynuddin Hasan Sanjariydin va anga Xoja Usmon Horuniydin va anga Xoja Hojiy Sharif Rindoniydin va anga Shayx ul-islom Xoja Qutbuddin Mavdud Chishtiy rahimahullohdin. Biravning bir barotiki, mablag`i kasir bitiglik edi, itti. Shayx Nizomuddin Q. s. qoshig`a kelib, arzi hol qildi. Shayx anga bir diram berdiki, halvo olib, Shayx Farid ruhi uchun darveshlarg`a ulash. Chun ul kishi diramni halvogarga berdi, halvogar bir pora halvo bir pora kog`azg`a chirmab aning ilgiga berdi. Boqsa, ul qog`az aning itgan baroti erdi. Derlarki, bir tojirning molin Multonda o`g`rilar talab erdilar. Shayx Bahouddin Zakariyo o`g`li Shayx Sadruddin qoshig`a boribki, irshod va sajjoda sohib masnadi erdi, siporish iltimosi qildi, Shayx Nizomudding`a. Shayx Sadruddin ul siporishni bitidi. Chun ul tojir Dehlida Shayx Nizomuddin xidmatig`a yetti va ruq`ani berdi. Shayx xodimni tiladi va dediki, tongli sabohdin choshtqacha har futuheki yetsa, bu azizg`a taslim qil! Xodim bu dastur bila amal qildi. Un ikki ming diram tojirg`a vosil bo`ldi. Bir qatla Sulton Muhammad Shoh Xalajiy bir yormoq va javohir to`la nazr razmi bila Shayx xidmatig`a yubordi. Qalandare Shayx o`trusida o`lturub erdi. Ilgari kelib dediki, [ey shayx, hadyalar hammanikidir]2. Shayx dediki, [lekin, bir kishiniki bo`lsa, yaxshiroqdir]3. Qalandar xijil qaytti. Shayx dediki, kelkim: [bir kishiniki yaxshiroq]4 sening nisbatingga deyildi. Qalandar ko`tara ol-madi. Shayxning xodimi madad qildi, to ko`tardi.
527. Shayx Farid Shakkarganj q. s. a.
Hindiston mulkining shayx ul-mashoyixi erdi. Zohiriyu botiniy ulum takmilin qilib erdi. Va shayxqa xirqa Xoja Qutbuddin Baxtiyor Kokiydin yetibdur va anga Xoja Mu`iynuddin Hasan Sanjariydin va anga Xoja Usmon Horuniydin va anga Xoja Hojiy Sharif Rindoniydin va anga Shayx ul-islom Qutbuddin Mavdud Chishtiy r. din. Ashobidin biri Shayxning holotu maqomotin bitibdur. Va ul bir uluq mujalladdur va anda g`arib ahvol mazkur. Ul jumladin biri bukim, bir kun bir qari xotun Shayx xidmatig`a kelib, tazallum qilib yig`lab dedikim, bir yolg`uz o`g`lum bor. Ko`p muddatdurkim, safarg`a boribdur va o`luk-tirigidin xabarim yo`qdur va ishtiyoqidin betoqatmen. Shayx ul zaifa holig`a rahm qildi va muroqabag`a borib, bir zamondin so`ngra bosh ko`tarib dediki, o`yungga bor, Tengri o`g`lungni sanga yetkurgay! Ul zaifa o`yug`a bordi. Lahzae o`tmadiki, birav eshik qoqdi. Chiqib eshik ochkach o`g`li erdi. Rasmiy qalaqu iztirobni ko`rguzgandin so`ngra o`g`lining holin so`rdi ersa, ul dediki, bu zamon falon mulkda erdimki, bu yerdin besh yuz yig`ochdur. Daryo qirog`ida vatan yodidin va sening firoqingdinki, onam-sen, yig`laydur erdimki, bir nuroniy qari kishi paydo bo`ldi. Va ani ta`rifki qildi, barcha Shayxqa sodiq kelur erdi. Iligimni tutti va dedi: ko`zungni yum, emdiki yumdum, dedi: och! Chun ochtim, o`zumni bu eshikda qo`rdum. Yana bir qatla bir jo`gi Shayx xidmatida hozir bo`ldi. Va ko`nglida da`vo erdiki, Shayxqa o`z tariqidin g`arib nimalar ko`rguzgay. Shayxning muborak nazari anga tushkach, yuz tuban yiqildi va yuzin tufroqqa yopushturdi. Bir zamondin so`ngra Shayx dedikim, bosh ko`tar! Boshin ko`tardi. Shayx so`rduki, ne kishisen va qaydin kelursen? Jo`gi javob beraolmadi. Muqarrar so`rgandin so`ngra dediki, Shayx haybatidin tilimga takallum quvvati qolmaydur. Shayx dedikim, o`z tariqingda tortqan riyozatlar natijasi ne hosil qilibsen? Jo`gi dedi: falak qamar javfida tayron dast beribdur. Shayx buyurdikim, hosil qilg`oningni ko`rguz! Jo`gi havo tutub uchti. Shayx kafshin olib, aning kenicha tashladi. Har yonki, ul jo`gi uchar erdi, ul kafsh aning boshi ustida erdi va muttasil aning boshig`a tegar erdi. Oqibat aning ozoridin Shayx xidmatig`a tushti va musulmon bo`ldi va Shayx xidmatin ixtiyor qildi. Va Shayxning bu nav` holotu karomoti bag`oyat ko`pdur. Va Shayx suluk va sayohat zamonida Xuroson va Iroq mashoyixining ko`pi suhbatig`a, misli Shayx Shihobuddin Suhravardiy va Shayxi olam Shayx Sayfuddin Boxarziy va Sariyi Saqatiy va Shayx Avhaduddin Kirmoniy va Hind mashoyixidin Shayx Bahouddin Zakariyo Multoniy q. s. suhbatlarig`a yetibdur.
528. Mavlono Faxruddin Zohid q. t. s.
Hind mashoyixining mashohiridindur. Mustajob ud-da`vo ermish. Va Dehli shahrida sokin ermish. Bir yil Sulton Shamsuddin Iltutmish zamonida ul mulkda xushksol bo`lub, azim qaht voqe` bo`ldi. Va shahr akobiru ashrofi ittifoq bila Mavlono xidmatidin istisqo duosi iltimos qildilar. Mavlono shahrning iydgohig`a borib, istiqso duosi qildi va minbar boshiga chiqib, bu oyatnikim, [aniqqi, to biron qavm o`zlarini o`zgartirmagunlaricha Alloh ularning ahvolini o`zgartirmas]1 o`qudi, shahr xalqi azim g`avg`o qilib erdilar. Bu holatda Sulton Shamsuddin dag`i Mavlono suhbatig`a hozir bo`ldi. Mavlono sultong`a dedikim, saltanat tojini boshingdin ol va izomat kamarin belingdin yeshib yerga sol va podshohlar podshohi xidmatida bosh yalang tazarru` qilib, yog`in tila! Sulton ma`mur bo`lgan dastur bila amal qildi. Andin so`ngra Mavlono Faxruddin to`nining yengidin bir zarf chiqarib yuqori boqib, dedikim, bor Xudoyo, bu zarfni yog`mur suyi bila to`ldurmassen, iftor qilmog`imdur. Bu so`z bayonida erdikim, bulutlar paydo bo`lub, bir-biriga tutashib, yog`in tutti va Mavlono iftor qilg`udek yog`a boshladi. Andoq kim, sulton uchun pil hozir qildilarkim, minib uyiga bordi, vallohu a`lam.
529. Alouddin Kirmoniy q. s.
Zamonining zuhhodidin erdi va Dehli, balki Hindiston mulkining qarilarining afzali. Mavlono Vahiduddinkim, Dehlining muttaqiylaridindur, marviydurkim, debdurki, bir jum`a kechasi Mavlono Alouddin Kirmoniyning hazirasida ihyo qilur erdim. Nogoh ko`rdumki, qubur ochila boshladi va ul qabrlardin amvot chiqib, Mavlononing munavvar marqadi tegrasiga yig`ilurlar erdi. Chun anda xotirg`a kullin jam`iyat dast berdi, Mavlononing ham qabri ochildi va Mavlono qabrdin bosh chiqardi va «Kalomulloh» tilovati bunyod qildi. Va ul ahli qubur ham anga muvofaqat bila tilovatqa mashg`ul erdilar subh tulu`igacha. Chun subh bo`ldi, qubur ahli barcha o`z oromgohlarig`a kirdilar. Va Mavlono ham asliy maskanig`a mayl qildi va ochilgan qubur yana barcha bitti va muttasil bo`ldi. Va Mavlononing maqbarasi Dehli namozgohining jivoridadur.
530. Xoja Imod Xalaj r. r.
Mabodiy holida Sulton Shamsuddin Iltutmishning mulozimi erdi, ammo ul ishdin malul va mutanaffir erdi. Va doyim Haq s. t. xidmatida yolborib, ul ishdin maxlas tilar erdi. Oqibat, Tengri inoyatidin: ul maqsudi hosil bo`lub, o`ttuz yil Haq yo`lida toat va ibodatqa ishtig`ol ko`rguzdi. Bir qatla sultong`a sa`b marazi oriz bo`ldi, Sulton, Malik Nosiruddin Timroniyg`akim, xavosidin erdi, buyurdikim, har nav` bilakim qilaolsang, Xoja Imoduddinni mening boshimg`a yetkur, bo`lg`ayki, sharif maqdami barakatidin bu marazim sihhatqa mubaddal bo`lg`ay. Malik Nosiruddin Sulton buyurg`on bila Xojani tilay bordi. Chun ani topti, dedikim, ey maxdum, maraze iyodati ibodatdindur va Sulton amri itoati toatdin. Xoja Malik so`zni ijobat qilib, Sulton boshig`a bordi. Iyotdatdin so`ngra tiliga o`ttikim, bu maraz sihhatqa mubaddal bo`lur. Andin so`ngra ul uyda bir qovun ko`rundi, ani tilab kelib, bir miqdor andin Sultong`a yedurdi, yemak hamon erdi va sihhat topmoq hamon. Ul xaloyiq orasida bu so`z sihhatqa yetibdurkim, har kishiga rishta zahmati bo`lsakim, Turklar ani «iplik» derlar chun bir rishta Xojaning qabrig`a bog`lasa, taxallufsiz ul maraz daf` bo`lur, v. a.
531. Xoja Mahmud Mo`ydo`z r. t.
Dard va so`zluq darvesh erdi. Bir qatla ko`chaning oxir tarafidaki, hanuz o`rnidin qo`pmaydur erdikim, bir darvesh bu baytni o`qidikim,
b a y t:
[Yor diydorini istasang darhol to`xta va qonli yosh to`kkin, zero u oy yuzli o`zini ko`rsatmog`i dushvor]1.
Eshitgach anga holate yuzlandikim, qichqirib o`rnidin qo`pti va o`zin tufrog`larg`a urdi va azim qalqu iztirob anga yuzlandi va suluk ixtiyor qildi. Va andin so`ngra hargiz ostiga nima solib yotmadi. Derlarki, Dehlida go`yandae bor ermish, Mahmud Kabir otlig`. Va ul shart qilib erdiki, har naqshu amal tasnif qilsa, ani Qoziy Hamiduddin qabrig`a borib, niyozmandlig` bila aytqay va andin so`ngra elga arz qilg`ay va suhbat bergay. Bir kun bir ish tasnif qilib, mashrut dastur bila Qozi hazirasig`a bordi ittifoqan Xoja Mahmud ul hazira tavofida erdi. Chun tavajjuhdin o`z holiga keldi, ko`rdikim, birav turubdur va ul Mahmud Kabir mug`anniy erdi. Xoja Mahmud anga mutavajjih bo`lub, dedikim, Qozi aytadurki, yasag`on ishingni ayt! Ul tavajjuh yuzidin aytti va elga xushvaqtlik yuzlandi.
532. Amir Olim Dalvolijiy r. t.
Zohir va botin ulumi bila orosta erdi. Va Hind mashoyixidin karomotu maqomot iyasidur. Debdurlarki, Mavlono Dovud Hosurg`akim, zuhhoddin erdi, besh yuz tanga burj voqe` bo`ldi va Mavlono xotiri bu jihatdin doyim mutaraddid erdi. Bir kun Amir Olim Mavlono Dovud eshikidin o`tub, biyik un bila qichqirib dediki, ey Dovud, xotiringni jam` tutki, burjung yaqinda ado bo`ldi! Chun lahzae bu holdin o`tti, birav bir ko`za su olib keldi. Mavlono qoshig`akim, Haybatxonning o`g`lig`a azim qursog` og`rig`i bo`lubdur va halok marazidadur. Mavlono bu sug`a duoyi o`qub, ho`rub yubor salarki, ul ichsa, shoyad muborak nafaslari barakatidin anga shifoe yetkay. Mavlono «Fotiha ul-kitob» bila «Ixlos» surasin o`qub, ul suvg`a ho`rub yubordi. Haybatxon o`g`li andin ichgach, ul marazi daf bo`ldi. Bu jihatdin besh yuz tanga niyoz yuzidin Mavlono xidmatig`a yubordi. Mavlono dag`i ani dayn adosig`a yetkurdi. Va Amir Olimning bu nav` karomoti ko`pdur. Ul jumladin, bir qatla bozordin o`tub boradur erdi. Qassob do`konida bir maslux osig`lig` erdi. Ani buyurdikim, oldilar. Va ayttikim, yerda bir go`r qazib, dafn qildilar. Qassob bu holni ko`rgach, yugurub kelib, aning ayog`ig`a tushti va tavba qildi. Va dedikim, tunokun qo`y murdor o`lub erdi. Meni badbaxtlig` va shayton munga tuttikim, chun hech kishi bu ishga muttale` emas, ani sotqaymen. Bihamdullohkim, alarning qadami yumnidin bu xiyonatdin qutuldum.
533. Qozi Sharafuddin Buhayro r. t.
Ilmu amal bila orosta erdi. Ani otasi avval bazzozlig` hirfasig`a topshurdi, to kasb qilg`ay. Bir kun birav bir to`nluq aning ustodi bazzozg`a kelturdi, to sotqay. Bazzoz ul to`nluqqa boqib, bisyor ayblar chiqardi va juzviy baho bila ani oldi va do`kon ichig`a soldi. Yana bir kun ul to`nluqni ko`p ta`riflar qilib, biravga bag`oyat og`ir bahog`a sotti. Ul ustodi bazzozg`a ayttiki, tilarmenki, bu kecha bu do`kon ichinda bo`lg`a men. Ustod bu tavaqqufning sababini so`rdi esa, dediki, yaramas to`nlug` bir kecha bu do`konda bo`lg`on bila barcha uyubi hunarg`a mubaddal bo`ldi, shoyadki, odamiyg`a ham bu do`konda bo`lmoq bu xosiyat berg`ay! Ustod bu so`zdin mutaassir bo`lub, Qozini otasi qoshig`a eltib, dediki, bu o`g`ulni o`zga foydalig` ishga topshurki, aning martabasi andin biyikrakdurki, bazzozlig`qa bosh indurgay. Otasi ani ilm tahsilig`a dalolat qildi. Oz fursatda ro`zgor ulamosining saromadi bo`ldi.
534. Qozi Shafiuddin Buhayro r. t.
Qozi Sharafuddinning qardoshidur. Va zuhdu karomat bila mashhur va valoyatu maqomot bila ma`ruf. Mavlono Alouddin Amnoiyki, Dehlining qozisi va muta`abbid kishi erdi, bir kecha Hazrat Risolat s. a. v. ni voqe`da ko`rdikim, ul Hazrat buyurdilarki, falon kitobni Qozi Shafiuddin qoshida o`qi va bizing tilimizdin anga aytki, ul ikki rak`at namozki, har kecha o`qursen va bizing ruhimiz tuhfasi qilursen, bizga yetar. Qozining bir shogirdi andin bir kitob tiladi. Olg`ondin so`ngra necha kun paydo bo`lmadi. Va qozi ul kitobqa muhtoj bo`ldi. Va aning o`yin kishi bilmas erdi. Bir kecha shogird tushda ko`rdiki, Qozi ul kitobni andin tilaydur. Tong erta kitobni olib, Qozi xidmatig`a yetkurdi. Qozi anga boqib dediki, to taqozo qilmaduk, kitobni kelturmading! Bu ikki azizning qabrlari Dehli shahrida Sulton havzining qoshidadur.
535. Amir Sharafuddin Ashraf q. s.
Siyodat sharafi va zuhdu taqvo saodati bila musharraf erdi. Ul zamon akobiridin bir buzurg Hazrat Risolat s. a. v. ni voqe`da ko`rub, Mir Ashraf ahvolidin savol qilibdur. Ul Hazrat mundoq javob beribdurlarki, mening farzandimdur va mening monandim.
536. Qozi Rais r. t.
Ilm hilyasi bila va nafs tazkiyasi bila muzayyan va muqarrar erdi. Bir qatla bir zaifani aning mahkamasiga kelturdilarki, ikki abushqasi bor. Ul tiladiki, bu ish subutqa yetkandin so`ngra ani sangsor qilmak hukm qilg`ay. Dor ul-qazo vakili ul makkoradin rishvate olib, anga o`rgattikim, aytqayki, men sog`indimki, andoqki eranlarga to`rt xotun olmoq ravodur, xotinlarg`a dag`i to`rt abushqag`a tegmak joyizdur! Qozi chun bu qoziyani so`rdi va makkoradin bu javobni eshitti, dediki, bo`yni sinsun ul kishiningkim, sanga bu so`zni o`rgatibdur. Vakil chun Dor ul-qazodin chiqdi, bir yerdin yiqildi va bo`yni sindi va halok bo`ldi.
537. Mavlono Raziyuddin Nabiy q. s.
Zohiriyu botiniy ulum bila orosta erdi. Aning bir shogirdi bor erdi, pisandida avsof bila mavsuf va zuhdu taqvo sifati bila ma`ruf. Mavlono Raziyuddin olamdin o`tgandin so`ngra bu shogirdig`a har mas`alada ishkole yo ishtibohe voqe` bo`lsa erdi, Mavlononing mutahhar marqadig`a borib, aning pok ruhig`a mutavajjih bo`lsa erdi, ul mas`ala hallig`a foyiz bo`lur erdi. Bir kun mas`ala mushkul bo`lg`onda ma`hud dasturi byala pir mazorig`a borib, mutavajjih bo`ldi. Ul tavajjuhda ani uyqu eltti. Uyg`ong`andin so`ngra hamul kitob hoshiyasidakim, ul mas`ala mushkul bo`lub erdi, aning halli va javobini Mavlono xati bila bitiklik ko`rdi.
538. Mavlono Majduddin Hoji q. s.
Ko`prak zohir ulumig`a olimu maxsus va ma`qul fununig`a mohir erdi. Ahvoli mabdayida Lahovardda bo`lur erdi. Chun Dehli taxtig`a mutavajjih bo`lub yaqin yetti, Sulton Shamsuddin arkoni davlatin anga istiqbol rasmi bila yubordi. Bu asnoda munkir va xabise Sulton arzig`a yetkurdikim, mubtade` keladur, anga muncha e`zoz hojat emas. Mavlononi bir mahalda Sulton majlisig`a yetkurdilarki, shilon tortib erdilar. Sulton ta`zimu tabjil sharti bejo kelturdi va o`z oldidin biryon kabutar Mavlono xidmatig`a yubordi. Mavlono so`zga qirib, kabutar a`zosidin har uzvining xosiyatin bayon qilur erdi. Oncha g`arib maoniyu dilpazir alfoz ado qildikim, Sulton beixtiyor murid bo`lub, ul beadablig` yuzidin habosat qilg`an kishig`a balig` adab buyurdi.
539. Xoja Rohat q. r.
Dehli mashoyixining akobiridindur va kashfu karomot iyasi. Bir kecha qozi Kamoluddin Ja`fariy Hazrat Haq s t. ni voqe`ada ko`rdikim. Haq jalla va alo anga amr qildikim, ey Kamol, borib xidmatig`a yet! Qozi bu tushni azg`osu ahlomg`a haml qilib yana takya qildi, yana bu voqe`ani ko`rdi. Zaruratan saboh Xoja Rohat xidmatig`a mutavajjih bo`ldi. Ko`rdiki, Xoja Rohat vase`u nafis to`nlar kiyib, samo`g`a mashg`uldur. Mundin dag`i Qozi ko`nglig`a inkor yuzlandi. Xoja Rohat samo` asnosida yuz Qozi sari qilib ayttiki, ey Kamol, o`tgan kecha ikki qatla Hazrat Zuljalol seni bizing xidmatimizg`a amr qildi va sen hanuz munkirsen. Qozi Xojaning ayog`ig`a tushub, ul inkori raf` bo`lub murid bo`ldi.
540. Mavlono Rashiduddin Na`ziy q. s.
Oliy maqomu buzurg. Bir kecha purholu purzavq erdi va amri ma`ruf va nahyi munkar bayonida so`z aytur erdi. So`z asnosida tahorat qasdikim, tajdidi vuzu` qilg`ay, nogoh betaqrib ul azimat tarkkn tutti. Hozir ashobdin biri savol qildikim, vuzu` tajdidi azimatidin so`ngra aning tarkin tutmoqda sir ne erdi? Dedikim, negaki ko`z tushadur. Olloh ismi bitiklik ko`rinadur. Bu moni`i vuzu` bo`ldi.
541. Xoja Abubakr Jom q. s.
Oliy maqomu buzurg, zavil ehtirom shayx erdi. Bir kun masjid eshigida o`lturub erdi. Zamon podshohi o`tub borur erdi. Xojani ko`rgach otdin tushub, Xojaning xidmatig`a keldi va nnyozmandlig`lar qilg`andin so`ngra iltimos ko`rguzdikim, Xoja anga bir xidmat buyurg`ay. Xoja dedikim, biz hojatimizni Qoziyul hojotdin o`zga kishidin tilamasbiz. Podshoh ilhoh qilg`ondin so`ngra Xoja buyurdikim, bir dasta sabzi degilki, keltursunlar Podshoh mulozimlarni har sari ta`jil bila yubordikim, sabzi kelturgaylar. Sabzifurushlar do`konlarida mutlaqo sabzi yo`q erdi. Podshoh mulozimlari aning sababin so`rdilar ersa, sabzifurushlar dedilarki, bir lahza burunroq sabzpo`shlar paydo bo`lub, barcha sabzilarni olib, yuqori chiqdilar. Podshoh mulozimlari chun ul maqsuddin noumid bo`ldilar, podshohg`a kelib, ul holni arz qildilar. Xoja podshohg`a dedikim, podshohi zohiriykim, bir dasta sabzig`a dastras topmag`ay, har oyinakim, kishi har ne tilasa podshohi haqiqiydin tilagan avlodur! Zamon podshohi o`z ajzig`a mu`tarif bo`lub quloq tutti va gustoxlig`idin pushaymon bo`ldi.
542. Shayx Ziyouddin Rumiy q. r.
Akobir avliyosidin va kummal urafosidin erdi. Va hamisha sayohatqa mashg`ul erdi. Bir kun vaqti xush bo`lub qo`pti va qasamyod qildikim, to iligimni g`ayb eranlaridin qirq kishi iligiga yetkurmagaymen, ayog`din o`lturmag`aymen. Uch kun bu muddao va talab bila yurur erdi, to ulki bir bodiyada bir azim masjidqa yetishti. Chun ul masjidqa kirdi, qirq kishi g`aybdin paydo bo`ldilar. Biri azon aytti va qomat tushurdi va yana biri ilgari borib imomat qildi va o`zgalari anga iqtido qildilar. Ul dag`i bu jamoat bila namoz qildi. Namozdin forig` bo`lg`ondin so`ngra ul qirq g`ayb eranlari birin-birin aning bila dastbo`s qilib dedilarki, marhabo, ey g`ayb eranlari tolibi! Bu buzurgvorning qabri Sulton Muhammad Shah b. To`g`lot Shohning qabri yaqinidadur.
543. Shayx Najibuddin Mutavakkil q. s.
Payvasta tavakkul bila ro`zgor o`tkarur erdi. Va Xizr alayhissalom bila musohabat qilur erdi. Bir kun aning harami ahli aning bila mojarovu jadal bunyod qildi va ro`zgor faqru foqasidin shikoyat boshladi. Va Shayx tahammul qilur erdi. Nogoh Xizr alayhissalom kirdi va tahiyyot shartin bajo kelturdi va dedi: har kishi tahammul va burdborlig`ni o`z shiori qilsa, Tengri ani bizing suhbatimizg`a yetkurgay! Bu asnoda shahr ulug`i qoshidin azim xonu moyida bila kullin vajh nazr kelturdilar. Zaifa chun muni ko`rdi, qiladurg`on mojarosidin uyatlig` bo`ldi va iztirobidin anga pushaymonlig` yuzlandi. Shayx Najibuddinning munavvar marqadi Dehli shahrida Pil darvozasining tashidadur.
544. Qirq Abdol q. s.
Bu qirq barguzida banda sayohat va musofarat bila tavakkul qadami urub yururlar erdi. Chun Dehli shahrig`a yetishtilar. Havzi Shamsiy ustida nuzul qildilar va sokin bo`ldilar. Va umrlari oxirig`acha anda bo`lurlar erdi. Va alarning sarxayli Shayx Mahmud Matharado`z erdi. Ul mulkda mundoq muqarrardurkim, har kim har murod bila bu qirq kishining mutabarrik mazoroti tavofig`a musharraf bo`lsa, murodi hosil bo`lur.
545. Mavlono Karimuddin Mav`idiy q. s.
Ro`zgorin tavakkulu tajrid bila o`tkarur erdi va avqotin toatu tafrid bila sarf qilur erdi. Aning bir do`sti bor erdikim, doim safarlarda anga musohib erdi. Chun Dehli shahrig`a ikav yetishdilar, aning ul do`sti dedikim, sen namozgoh yonida bir zamon tavaqquf qil! Mening juzviy ishim bor, ani saranjom qilib kelguncha. Mavlono qabul qildi va ul degan yerda tavaqquf qildi. Va ul do`sti andoq bordiki, ro`zgor havodisi ani yonib, va`dasig`a vafo qilg`ali qo`ymadi. Va Mavlono qirq yil ul yerdin tebranmadi, to olamdin o`tti. Munavvar marqadi Dehli namozgohining yonidadur.
546. Shayx Muhyiddin Ali Chishtiy q. s.
Ul dag`i Hind mashoyixidindur. Karomot va valoyat iyasi erdi. Biravki anga e`tiqodi yo`q erdi va inkor qilur erdi, har qachon aning mazori tarafidin o`tsa erdi, bir tosh ul qabr sari otar erdi. Har necha ani bu harakatdin man` qilurlar erdi, mumtane` bo`lmas erdi. Bir qatla otlig` ul yondin o`tarda ham ul dastur bila tosh otti va bu asnoda oti ram qildi va ul otdin yiqildi va hamul tosh otar iligi sindi. Ul buzurgning ruhi bu nav` bila aning iligini o`zi sari tosh otardin qisqa qildi.
547. Darvesh Bashir q. s.
Majzub va sohibi karomotu maqomot erdi. Bir kun Dehli shahridin jamoate gashtga chiqdilar. Va quyosh botquncha tashqari qoldilar va qorong`u bo`ldi. Yonib shahrg`a kelurda yo`lni iturdilar. Nogoh yiroqdin bir nure ko`rundikim, daraxtdin partav ko`rguzadur. Ul sari mutavajjih bo`ldilar. Emdikim, yettilar, ko`rdilarki, Darvesh Bashir o`lturubdur va bu yorug`lug` andin zohir bo`ladur. Bildilarki, ul yorug`lug` aning sharif vujudi barakotidindur. Ul yorug`lug` bila yo`lni toptilar va har qaysi o`z uylariga bordilar. Bir qatla bir jamoate Darvesh xidmatig`a keldilar, har qaysig`a munosib ish buyurdi. Biri o`z ko`ngliga kechurdikim, muncha aqlki bu kishidadur, ne uchun o`zin telbalikka solib erkan? Darvesh aning sari boqib o`qidikim,
b a y t:
[Do`st talabida mardona bo`ldim, ilk qadamda o`zimdan begona bo`ldim. U ilm tinglamasdi – og`zimni yopdim. U aql xaridori emasdi – devona bo`ldim]1.
Mozori Sanguladadur.
548. Mavlono Sarroj Hofiz r. t.
Qumustegin avlodidindurki, ul Amir Sabuktegining qardoshi erdi. Debdurlarki, ul yuzkim, xalqdin evurub erdi va Xoliqqa kelturub erdi, bir masjid ichiga kirib va eshikni ichkaridin bog`lar erdi va andin chiqmas erdi. Va doim «Kalomulloh» tilovatig`a mashg`ul erdi. Birav eshik darzidin ehtiyot bila mulohaza qildi, ko`rdiki, aning qoshida bir nuroniy pir o`lturubdurki, olam ahlig`a o`xshamas. Chun ul masjiddin chiqdi, ko`rgan kishi Mavlono xidmatig`a borib, ul kishini so`rdi. Mavlono hech nima demadi. Chun mubolag`a qildi, dediki, Xizr alayhissalomdurki, kelib, laduniy ilmini manga dars aytur. Hind mulkida muqarrardurki, dushanba kuni bu buzurgvor ziyoratig`a xaloyiq musharraf bo`lurlar.
549. Sayyid Jamol Surx a. r.
Qaromot va xavoriqi odot iyasi erdi. Bir kun tarso Sayyid qoshida Iso a. s. ni Hazrat Risolat s. a. v. g`a tarjih qildi. Sayyid so`rdiki, mujibi tarjih nedur? Ul dediki, Iso osmondadur va Muhammad yerda. Bu so`zni tarso aytti va havog`a parvoz qildi. Sayyid qo`ynidin «Mushaf» chiqardi va yuqori boqib dediki, bor Xudoyo, bu «Kalomulloh» haqqiki, rostlig` bila Hazrat Risolat s. a. v. g`a yiboribsenki, bu tarsoni tushkali qo`yma! Tarso havoda qoldi va tusha olmadi, faryod qila boshladi. Xaloyiqqa bu hol mushohadasidin g`avg`o tushti. Va tarso Sayyid xidmatig`a qichqirib, darxost qildiki, duo qilingki, quyi tushaolsam, musulmon bo`lurmen! Sayyid duo qildi va tarso havodin tushub, Sayyid qoshida imon qabul qilib, musulmon bo`ldi. Sayyidning madfani G`azni darvozasidadur.
550. Hoji Karimuddin Nimgo`r q. s.
Orif va pursho`r kishi erdi. Va ani Nimgo`r aning uchun derlarki, doyim der erdiki, menda orzu budurki, mening qabrim soyir el qabridek baland bo`lmasa, balki hamvor bo`lsa. Chun dunyodin o`tti, qabrini yasadilar, tongla ko`rdilarki, yarmi buzulubdur va yarimi bor. Yana yasadilar, yana tongla buzuq toptilar. Har nechaki, yasarlar erdi yana yarimini buzuq toparlar erdi, to yasamog`din ilig torttilar. Va Nimgo`r laqabi bila mashhur bo`ldi.
551. Mavlono Hisomuddin G`olbek q. s.
Din mujohidlaridin va yaqin masoliklaridin erdi. Va Sulton Shamsuddin zamonida Lakhnutiy hukumati anda erdi, bovujudi sipohiylik. Haqiqat yo`lida dag`i riyozat va suluki bor erdi. Debdurlarki, zohir jihod maydonida yuz ming mushrik qonin to`kub, jahannamg`a yibordi va botin jihodida dag`i nafsi mushrikin Haq yo`lig`a rosix qildi.
552. Mir Buzurg va Mir Xo`rd Ma`ruf bis-Sodoti Nuhqa q. s.
Bu ikki og`a-ini sahih un-nasab sodotdin erdilar. Ahvollari mabda`ida Lahovardda basar elturlar erdi. Bir kecha ul ikavdin har biri uch qatla Hazrat Risolat s. a. v. ni tush ko`rdilarki, har qatla ul Hazrat alarg`a amr qildiki, bu shahrdin chiqing! Tong erta og`a-ini voqealari kayfiyatin bir-biriga aytib, amr bo`lgan yo`sun bila Lahovarddin chiqib, Dehlig`a azimat qildilar. Chun ul shahrg`a kirdilar, bir xojasaro alarg`a yo`liqib so`rdiki, siz Lahovarddin kelasiz? Dedilarkim, bale! Alar dedilarki, sen qaydin bizing Lahovarddin keladurganimizni bilding? Ul xojasaro dediki, ul kishiki, sizni ul yerdin chiqarg`a amr qildi, manga ham ul xabar qildi. Bu so`zdin so`ngra ul xojasaro ikkalasin uyiga olib bordi va mehmonlik qildi. Chun ul xojasaroning uyidin chiqdilar, bir masjidqa kirib, ibodatg`a mashg`ul bo`ldilar. Nogoh masjid saqfidin bir hamyon yormoq alar ollig`a tushdi. Ikkalasi mashvaratdin so`ngra ra`yni anga qaror berdilarkim, ul vajhga bir mavze` sotqun olg`aylar, to ibodatu toat qilurda mo yuhtoj uchun kishiga muhtoj bo`lmag`aylar. Andoq qildilar va alarning toatu ibodati barakatidil ul mutaayyin yer bo`ldi. Va holo ul yer ikki azizning avlodu atbo`i tasarrufidadur va mashhur muqarrar yerdur.
553. Mavlono Kamoluddin Zohid q. s.
Zuhdu taqvo bila orosta va fiqhu hadis ilmida dono erdi. Shayx Nizomuddin q. s. «Mashoriq» kitobin aning qoshida o`qub erdi. Mavlononing muxlis va mu`taqidlaridin biriga farzande mutavvallid bo`ldi. Ul kishi Mavlono xidmatig`a kelib, farzandi tavalludidin ani xabardor qildi. Va ko`nglida kechurdikim, ne xub bo`lg`ay, agar Mavlono xidmatlari to`nlaridin bir qit`a inoyat qilsalarki, farzandimni anga chirmasam. Mavlono yenglaridin bir dastorcha chiqarib anga berdi. Ul xushdil bo`lub, yana ko`ngliga kechurdikim, agar amomasidin ham bir parcha inoyat qilsalarkim, o`g`lum boshiga chirmasam. Mavlono dedikim, ul dastorchanikim sanga berduk, eski amomamizdin yasabbiz. Bu buzurgvorning qabri Faridxon masjidining yaqinidadur.
554. Shayx Rashn Avliyo q. t. s.
Hind mulkining kibor mashoyixidin va mashohiri avliyosidindur. Zohiriy ilmda komil va botiniy irfonu nukotda mukammal. Munavvar hazirasi avliyo atqiyoning chilla o`lturur xilvatlari mavzeidadur.
555. Shayx Mahmud Bihoriy r. t.
Karomotu xavoriqi odot andin ko`p zohir bo`lur erdi va bazl zotida g`olib erdi. Chun xilvatdin chiqib, ko`yubozorg`a yetar erdi, yosh o`g`lonlar va savol ahli muhtojlar ilayin tutub va keynicha yugurub, nima tilarlar erdi. Va ul og`zidin diramlar chiqarib, alarg`a berur erdi. Va ul diramlar birdek emas erdi, ba`zi kumush, ba`zi mis. Har kishining toleiga ko`ra nasib bo`lur erdi. Debdurlarki, Hind mulkida bir tabbox bor erdiki, har kun bir zarf taom yasab, o`z o`g`lidin Shayx uchun yuborur erdi. Ittifoqan ul o`g`lon mariz bo`ldi va favt bo`ldi. Bu asnoda Shayxning xotirig`a ul tifl jonibidin bir nima keldi. Betavaqquf qo`pti va ul tabbox uyiga bordi. Bildiki, ul farzandi tabboxning o`lubdur va madfang`a eltibdurlar. Shayx ham bordi, ko`rdiki, go`rga kiyurub, tufroqqa topshirdilar. Shayx ul go`rga kirdi va mayyit egnidin ko`tardi va yuqori boqib dediki, bor xudoyo, bu o`g`longinani tirguz! Haq subhonahu va taolo ul o`g`longinag`a jon bag`ishladi. Va qo`pti va Shayxning ayog`ig`a tushti. Shayx Mahmud Bihoriyning qabri Kilukuharidadur va duo mustajob bo`lurning mahalidur.
556. Shayx Abubakr Tusiy va Shayx Malikyor Parron q. s.
Bu ikki buzurgvor Hind mashoyixi kiboridindurlar. Va Jun daryosi yaqosida ikkalasining xonaqohlari bor erdi. Va doim bir-biri bila musobih erdilar. Bir kun namoz digarga yaqin ikkalasi daryo yaqosida o`lturub erdilar. Shayx Abubakr Tusiy Shayx Malikyor Parrong`a dedikim, kel, to suning ul yuziga borib namozdigarni ado qilali! Shayx Malikyor dediki, menga xud bu da`vo yarasi yo`qdur, ammo sizga chun bu doiya bor, siz boring, to men so`ngunguzdin kelayin. Shayx Abubakr tayron qildi va daryoning nari qirog`ida namozdigar adosig`a ihrom bog`ladi. Shayx Malikyor so`ngradin azimat qildi. Jun daryo vosi` erdi, o`rta yerga yetkuncha g`urub bo`lib, namoz bevaqt bo`lg`udek erdi, daryo yuziga musallosin solib, namoz adosig`a mashg`ul bo`ldi. Va Shayx Abubakr boqib turub erdi. Chun namozdin forig` bo`ldi, uchub, Shayx Abubakr qoshig`a bordi. Hind mashoyixi tarixida bitibdurlarki, jinlar Shayx Malikyor Parron qoshida saboq o`qurlar ermish. Bu ikki buzurgvorning qabrlari Jun daryosi qirog`idadur.
557. Mavlono Nizomuddin Kalomiy q. s.
Holining bidoyatida zamon podshohining mulozamatig`a mashg`ul erdi va musulmonlarning ishi kifoyatig`a murtakib. So`ngra ul ishlardin etak tortti va faqr suluki tariqin ixtiyor qildi va azim riyozat boshladi.
O`ttiz yilg`a yaqin Dehli shahrining icharigi hisoridin chiqmadi.
Bir aziz andin bir kun iltimos qildikim, bir miqdor chuchukluk g`izo omoda qilibdurmenki, anga mayl qilg`aysen? Ul dedi: o`ttiz yildurki, nafsni riyozat achig`lig`ig`a o`gratibmen, holo anga chuchukluk bersam, yana anga bas kelmasmen! Bu javob bila ul chuchuklukdin ijtinob qildi.
558. Shayx Mujir r. a.
O`z ahdida benazir erdi va doim istig`roq bila o`tqarur erdi. Andoqki, juma kuni Dehli jome`ig`a hozir bo`laolmas erdi. Bir kun Qozi Sa`dkim, Dehli shahrining aqzal-quzoti erdi, Shayx Mujirdin so`rdikim, masjidi jome`g`a ne uchun kelmassen? Shayx dedi: bu juma sen kelki, bila masjidqa boroli! Qozi juma kuni keldi. Shayx Mujir Qozining ilgin tutti va dedi: ko`zungni yum! Qozi ko`zin yumdi. So`ngra dedi: och! Ko`zun ochqoch, o`zin masjidi Haramda ko`rdi. Shayx bila namoz qildi. Yana ham-ul dastur bila o`z mulklarig`a keldilar. Bu holni ko`rgach, Qozi Shayxqa irodat iligi berib, murid bo`ldi va faqr tariqig`a kirdi. Shayx Mujir qabri eski Dehli ichidadur.
559. Shayx Qutbuddin Baxtiyor Qokiy q. s.
Shayx Mu`inuddin Sanjariy q. s.ning murididur. Va Hind mulkining kibor mashoyixidindur.
Bir kecha ahlullohdin jamoate Shayx huzuri istid`osi qildilar. Samo` vaqti mug`anniy bu baytni o`qidiki,
b a y t:
[Taslim xanjari bilan o`lganlarga har zamon g`aybdan boshqa jon keladi]1.
Shayx bu bayt istimo`idin andoq xushhol bo`ldikim, behush bo`lub yiqildi. Va muddate o`z holig`a kelmadi, andoqkim, muridlar Shayxni ko`tarib, xonaqohg`a elttilar. Va Shayx to`rt kecha-kunduz ul zavqu xushvaqtlikdin o`zida yo`q erdi, to beshinchi kuni Haq subhonahu va taolo jivori rahmatig`a vosil bo`ldi. Va Dehlida mazori mashhurdur va elning qiblai hojatidur. Bir qatla bir donishmand bir hojat arzi uchun yiroq yo`ldin shahrg`a kelib erdi. So`zni hech nav` bila zamon podshohi arzig`a yetkura olmadi va arkoni davlatdin hech kim aning muhimmi kifoyatig`a parvo qilmadi. Navmid bo`lub qayturda bir aziz anga irshod qildikim, Shayx Qutbuddin mazori boshig`a borib, o`z ahvolin bitib, Shayx mazori boshida niyozmandlig` bila qo`ydi. Ul kecha Shayx q. s. podshohning tushiga haybat bila kirib, ul qog`ozni aning ilgiga berib dediki, bu faqir hojatmandning ishin yasa! Podshoh iztirob bila silkinib qo`pti. Ko`rdiki, ul qog`az ilgidadur, o`qub, mazmuni bila bitigan kishini tilatib topib, aning ishin ko`ngli tilagandek yasab, ani uzatti.
560. Qozi Hamiduddin Noguriy q. s.
Nogur mulkining hokimining o`g`lidur. Va kichik yoshdin faqr ahli tariqida suluk qilur erdi va bu toifa suhbatig`a shefta erdi. Chun shabob ayyomig`a yetti, Hazrat Shayx Bahouddin Zakariyo q. s. mulozamatida haj azimati qildi chun Madinag`a yittilar, Shayx Avhaduddin Kirmoniy q. s. suhbatig`a musharraf bo`ldilar. Va muddate aning mulozamatida sulukka mashg`ul bo`ldi. Mufid riyozatlar va mujohadalardin so`ngra Makka azimati qildi va ul muborak xittada mashoyix mulozamatig`a musharraf bo`lub, alardin ko`p fayzlarg`a bahramand bo`lub, alar irshodu ishorati bila Dehlig`a yonib, toliblar irshodig`a mashg`ul, bo`ldi. Va Dehlida Shayx Qutbuddin Baxtiyor q. s. suhbatig`a musharraf bo`ldi. Bir qatla Dehli aholisidin biri Shayx Qutbuddin Baxtiyor va Qozi Hamiduddin q. s. va soyir aizzani uyiga indab, ziyofat qilur erdi. Va shahrning shayx ul-islomi ham hozir erdi va so`filarning samo` qilmog`ig`a munkir. Alqissa chun mug`anniylar navo chektilar, Qozi xushvaqt bo`lub, samo`g`a kirdi va shayx ul-islomni quchub olib uchti va shayx ul-islom mutaajjib, balki mutavahhimki, nogoh Qozi iligidin xato bo`lsa, halokdin o`zga ish yo`q erdi. Ko`zi qarorib, esi ozgan mahalda samo` tugandi va Qozi shayx ul-islomni solim majlisqa tushurdi. Va shayx ul-islom ul hol mushohadasidin Qozig`a irodat iligi berib murid bo`ldi. Bir qatla Dehlida xushksol jihatidin qaht voqe` bo`ldi. Nogur ahlidin birav Qozi xidmatig`a kelib, ju` tashvishidin shikoyat qilib, Nogur sari borurg`a ruxsat tiladikim, anda at`ima ochug`lug` va suhulat bila muyassardur. Qozi ul kishiga dedikim, Nogur Tengrisiga bizdin salom de! Ul kishi dedikim, magar Nogurda yana bir Tengri bor, Dehli Tengrisidin boshqa? Qozi dedikim, agar sanga bu aqida bo`lmasa erdi, ro`zi tilay Dehlidin Nogurga bormag`ay erding. Ul azim mutanabbih bo`lub, azimatini fasx qildi. Ham bu xushksolda Dehli ahlidin akobiru ashraf Qozi xidmatidin istisqo duosi iltimos qildilar. Qozi qabul qilib, dasht azimati qildi. Bozordin o`tub borurda ko`rdiki, bir sabzifurush sabzisi qurumasun deb, dam-badam sabzilarig`a ovuch bila suv olib separ erdi. Qozi bu holni ko`rgach boradurg`on tarafdin qaytti va dediki, bir tarrafurush sabzilari g`amin yeb, qurumasun deb, anga dam-badam suv separ bo`lsa, hosho Tengri karamidinki bandalari sabzazori hayotin suvsuzluqdin qurug`ali ravo ko`rgay? Hanuz bu so`z Qozi og`zida edikim, bulut paydo bo`lub, bir-biriga tutashib yog`a kirishdi. Va mulk ahli serob bo`ldilar. Hamono andoqki, ko`prak akobirii Xurosonda shayx derlar va Samarqandda xoja va Rumda bob va Hindda qozi derlar. Qozi Hamiduddinning qabri Dehli shahrida Shayx Qutbuddin Baxtiyor q. s.ning oyog`i saridur.
561. Malik Nasiruddin Mahmud q. s.
Ham Hind mulki mashoyxidindur. Va tab`ida bazl g`olib erdi. Hamisha ziyofat tariqini masluk tutar erdi va fuqarovu g`urabo it`omida ko`shish ko`rguzur erdi. Bir kecha muridlaridin biri ani voqe`da ko`rdikim otlig` boradur erdi va bu murid ham otlig` aning bila boradur erdi. Nogoh ikkalasining orasida bir tom paydo bo`ldi va aning bila Malik orasida hoyil bo`ldi. Va ul sarikim, Malik erdi, bir oliy qasr erdi. Malik Mahmud ul qasrg`a tushub kirdi. Ul muridkim bu voqe`ni ko`rdi chun uyqudin uyg`andi. Malik xidmatig`a bordikim, voqe`sin aytib, ta`birin tilagay. Ul izhor qilmasdin burun Malik Mahmudning ko`zi anga tushgach ilgari tilab, quchub xayrbod qildi va dediki, bizing rihlatimiz chog`i yetibdur. Va shahodat barmog`in qoyim qilib, kalimai shahodat bayoni qildi va jonni jonofaring`a topshurdi. Va bu voqea juma kuni Jumod ul-oxir oyining oltisinda yetti yuz ellik sakkizda erdi. Va ani Iraj xittasida dafn qildilar va olti oydin so`ngra Dehli shahrig`a naql ko`rguzdilar.
562. Shayx Shodiy q. r.
Agarchi o`zi Hind mulkidin, ammo Hirot shahrining bulukotidin ba`zi kentta sokin erdi. Va zohidu mutavarri` kishi erdi. Va yillar taqvo sajjodasi ustida mutamakkin erdi. Va base xalq anga murid erdilar. Va andin ko`p xavoriqi odot naql qilurlar. Va qabri dag`i hamonoki, hamul maskan qilg`an kentdadur.
563. Shayx Abu Abdulloh Savma`iy q. r.
Ul Gilon mashoyixining akobiridindur. Va anga oliy ahvol va zohir karomot bor erdi. Ajam mashoyixining ko`pining xidmatig`a yetibdur. Va mustajob ud-da`vo erdi. Va har kishiga g`azabe bo`lsa erdi, Tengri bot ul kishidin aning intiqomin tortar erdi. Jamoate, aning ashobidin, tijorat dasturi bila chiqib erdilar va boradurlar erdikim, Samarqand yaqinida bir bo`luk otlig`lar chiqdilarki, alarni talag`aylar. Ul jamoat Shayx Abdullohni shafe` qilib chorladilar. Ko`rdilarki, Shayx alarning orasida turubdur va deydurki, [bizni tarbiyat qiluvchi Allohimiz pokdir, munazzahdir]1, yiroq boring, ey jamoat, bizing oramizdin! Ul jamoat tafarruq bo`ldilar, andoqki, hech qaysi otlarining jilovin asrayolmadilar. Va otlari ba`zini olib tog`larg`a eltti va ba`zini vodiylarg`a soldi va alardin ikkisi bir-biriga yig`ila olmadilar. Ashob alardin xalos bo`lg`ondin so`ngra shayxlarni oralarida tiladilar, topmadilar. Gilong`a vatanlarig`a borg`ondin so`ngra Shayx xidmatidag`i ashobdin so`rdilar. Alar dedilarki, siz borg`ali Shayx hargiz bizing oramizdin g`oyib bo`lmadi.
564. Shayx Muhyyddyn Abdulqodir Jiliy q. s.
Kuniyatlari Abu Muhammaddur. Nasabda Alaviy Hasaniy ermishlar. Ona jonibidin Shayx Abu Abdulloh Savma`iyg`a nabira bo`lurlar. Va onalari Ummulxayr Amatuljabbor Fotima binti Abu Abdulloh Debdurki, chun farzandim Abdulqodir mutavallid bo`ldi, hargiz Ra-mazon oyida sut ichmadi. Valodatlari to`rt yuz yetmish birda ermish va vafotlari besh yuz oltmish birda voqe` bo`lubdur. Alar debdurlarki, kichik erdim, yozig`a chiqib erdim va bir o`yning quyrug`in tutub erdim, hirosat uchun. Ul o`y manga boqib dediki [buning uchun yaratilmading va amr etilmading]1. Qo`rqdum va qaytdim. Va kelib uy tomig`a chiqtim, hojilarni ko`rdumki, Arafotda turub erdilar. Onam qoshig`a keldim va dedimki, meni Tengri ishiga qil va ijozat berki, Bag`dodqa boray va ilme kasb qilay va solihlarni ziyorat qilay. Mendin bu doiya sababin so`rdi, ayttim. Ersa, yig`ladi. Va qo`pti va saksan oltun kelturdi. Va dediki, menga ota merosidin bu qolibdur. Yarimin qardoshim uchun qo`ydi va yarimin mening to`numg`a tikdi va manga safar izni qildi. Va manga ahd berdiki, barcha ahvolda rostlik qil va mening vido`img`a chiqdi. Va dediki, bor, ey farzand, Tengri uchun sendin kesildim va qiyomatqacha seni ko`rmagumdur. Men oz qofila bila Bag`dodqa tavajjuh qildim. Chun Hamadondin o`ttuk, oltmish otlig` chiqdilar va qofilani tuttilar va manga ta`arruz qilmadilar. Nogoh birav manga yetti va dediki, neing bor? Dedim: qirq oltin. Dedi: Qani? Dedim: to`numda tikiklikdur. Sog`indiki, istihzo qiladurmen. Meni qo`ydi va o`tti. Va yana biri yetib ham andoq so`rdi va hamul javobni eshitti. Ikkalasi ul jamoatning ulug`lari qoshig`a borib, bu so`zni ayttilar. Ul meni tilab, hamul so`zni so`rdi. Va men hamul javobni berdim. Bir tepa ustida o`lturub qofila ahli molin qismat qiladur erdi. Buyurdiki, to`numni so`ktilar va ul vajhni chiqardilar va sanadilar. Deganim bila muvofiq chiqdi. So`rdiki, sening bu e`tirof qilurg`a boising ne erdi? Dedimki, onam manga ahd berib erdi – sidqu rostliqqa! Va men aning ahdiga xiyonat qilmam. Pas, ul qavmning ulug`i yig`ladi va dediki, yillardurki, men parvardigorim ahdig`a xiyonat qilibmen. Va qiladurg`on ishidin mening iligimda tavba qildi. Pas, ashobe dedilarki, sen tariyq qat`ida bizing muqtadomiz eding, emdi tavbada dag`i sanga tatabbu` qilurbiz. Va barcha mening iligimda tavba qildilar. Va har ne qofila ahlidin olib erdilar, barisin qaytara berdilar. Mening iligimda avval tavba qilg`anlar alar erdilar. Alar to`rt yuz saksan sakkizda Bag`dodqa yettilar, vajd bila tahsilg`a mashg`ul bo`ldilar. Avval Qur`on qiroati va fikh va hadis va ulumi diniyani takmil qildilar. Va aksar ulumni ul akobir qoshidaki, ul zamonda mutaayyin erdilar, bilib abnoyi zamong`a foyiq bo`ldilar. Va besh yuz yigirma birda majlis tutub, xaloyiq nasihatu va`zig`a mashg`ul bo`ldilar. Alarda zohir karomati va ahvoli maqomot holi ko`p ekandur. [Imom Yofiiy r. t.ning tarixida keltiriladi: Shayx Abdulqodir r. a. karomatlari haddan tashqari ko`p edi. Men bilgan ulug` imomlardan biri shunday dedi: uning karomotlari tavotur yoki unga yaqin darajada. Va barchaga ma`lumki, jahon shayxlarining boshqa birortasiga bunday karomotlar zohir bo`lmagan.
Shayx Abu Muhammad Abdulqodir b. Abu Solih b. Abdulloh Jiliy, Shayx Abu Sand Muborak Ali Maxzumiy qo`lidan xirqa kiydi. Va u Shayx Abu Hasan Ali b. Muhammad b. Yusuf Qurashiy Hakkoriydan va u Shayx Abu Faraj Tarsusiydan va u Shayx Abulfazl Abdulvohid b. Abdulaziz Taymimiydan va u Shayx Abubakr Shibliyning qo`lidan xirqa kiydi. Alloh Taolo ruhlarini muqaddas qilsin!]2.
565. Shayx Hammod Dabbos r. t.
Ul Shayx Abdulqodirning mashoyixidindur. [Besavod edi, lekin unga ma`rifat va sirlar eshigi ochilib, ulug` shayxlarning rahbariga aylandi]1. Shayx Abdulqodir yigit erdi va Shayx Hammod suhbatida bo`lur erdi. Bir kun g`oyat adab bila aning qoshida o`lturub erdi. Chun qo`pti va chiqdi. Shayx Hammod dediki, bu ajamiyg`a qadamedurki, o`z vaqtida barcha avliyoning egnida bo`lg`usidur. Har oyina ma`mur bo`lg`ay angakim aytqayki, [shu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]2. Barcha avliyo bo`yun qo`yg`aylar. Va Shayx Hammod besh yuz yigirma beshda Ramazon oyida olamdin o`tubdur. Shom ulamosidan Abdulloh otlig` pire debdurki, ilm talabig`a Bag`dodqa bordim va Ibn Saqqo mening hamrohim erdi. Va Bag`dodning Nizomiyasida ibodatqa mashg`ul erduk va sulahoni ziyorat qilur erduk. Ul vaqtda Bag`dodda azize bor erdiki, derlar erdiki, ul g`avsdur. Va ham derlar erdiki, har vaqt tilasa, g`oyib bo`lur va har vaqt tilasa, hozir bo`lur. Pas, men va Ibn Saqqo va Shayx Abdulqodir va ul hanuz yigit erdi, g`avs ziyoratiga borduq. Yo`lda Ibn Saqqo dediki, men andin mas`ala so`rg`umdurki, javobin bilmagay. Men dedim: mas`ala so`rg`umdur, to ne degay? Shayx Abdulqodir dediki, ma`ozalloh, andin nima so`rg`aymen, men borurmen va aning barakoti intizorin tortarmen. Chun aning qoshig`a kirduk, ani o`rnida ko`rmaduk. Bir zamon o`lturduk, ko`rdukki o`z-o`rnida o`lturubdur. Pas g`azab bila Ibn Saqqog`a boqib dediki, ey Ibn Saqqo, mendin mas`alae so`rarsenki, men ma`nosin bilmag`aymen. Ul mas`ala budur va javobi bu: Men ham ko`radurmenki, kufr o`ti sendin zabone uradur. Andin so`ngra manga boqdi va dediki ey Abdulloh, mendin mas`alae so`rarsen va ko`rarsenki, ne dermen. Ul mas`ala budur va javobi bu: Har oyina dunyo seni qulog`ingg`acha bosa olg`ayki, mening bila beadablig` qilding! Andin so`ng Shayx Abdulqodirg`a boqdi va dediki, Xudoy va Rasulni xushnud qilding, adab jihatidinki, asrading, go`yoki ko`rar menki, Bag`dodda minbar qo`yarsen va chiqib aytursenki [shu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]3. Va ko`radurmenki, vaqt avliyosi barcha bo`yunlarin sanga past qilibdurlar, ijlolu ikromingdin. Va hamul zamon g`oyib bo`ldi. Andin so`ngra ani hargiz ko`rmaduk. Va har ne Shayx Abdulqodir haqida aytti, voqe` bo`ldi. Va Ibn Saqqo ulum takmilidin so`ngra xalifa ani riyozatqa Rumg`a yubordi. Rum podshohi nasroniy ulamoni aning bila munozara buyurdi. Barchani ilzom qildi va aning nazarida bag`oyat ulug` ko`rundi. Va aning yaxshi, chiroylig` qizi bor erdi. Ibn Saqqo anga sheftavu mash`uf bo`ldi. Rum podshohi ma`lum qilg`ach anga dedurdiki, qizimni sanga nikoh qilurmen, bu shart bilaki, o`z diningdin chiqib, nasroniy bo`lg`aysen. Va ul qabul qildi va nasroniy bo`ldi. Va qizni anga berdilar. Va Ibn Saqqo g`avs so`zin yod qilib bildiki, anga har ne yetti, o`zidin yetti. Va men Damashqqa bordim. Va Nuriddin Shahid avqof ishin manga buyurdi va dunyo manga yuz qo`ydi. Va Shayx Abdulqodir bir kun va`z aytadur erdi. Omma mashoyix aning majlisida edilar, Misli Shayx Ali Haytiy: va Shayx Baqo b. Botu va Shayx Abu Sa`d Qilaviy va Shayx Abunnajib Suhravardiy va Shayx Jogir va Shayx Qazib ul-bon Mavsiliy va Shayx Abus-Su`ud va g`ayruhum kibori mashoyixdin. Shayx, so`z asnosida hamul so`zni dediki, [shu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]4. Va bu hozir mashoyix barcha bo`yunlarin aning ayog`ig`a past qildilar. Va «Nafahot»da mundoqdurki, hech valiy qolmadiki, bu so`zga bo`yun sunmamush bo`lg`ay. Bir vali Ajamda ibo qildi, holi andin mutavoriy bo`ldi.
566. Shayx Sadaqa Bag`dodiy q. s.
Shayx Sadaqa Bag`dodlig`dur. Bir kun bir so`z aytadur erdiki, shar`i zohiriy bila anga mulohaza kelur erdi. Xalifag`a yetkurdilar, buyurdikim, ani hozir qildilar, to ta`zir qilg`aylar. Chun boshin yalang qildilar, muridi qichqirdikim, [voy, Shayxim!]1. Urarg`a ilig ko`targan kishining iligi shol bo`ldi va buyurg`an vazirg`a haybat mustavliy bo`ldi. Va xalifag`a ham bu hol bo`lub buyurdikim, ani qo`ydilar. Shayx Abdulqodir manzilig`a bordi, ko`rdikim, mashoyix va soyir el o`lturubdurlar, Shayxqa muntazirki, chiqqay va so`z aytqay. Shayx chiqdi va minbar ustiga bordi va so`z ham aytmadi va qori ham nima o`qimadi, ammo elga vajdu xushholliq yuzlandi. Shayx Sadaqa o`zi bila ayttiki Shayx nima demaydur va qori nima o`qimaydur, elga bu vajd nedindur? Shayx yuz aning sari qilib dedikim, mening bir muridim. Bayt ul-Muqaddasdin mungacha bir gom bila kelibdur va mening iligimda tavba qilibdur, hozirlar aning ziyofatidadurlar. Shayx Sadaqa yana o`zi bila dediki, biravki Bayt ul-Muqaddasdin Bag`dodqa bir gom bila kelgay, anga ne nimadin tavba qilmak kerak va Shayxqa ne hojati bor?
Shayx yuz aning sari qilib dediki, yo hozo, ul tavba andin qildiki, yana havog`a uchmag`ay va manga hojati uldurkim, ani Haq subhonahu va taolo muhabbatiga yo`l ko`rguzgaymen.
567. Shayx Sayfuddin Abdulvahhob r. t.
Ul shayx Abdulqodir q. s.ning o`g`lidur. Ul debdurki, har oy yangi bo`lsa, avval kelib otamg`a tahniyat yetkurur erdi va ul oyda yaxshi-yamondin har hol voqe` bo`lsa erdi, andin xabar berur erdi. Agar ul oyda yaxshilik erdi, yaxshi suratlik kishi shakli bila kelur erdi va agar yamon erdi, yamon chiroylig` kishi shakli bila kelur erdi. Otam Ramazon oyida necha kun bemor bo`ldi. Dushanba kuni oyning yigirma to`qqizida jam`i mashoyix hozir erdilar, Misli Shayx Ali Haytiy va Shayx Najibuddin Suhravardiy va g`ayrihumo bir avqar vaqor va baholig` kishi kirdi va dediki, [Assalomu alayk, ey Alloh valiysi!]1. Men Ramazoi oyidurmen, kelibmenki, i`tizor qilg`aymen, ul umurdinki, menda sanga muqaddar bo`lub erdi va sanga vado` qilg`aymenki, bu oxir ijtimo`dur, sening bila mening oramda, dedi va qaytti. Rabi ul-oxir oyida Shayx dunyodin o`tti va yana bir Ramazonni musharraf qilmadi. Bir kun Shayx majlis aytadur erdi. Va Shayx Ali Haytiy Shayxning o`trusida o`lturub erdi va ani uyqu eltti. Shayx majlis ahlini tik turg`uzdi va minbar ustidin tushub kelib, Shayx Ali Haytiy qoshida adab bila turdi. Chun Shayx Ali uyg`ondi. Shayx anga dediki, Hazrat Risolat s. a. v. ni tush ko`rdung? Dedi: bale! Elga dediki, men bu ish uchun adab bila turub erdim. Hazrat sanga ne nimaga vasiyat qildi? Dediki, sening mulozamatingg`a! Shayx Alidin majlis huzzori bu ma`nodin so`rdilar. Ul dediki, ulcha men uyquda ko`radur erdim, ul uyg`og`lig`da ko`radur erdi. Va bu Shayx Ali q. s. [Batoih shayxlaridan edi. Karomatlaridan ba`zisi shuki, kimki sher hamla qilganda, uni eslasa, sher qaytib ketardi. Kimki serpashsha joyda uni eslasa, pashshalar uzoqlashardi]2.
568. Shayx Abu Muhammad Abdurrahmon Tafsunajiy r. t.
Tafsunaj Bag`dod tavobi`idin bir kentdur. Ul bir kun anda minbar ustida dediki, [Men valiylar orasida go`yo qushlar ichidagi bo`yni uzun kurkadekmen]1. Shayx Abulhasan Ali b. Ahmadki, Shayx Abdulqodir q. s.ning ashobidindur, Jannat degan kentdin, anda hozir erdi, qo`pti va dalqni boshidin chiqardi va dedi: meni qo`yki, sening bila kurashay! Shayx Abdurrahmon tik turdi va ashobig`a dediki, bir qil uchi Tengri inoyatidin anda xole emas. Buyurdikim, dalqini kiygay. Ul dediki, bir nimaki, andin chiqdim, yana anga kirmasmen. Va kenti sari boqdi va zavjasig`a biyik un bila xitob qildiki, to`n kelturki, kiyay! Ul Jannat kentidin eshitib, aning uchun to`n kelturdiki, ul kiydi.
569. Shayx Abu Amr Sarifiniy q. t. r.
Ul debdurki, mening ishimning bidoyati uldurki, bir kecha Sarifinda orqam bila yiqilib yotib erdim. Ko`rdumki, havoda besh kabutar uchub o`tub borurlar. Biri ayturki, [pokdir Alloh! Har bir narsaning asli manbai uning huzuridadir. U ularni aniq o`lchov bilan bizlarga tushiradi]1. Yana biri der erdiki, [pokdir Alloh! U barcha narsaga o`z xilqatini – shaklini ato etib, so`ngra uni to`g`ri yo`lga solgan zotdir]2.
Yana biri der erdiki, [pokdir Alloh! U payg`ambarin xalqqa hujjat qilib yubordi. Muhammad s. a. v.ni ularning afzali qildi]3. Biri der erdiki, [Alloh va rasuli uchun bo`lmasa, dunyodagi barcha narsa botildur]4. Yana biri der erdikim, [ey xojasidan g`ofil qolganlar, behisob mukofotlar berib, katta gunohlaringizni ham mag`firat qiluvchi sahovatli zot – Parvardigoringizga qayting, shoshiling!]5. Chun men bularni eshittim va ko`rdum, behud bo`ldum. Chun o`zumga keldim, dunyoyu mofihoning muhabbati ko`nglumdin chiqib erdi. Tong erta bo`lg`ach, Tengri bila ahd qildimki, o`zumni bir pirga taslim qilay, to manga Tengri yo`lin ko`rguzsun! Va tebradim va bilmas erdimki, qayon borurmen. Bir pir yo`liqdi, yaxshi yuzlug`, haybatliq va viqorliq. Va dedi: Assalomu alayka, yo Abu Amr! Salomig`a javob berdim. Va ont berdimki, sen kimsenki, mening otimni bilding va men seni tanimasmen? Dedi: men Xizrmen! Va Shayx Abdulqodir qoshida erdim, dedi, yo Abulabbos! Bu kecha biravga Sarifinda jazba yetibdur va qabul topibdur va yettinchi ko`kdin anga nido yetibdurki: [Xush kelding, ey bandam!]6: Tengri bila ahd qilibdurki, o`zin bir Shayx taslimi qilg`ay, aning sari bor va ani manga yetkur. [Ey Abu Amr, Abdulqodir bu davr oriflarining sayyidi, keyingilarning qiblasidir. Uning xizmatida bo`lish, hurmat va ulug`lash senga lozimdur]7. Men chun o`z holimg`a hozir bo`ldum va o`zumni Bag`dodda ko`rdum. Va Xizr a. s. g`oyib bo`ldiki, yetti yilg`acha ani ko`rmadim. Chun Shayx Abdulqodir xidmatig`a kirdim, dediki, [Marhabo, ey xojasi qush tili bilan dargohiga chaqirgan va barcha yaxshiliklarni uning uchun jam qilgan]8. Ey Abu Amr, bot bo`lg`ayki, Tengri taolo sanga muride bergay, oti Abdulg`ani b. No`qtaki, martabasi ko`p avliyoullohdin biyikrak bo`lg`ay. Tengri taolo aning bila maloyikaga mufoxarat qilg`ay. Andin so`ngra bir bo`rk mening boshimg`a qo`ydi. Va aning xushlug`i va sovug`lug`i dimog`img`a yetti va dimog`din ko`ngulga. Malakut manga kashf bo`ldi. Eshittimki, olam va har ne andadur, Haq subhonahu va taolo tasbehin muxtalifa til bila aytadurlar, anvo`i taqdis bila. Yaqin erdiki, aqlim zoyil bo`lg`ay. Shayxning ilgida bir pora momuq erdi, manga urdi, aqlim o`z holig`a keldi. Andin so`ngra meni necha xilvatqa o`lturtti, vallohki, menga hech zohir bo`lmag`ay erdiki, burunroq manga xabar bermagay erdi. Har holg`a va maqomg`a va mukoshafayu mushohadag`aki yettim, andin burunroq meni voqif qildi va meni ishlardin ogoh qildiki, ul degandin so`ngra o`ttiz yilg`a yaqin surat tutti. Va ul manga xirqa kiydurgan bila men Ibn No`qtag`a xirqa kiydurganning orasidaki aytib erdi, yigirma besh yil bo`ldi. Va har neki, Ibn No`qta bobida dedi, taxallufsiz voqe` bo`ldi. Va ul Hazrat valoyat maobning xoriq odoti va xaqoyiqu maorifi andin ko`prakdurki, qalam tili bila sharh qilsa bo`lg`ay. Alardin ba`zini Hazrat Maxdum n. m. n. «Nafahot ul-uns»da zikr qilibdurlarki, tilagan kishi, anda tilasa topar, vassalom.
570. Shayx Baqo b. Battu r. t.
Bu toifadin uluq va azim ush-sha`n kishidur. Va Shayx Abdulqodir Giloniy q. s. xidmatig`a yetibdur Va alardin g`arib holot naql qilurlar. Va Shayx Ali Haytiy va Shayx Abu Sa`d Qilaviy va Shayx Abun-Najib Suhravardiy va Shayx Jogir va Shayx Qazib ul-bon Mavsiliy va Shayx Abus-Su`ud boshlig` uluq mashoyixii ko`rubdur va alarning suhbatig`a yetibdur. Va ba`zi bila safarda rafiq bo`lubdur va yana ba`zi bila hazarda yoru musobih bo`lubdur. [Bu Allohning fazlu marhamati bo`lib, o`zi istaganiga berur]1.
571. Qazib ul-bon Mavsiliy q. s.
Kuniyati Abu Abdullohdur. Hazrat Maxdum n. m. n. «Nafahot ul-uns»da kelturubdurlarki, Shayx Muhyiddin Arabiy ba`zi rasoyilda debdurki, bu toifadin biz ba`zini ko`rubbizki, alarning ruhoniyat suratlari mutajassid va mutamassil bo`lur, jismoniyat suratlarig`a va ul mutajassida suratlarig`a af`olu ahvol o`tkarurlar, ko`rganlar sog`inurlarki, ul ahvol alarning jismoniya suvarig`a o`tadur. Va derlarki, falon kishini ko`rduk, mundoq dedi va andoq qildi. Va biz bu holni bu toifadin mushohada qilibbiz va muoyana ko`rubbiz va hol mundoqdur. Abu Abdulloh Mavsiliyki, Qazib ul-bong`a mashhurdur, kerakki, inkor qilmasangki, Haq taoloning asrori olam afrodida uluq va ko`pdurki, aql quvvati bila aning g`urining idrokin qilsa bo`lmas. Shayx Abdulloh Yofi`iy r. debdurki, ilm ahlidin biri manga xabar berdiki, fuqarodin birini ko`rmas erdilarki, namoz qilur bo`lg`ay.
Bir kun namoz iqomati qildilar va ul o`lturub erdi. Bir faqih inkor yuzidin anga dediki, qo`p va jamoat bila namoz qil! Qo`pti va ul jamoat bila namoz takbiri bog`ladi, avval rak`atni qildi va munkir faqih aning yonida erdi. Chun ikkinchi rak`atqa qo`ptilar, faqih anga nazar soldi, o`zga kishi ko`rdi va andin mutaajjib bo`ldi. Uchunchi rak`atda yana bir kishi ko`rdi, avvalg`i ikkidin o`zga. To`rtunchi rak`atda ul uch kishidin o`zga kishi ko`rdi. Chun salom berdilar, hamul faqirni ko`rdi. Ul faqir anga boqib, tabassum qilib dediki, ey Shayx, bu to`rt kishidin qaysi biri sizing bila namoz qildilar? Shayx Abdulloh Yofi`iy debdurki, Qazib ul-bon Mavsiliydin bu nav` ish voqe` bo`lubdur. Mavsiliyning ba`zi fuqahosining anga inkori bor erdi. Bir kun ul faqih ko`rdiki bir ko`chadin aning o`trusidin kelur. O`zi bila dediki, ani tutmoq kerak va qissasin hokim qoshig`a raf` qilmoq kerak, to ani siyosatqa yetkurgay. Nogoh ko`rdiki, bir kurd suratig`a aylandi. Yaqinroq kelgach, ani bir a`robiy surati bila ko`rdi. Yana yaqinroq kelgach, ani fuqahodin biri surati bila ko`rdi. Chun Qozig`a yetti, dedi: ey Qozi qaysi Qozib ul-bonni hokimg`a eltib, siyosatqa yetkurursen? Qozi inkoridin tavba qildi va murid bo`ldi. Shayx Abdulqodir q. s. qoshida dedilarki, Qazib ul-bon namoz qilmas! Dedi: demangki aning boshi doyim Ka`ba uyi eshikida sujuddadur.
572. Muhammad Avoniy Ibn ul-Qoid q. s.
Shayx Muhyiddin Abdulqodirning ashobidindur. Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da Hazrat-Shayx Muhyiddin Arabiy q. s.din mundoq naql qilibdurlarki, «Futuhoti Makkiya»da bitibdurki, Shayx Abdulqodir ani Mufrad ul-hazrat der ermish va debdurki, Muhammad b. Qoid min al-mufradin. Ham «Futuhot» sohibidin naql qilibdurlarki, mufradun jamoatidurlar, qutb doyirasidin xorij. Xizr a. s. alardindur va Rasul s. a. v. bi`satdin burunroq alardin ermishlar. Ibn Qoid debdurki, barcha nimani keyin soldim va yuz Hazratqa kelturdum. Nogoh yuzum ollida bir ayog` nishoni ko`rdum, manga hayrat voqe` bo`ldi. Dedim: bu kimning ayog`ining nishoni erkinkim, hech kishini o`zumdin sobiq e`tiqod qilmas erdim. Dedilarki, sening Payg`ambaring s. a. v.ning ayog`i nishonidur. Ko`nglum taskin topti.
573. Abus-Su`ud b. Shabl r. t.
Ul ham Shayx Abdulqodirning ashobidindur. «Futuhot»da mazkurdurki, sodiqu siqa kishidin eshittimki, Shayx Abus-Su`uddinki, vaqtining imomi erdi, naql qildiki, dedi: Bag`dodda Dajla qirog`idin o`tar erdim. Ko`nglumga kechdiki, oyo suv ichinda andoq el bo`lg`aymu erkinki, Tengri ibodatig`a mashg`ul bo`lg`ay? Bu xotir ko`nglumga kirgach ko`rdumki, Dajla suyi shaq bo`ldi va birav bosh chiqardi va dedi: yo Abus-Su`ud, bale, suv ichinda eranlar borki, Tengri qullug`ig`a mashg`uldurlar va men alardinmen. Hazrat Maxdum n. m. n. «Fusus»din naql qilibdurlarki, Shayx Abus-Su`ud muridlarig`a dediki, o`n besh yildurki, Tengri manga mulkda tasarruf beribdur, ammo men tasarruf qilmaymen. Ibn Qoid bir kun andin so`rubdurki, ne uchun tasarruf qilmaysen? Debdurki, men tasarrufni o`ziga qo`yibmen, nechukki tilar, qilsun! Shayx Ruknuddin Alouddavla debdurki, go`riston bila o`tub borur erdim. Bir vayrona gunbaddin ishorate zohir bo`ldikim, bizing ziyoratimizga kel! Emdiki bordim, manga vaqt xush bo`ldi. Ul azizning ruhidin bu fayz yettikim, harne Tengridin sanga yetsa, qabul qil! Dedimki, qilg`uluq bo`lsa qilay. Dedi: bore bu kun bir nima yetar, qabul qil! Dedim: andoq qilay! Chun shahrg`a keldim, bu holni Shayx Nuruddin Abdurrahmon xidmatida arz qildim. Dedilar: anda Shayx Abus-Su`uddir. Va aning tariqi bu ermishki, har ne Haqdin kelsa, qabul qilur ermish va rad qilmas ermish. Va mutakallif libos kiyar ermish va mutakallif g`izo yer ermish. Va hech kishidin nima tilamas ermish. Bir kun birav aning qoshig`a kiribdur. Ko`rubdurki, boshida bir dastordurki, ikki yuz diramg`a arzir. Ko`nglig`a kechibdurki, ajab isrofdurki, dastoriki aning bahosig`a necha darveshning libosi hosil bo`lg`ay, bir darvesh ani boshig`a chirmag`ay. Shayx debdurki, biz muni o`zlukumiz bila boshimizg`a chirmamaydurbiz. Dastorni ul kishi ollig`a solibdurki, agar sen tilarsen, bor va sot va harne olursen darveshlarga ol! Ul borib, sotib kelibdur va dastorni Shayxning boshida ko`rubdur va mutaajjib bo`lubdur. Shayx debdur, taajjub qilma va falon xojadin so`rki, bu dastorni qaydin kelturubdur? So`rg`andin so`ngra ul xoja debdurki, bultur kemada erdim, muxolif yel qo`pti, nazr qildimki, salomat daryodin chiqsam, bir xub dastor Shayxqa had`ya kelturgaymen. Olti oydurki, Bag`dodda ko`nglum tilagandek dastor tilar erdim, bu kun ko`zumga yo`luqdi, oldim va nazrimg`a vafo qilib, Shayx xidmatig`a kelturdum. Shayx ul kishiga dediki, bilding, xudki bu nav` dastorni yana birav bizing boshimizg`a bog`lar. Va Shayx Abus-Su`uddin bu nav` holot ko`p manquldur.
574. Shayx Abu Madyan Mag`ribiy q. t. s.
Oti Shu`ayb b. Hasan, yo Husayndur. Bu toifaning akobiridindur. Va mashoyixdin ko`p aning suhbatu xidmatida tarbiyat topibdurlar. Va alardin biri Hazrat Shayx Muhyiddin Arabiydur. Va musannafotida aning zikrin ko`p qilur va haqoyiqu maorifin ko`p kelturur. Va Imom Yofi`iy debdurki, Yamanning aksar shuyuxining Shayx Abdulqodirg`a nisbatlari bor va ba`zining Shayx Abu Madyang`a nisbatlari bor. Bu biri Mag`rib shayxidur va ul biri, ya`ni Shayx Abdulqodir, Mashriq shayxi r. a. va n. b. Hazrat Maxdum n. m. n. «Futuhot»din naql qilibdurlarki, sohibe debdurki, avliyoning biridin eshittimki, dediki, bu toifadin biri shaytonni tush ko`rub, so`rubdurki, sening holing Shayx Abu Madyan bilaki, tavhidu tavakkulda imomdur, nechukdur? Dediki, qachon tilasamki, aning ko`ngliga bir nima solg`aymen, anga o`xsharki, birav muhit daryosig`a bavl qilg`ayki, ul nopok bo`lg`ay. Ham «Futuhot»dadurki, xaloyiq iliglarin Shayx Abu Madyang`a surtub, tabarruk tayammum jihatidin yuzlariga surtarlar erdi. Shayxdin so`rdilarki, bu jihatdin o`z nafsingda hech asar toparsen? Dedi: buki, Hajar ul-asvadni xaloyiq tabarruk jihatidin o`parlar, ul o`zida ne miqdor asar toparki, ani hajariyatdin chiqarg`ay, ulki ani avliyoyu anbiyo o`parlar, men dag`i o`shancha asar o`z nafsimda toparmen va menda ham ul hukm bor.
Bir kun Shayx Abu Madyan Mag`rib diyoridin bo`ynini past qildi va anttikim, [ey Allohim, men eshitganim va itoat qilganimga seni va farishtalaringni guvoh qilamang]1. Ashobe so`rdilarki, bu so`zning sababi ne erdi? Dediki, Shayx Abdulqodir bu kun Bag`dodda dediki, [bu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]2.
Andin so`ngra, ba`zi ashobi Shayx Abdulqodirning Bag`doddii keldilar va xabar berdilar. Shayx ul so`zni ham ul kun Bag`dodda dedi. Har qachon Shayx Abu Madyan bu oyatni eshitsa erdiki, [Sizlarga juda oz ilm berilgandir]3, der erdiki, bu oz ilmki, Haq taolo bizga beribdur, bizing emasdur, balki oriyatdur bizda. Va andin ko`piga yetishmaydurbiz. Pas, biz johillarbiz, alad-davom.
Bir qatla Shayx Abu Madyan daryo qirog`ida borur erdi. Jamoate kuffordin ani asir qildilar va kemalarig`a kivurdilarki, anda jamoate musulmonlarni asir qilib kivurur erdilar. Va bodbonlar torttilarkim, mulklarig`a azimat qilg`aylar. Kema yeridin qipranmadi, bovujude ulki, azim yel dag`i borur erdi. Har necha jahd qildilar, foyda qilmadi. Dedilarki, hamono bu musulmon jihatidindurki, hali asir qilibbiz, shoyad sohibi botin kishi erkin. Shayxqa ijozat berdilarki, chiq va bor! Shayx dedi: to barcha musulmonlarni qo`ymassiz, men ham chiqmasmep! Hech chora topmadilar barchani qo`ymoqdin o`zga va barini Shayxning muborak himmati barakotidin asirlikdin ozod qildilar, filhol kemalari ravon bo`ldi. Ul debdurki, [Haq oshkor bo`lgan vaqtda undan boshqasi qolmaydi]4. Va ham aning so`zidurkim, [ko`ngilning faqat bir qiblasi bordir. Har bir qiblaga yuzlanaversa, boshqasidan quruq qoladi]5. Va ham ul debdurki, [kimning nafsidan bir miqdor qolgan bo`lsa ham haqiqiy hurriyatga erisholmaydi]6.
Sh ye ` r:
[O`z ra`yingcha botilni inkor ztma, chunki u ham Haq zuhurotlaridan. Xudoning isbotini to`la anglash uchun botilni o`z andozasida tani!]7.
Besh yuz to`qsonda olamdin o`tubdur.
575. Abulabbos b. Arif, Sanhojiy Andalusiy r. t.
Oti Ahmad b. Muhammaddur. Olim erdi ulumg`a va orif erdi qiroat vujuhig`a va jame` rivoyatda mutanohiy. Va muridlar va muxlislar ko`p xidmatida yig`ildilar. Zamon podshohig`a andin xavfe paydo bo`ldi, ani tilatti. Yo`lda favt bo`ldi, besh yuz o`ttiz oltida. «Futuhoti Makkiy» sohibi o`z shayxi Abu Abdulloh G`azzoliydin, naql qilibdurki, ul debdurki, bir kun o`z Shayxim Ibn Arif qoshidin chiqdim va yozida sayr qilur erdim. Har daraxt va giyohg`aki yetar erdim, manga aytur erdiki, mendin olki, falon illatqa nofe`durmen va falon zararg`a dofe`. Va manga ul holdin hayrate yuzlandi. Shayx xidmatig`a yondim, dag`i bu voqeani arz qildim; Shayx dedilarki, biz aning uchun seni tarbiyat qilmaydur erduk. [Vaqteki, daraxtlar sanga foyda va zarar keltirishlarini so`yladilar, sen nega haqiqiy foyda va zarar yetkaruvchi Haqni unutding?]1. Shayx dedi: Tengri taolo seni imtihon qilib sinabdur, yo`q ersa, biz seni Tengri taolog`a rahnamunluq qilduq, yo`q aning g`ayrig`a. Sening tavbangning sidqi alomati uldurki, hamul mavzeg`a qaytib borg`ay sen va ul daraxtu giyohlar sanga ul so`zni demagaylar. Shayx Abu Abdulloh qaytib ul mavzeg`a bordi va ul ashyodin ul so`zlarni eshitmadi va qaytib shayxig`a aytti. Shayx dediki, [seni o`zingga o`xshagan bir maxluqqa muhtoj qilmasdan o`zi uchun tanlagan Allohga hamd bo`lsin!]2. Vafot etgan sanasi besh yuz o`ttiz oltinchi yil.
576. Aburrabi` Kafif Molaqiy r. t.
Abulabbos b. Arifning ashobidindur. Bir kun bir ashobiga dediki, masalan, agar ikki kishi bo`lsa va har qaysida o`n diram bo`lsa, alardin biri bir diram sadaqa qilsa va to`qquz diramni asrasa va yana biri to`qquz diramnn sadaqa qilsa va bir diramni asrasa, qaysi fozilroqdur? Dedilarki, ulki, to`qquz diramni sadaqa qilg`ay; Shayx dediki, ne uchun bu fozilroqdur? Ashob dedilarki, aning uchunki, ko`proq tasadduq qilibdur. Shayx dedi: ulcha dedingiz, yaxshidur! Ammo mas`alaning ruhini bilmadingiz va sizga maxfiy qoldi. Dedilarki, ul qaysidur? Dedi: ulki biz ikkalasini teng bergan farz qilduk, ulki ko`prak berdi, aning faqrg`a kirgani burunroqdur, andinki, ozroq veribdur, pas, aning faqrg`a nisbati ortig`roq bo`lg`ay, bu jihatdin ul afzal bo`lg`ay. Hadis voriddur bu ma`nog`akim, yetmish ming qatla «Lo iloha illalloh». demakka aytquchining najotig`a yo har kishiki, aning niyatig`a o`qilmish bo`lg`ay, tamom asari bor.
Shayx Aburrabi` Molaqiy debdurki, men bu zikrni der erdim va lekin ne o`zumg`a va ne kishiga muayyan qilmaydur erdim, to bir kun biravning moida taomig`a hozir bo`ldum; bir jamoat bila. Va alar orasida tifle erdi sohibi kashf. Ilig taomg`a kim eltti yig`lamoqqa tushdi. Sababin so`rdilar, dediki, do`zax manga mushohiddur, anda onamni ko`radurmenki, azob qiladurlar. Shayx Aburrabi` debdurkim, botinimda dedimki, Xudovando, sen voqifsenkn, yetmish ming qatla «Lo iloha illalloh» zikrin aytibmen, ani bu tiflning onasi do`zax o`tidin xalos bo`lurg`a muayyan qildim. Chun bu niyatni ko`nglumda qildim, ko`rdumki, tifl kulaboshladi va shodmonlig` qildi. Yana sababin so`rdilar, dediki, onamni-ko`radurmenki, do`zax o`tidin xalos bo`ldi, alhamdulillah! Pas, taom yemakka mashg`ul bo`ldi. Shayx Aburrabi` derkim, manga bu hadis sihhati ul tifl kashfidin va ul go`dak kashfi sihhati nabaviy, hadisidin ma`lum bo`ldi.
577. Adiy b. Musofir Shomiy summa Hakkoriy q. s.
Shayx Uqayliy Manbijiy va Shayx Hammod Dabbos bila suhbat tutubdur. Anga ko`p xaloyiq jam` bo`ldilar. Hakkoriya tog`idaki, Mavsil tavobindindur, xalqdin munqati` bo`ldi va anda zoviyae bino qildi. Va ul diyor ahli murid va mu`taqid bo`ldilar. Va anga oyotu karomot va xoriqi odot asru ko`pdur. Besh yuz ellik yettida dunyodin o`tubdur. Va qabri ham ul diyorda mutabarrik mozordindur, yuzoru va yutabarraku bihi.
577. Saydiy Ahmad b. Abulhasan Rifo`iy q. s.
Imom Muso Qozim r. a.ning buzurgvor avlodidindur. Va xirqada nisbati besh vosita bila Shayx Shibliy q. s.g`a yetar. Aning ta`rifidin qalam tili ojizdur. Va Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da ba`zi holotidin shammae zikr qilibdurlar, tilagan kishi anda boqsun. Ba`zi holotidin juzve munda zikr qililur. Agar alardin kishi ta`viz tilasa erdi, kog`az keltursa erdi va siyohe kelturmasa erdi, ul kog`azni olib, siyohisiz anga ta`vizni raqam qilurlar erdi. Bir qatla birav uchun ushbu mazkur bo`lg`on dastur bila siyohsiz bitib erdilar.
Ul kishi muddate madid g`oyib bo`ldi va muddatdin so`ngra hamul oq kog`azni imtihon uchun kelturdiki, ey Shayx, mening uchun ta`viz biti! Chun ul kog`azg`a boqtilar, dedilar, ey farzand, bu kog`az bitilgandir va anga berdilar. Bir kun alarning ashobidin ikki kishi yozida erdilar. Biri yana biridin so`rdiki, bu muddatdaki alar mulozamatidasen, ne hosil qilibsen? Ul dedi: matlubing nedur? Dedi: buki, osmondin do`zax o`tidin xaloslig` barotim tushgay. Bu so`z aytur vaqtda osmondin bir oq varaq tushti. Olib alar qoshig`a kelturdilar. O`tgan holdin Shayx nima demadi, alarg`a berdilar. Alar ul varaqqa boqqach sajda qildilar. Chun bosh sajdadin ko`tardilar, dedilarki, [oxirat bo`lmasdan, shu dunyoning o`zida ashobimni o`tdan xalos etib, menga ko`rsatgan Allohga hamd bo`lsin!]1. Dedilar, yo Saydiy, bu oq varaqdur! Alar dedilarki, qudrat iligi siyohi bila bitilmas, bu nur bila bitilibdur. [Alloh undan rozi bo`lsin! Besh yuz yetmish sakkiz sana jumodul avval oyining payshanba kunida vafot etdi]2.
579. Hayot b. Qays Harroniy r. t.
Ul to`rt kishidin biridurkim, Shayx Abulhasan Furaysiy debdurkim, mashoyixdin bular o`z qabrlarig`a tasarruf qilurlar, andoqki, ihyo qilurlar. Biri Shayx Ma`ruf Karxiydur va biri Shayx Abdulqodir Giloniy va biri Shayx Uqayliy Manbijiy, biri Shayx Hayot Harroniy q. t. a. Sulahodin biri debdurkim, Yamandin kemaga o`lturduk. Chun Hind daryosig`a yettuk, muxolif yel qo`pti va kemani ushatti. Va men bir taxta poraga qoldim va bir jazirag`a chiqdim. Hech kishi yo`q erdi va ko`p xarobalar erdi. Nogoh bir masjidqa yettim, kirdim. To`rt kishi o`lturub erdilar. Salom, dedim. Javob berdilar, holimni so`rdilar, ayttim. Oqshomg`acha alar bila erdim. Chun oqshom bo`ldi, Shayx Hayot Harroniy keldi. Ul jamoat yugurub, salom qildilar. Ilgari brrdi, xufton namozin jamoat bila qildilar. Va fajr tulu`ikacha namozda erdilar. Va Shayx Hayot munojotqa turdi va dedi: [Ey tavba qiluvchilarning mahbubi va ey oriflarning sururi va ey obidlarning ko`z nuri va ey yolg`izlarning munisi va ey panoh tilovchilarning panohi va ey chorasizlar ko`makchisi va ey sodiqlar qalbi unga tikilgan, ey muhiblar ko`ngliga munis bo`lgan va qo`rqadiganlarning himmati unga bog`langan zot!]1.
Andin so`ngra yig`lay boshladi. Ko`rdumki, anvor zohir bo`ta kirishti, dag`i Shayx Hayot masjiddin chiqdi. Ul jamoat manga dedilarki, Shayx keynicha bor. Men Shayx keynicha erishtim. Ko`rdumki, biyobon va tog` va daryo oyog`i ostida nurdiyda bo`ladur. Bildimki, tayyi arzdur. Har gomda der erdiki, [Yorab, Hayotga hayot ber!]2. Oz zamonda Harrong`a yettuk. Va Shayx Hayot Harronda sokin ermish. Anda dunyodin besh yuz sakson birda o`tubdur.
580. Shayx Jogir q. t. r.
Shayx Abulvafo anga sano debdur va o`z bo`rkin Shayx Aliy Haytiydin anga yuboribdur va anga tilamak taklifi qilmaydur. Va debdurki, men Tengridin tiladimki, Jogir mening muridlarimdin bo`lg`ay. Tengri ani manga bag`ishladn. Va Shayx Jogir aslan kurdlardin erdi. Iroq vodiylaridin birida Somarraning bir kunchilikida mutavattin bo`ldi va anda besh yuz to`qsonda dunyodin o`tti. Va ul debdurki, [kimki ulug` va aziz Allohni sirrida mushohada qilsa, borliq uning qalbidan soqit bo`ladi]1.
581. Shayx Abu Abdulloh Muhammad b. Ibrohim Qurashiy Hoshimiy q. s.
[Oriflar imomi, soliklar rahnamosi, faxrli ahvol va zohir karomotlar sohibi]1. Ul debdurki, bir kun Minoda erdim va suvsiz bo`ldum, hech yerda suv topmadim. Va menda hech nima yo`q erdiki, suv olg`aymen. Borur erdim, to bir choh topib, andin suv tortqaymen. Chohe toptimki, Ajam ahli anda yig`ilib erdilar. Alardin biriga dedimki, bir miqdor suv bu rikvaga sol! Meni urdi va iligimdin rikvani olib tashladi. Va men shikasta xotir bordimki, rikvani olg`aymen. Ko`rdumki, bir bo`rkada chuchuk sudur. Ul sudin oldim va ichdim va rikvag`a su to`ldurub, ashob qoshig`a kelturdum. Borcha andin ichdilar. Va ul holni alarg`a ayttim. Anda bordilar, to su olg`aylar. Ne su toptilar va ne andin asar. Bildimki, inoyate erkandur, ilohiy.
582. Abulhasan Ali b. Humayd Sa`idiy q. s.
Baland holot va arjumand karomot sohibi erdi. Otasi bo`yoqchi erdi. Tilar erdiki, ul ham sabbog`lig`im o`rgangay. Anga og`ir kelur erdiki, ul darveshlar suhbatig`a borur erdi. Va alar tariqasin varzish qilur erdi. Va ul ishdin qolur erdi. Bir kun otasi buyurg`on to`nlug`larni bo`yamaydur erdi.
Otasi achig`landi. Va do`konda tog`oralar erdi, har birida o`zga rang. To`nlug`larni borchasin bir zarfqa soldi otasining g`azabi ortti va dediki, ko`rdungki, ne ish qilding? Bularning iyalari har birin o`zga rang buyurub erdilar. Ul ilig ul zarfqa urub barchani chiqardi va har qaysini neki buyurub erdilar, hamul rang olib, otasi iligiga berdi. Chun otasi ul g`arib holni ko`rdi, ani Tengri yo`li sulukida qo`ydi. Va ul sulukda martabasini derlarki, ul yerga yettiki, murid va ashobi bag`oyat ko`p bo`ldi. Ammo har kishi otiniki Lavhi Mahfuzda ko`rmas erdi, muridliqqa qabul qilmas erdi. Va ul olti yuz o`n ikkida dunyodin o`tubdur.
583. Abu Ishoq b. Zarif q. s.
Hazrat Shayx Muhyiddin Arabiy q. s. mashoyixidindur. Shayx «Futuhot»da debdur, ul buzurgroq mashoyixdindurki, men ko`rubmen. Ul debdurki, alarki meni tanirlar avliyoullohdurlar. Dedilar, nechuk, yo Abo Ishoq? Dedi: aning uchunki, alar ikki holdin tashqari emaslar, yo uldurki, mening haqqimda xayr va yaxshilik derlar, yo aning g`ayri. Agar xayr va yaxshilik ayturlar, manga sifat demaslar, magar ul nimakn alarg`a sifat bo`lmish bo`lg`ay. Agar alar ul sifat mahali bo`lmag`an bo`lsalar erdi, meni andoq sifat qilmag`aylar erdi. Pas, bular mening qoshimda avliyoullohdindurlar. Va agar mening haqqimda yomonlig` va shar ayturlar, alar farosatu kashf sohibidurlarki, Xudoyi taolo alarg`a, mening holatimg`a ittilo` beribdur, pas, alar ham avliyoullohdindurlar.
584. Ibnul-Foriz Hamaviy Misriy q. s.
Kuniyatlari Abu Hafsdur va otlari Umar. Va baniy Sa`d qabilasidindurlarki, Halima r. a. Hazrat Risolat s. a. v.ning murzi`asn andindur. Hamaviyul-asl ermish va Misriyul-mavlid. Otasi Misr ulamosining akobiridin erdi. Va aning farzandi Sayyid Ka-moluddin Muhammad debdurki, ul debdurki, avvalkim, sayohat va tajridqa otamdin ijozat olur erdim va Misr tegrasida tog`lar va vodiylarda kezar erdim va aning qoshig`a kelur erdim va aning xotiri murooti uchun bir kecha-kunduzga yaqin aning qoshida bo`lur erdim va yana ham ul sayru sulukka borur erdim. Chun otam Tengri hukmin butkardi, bilkulliya o`zumnn Tengri yo`li sulukiga bog`ladim, ammo bu tariqdin hech nima fath bo`lmas erdi.
Bir kun Misr madorisidin birida kezar erdim, ko`rdumki, madrasa eshikida bir qari baqqol erdi. Vuzu` qiladur erdi va mashru` tartibi bila qilmaydur erdi. Avval iliglarin yudi va andin so`ngra ayog`larin, andin so`ngra boshig`a mash tortti va andin so`ngra yuznni yudi. Men o`zumga dedimki, ajabdur bu qaridinki, bu kibari sinda va Islom diyorida ulamo orasida madrasa eshikida vuzu` qiladur va mashru` tartibi bila emas. Ul mening sari boqib dediki, ey Umar, sanga Misrda hech fathe bo`lmas, fatheki sanga bo`lur, Makka va Hijoz tarafidin bo`lg`usidur. Ul yon qasd qilki, sening fathing vaqti yetibdur. Bildimki, ul avliyoullohdindur va murodi ul nav` vuzu`dii talbisu jahl izhori va o`z holining satridur. Qoshida o`lturdum va dedim yo sayyidi, men qayda va Makka qayda? Haj mavsumi emas va hech hamrohu rafiq yo`q. Iligi bila ishorat qildi va dedi iynak Ka`ba ko`zung ilayida! Chun nazar qildim, Makkani ko`rdum. Ani qo`ydum, dag`i yuz Makkaga qo`ydum va Makka ko`zumdin yana g`oyib bo`lmadi. Va anda sulukka mashg`ul bo`ldum. Futuh abvobi yuzumga ochildi va osori mutarodif bo`ldi. Va Makkaning tog` va vodiylarida sayohat qilur erdim, to ulki bir vodiyda muqim bo`ldumki, andin Makka o`n kupchalik yo`l erdi. Saloti xamsaqa; jamoatqa hozir bo`lur erdim. Bu nav` bila o`n besh yil o`tkandin so`ngra nogoh bir kun ul qari baqqolning uni manga keldikim, [ey Umar, Qohiraga kel, vafotimga hozir bo`l!]1. Ta`jil bila anga keldim, ko`rdumki, muhtazardur. Salom qildim, ul ham salom qildi. Va bir necha diram manga berdiki, munung bila mening takfin va tajhizimni qil! Va tobutum hammollarig`a har qaysig`a birar diram bergil va Qirofadin falon mavze`g`a itkil! Derlarki, hamul mav-ze`durki, Shayx Ibn Foriz holo anda madfundur. Pas, dedi: mening tobutnmni anda qo`y va muntazir bo`lki, birav tog`din tushub kelgay, aning bila namoz qil va muntazir bo`lki, Tengridin ne kelgay? Ul vafot qildi: va aning vasiyati bila amal qildim. Va tobutni ul yerdaki deb erdi, qo`ydum. Ko`rdumki, birav tog`din inib keldi qushdek ta`jil bila. Va dedi: ey Umar, ilgari borki, namoz qilali! Ilgari bordim, namoz qilurda ko`rdum, bizing bila osmon orasida yashil va oq qushlar namoz qiladurlar. Chun namozdin forig` bo`lduk, bir-azimulxilqa yashil qush ul qushlar orasidii indi va tobut qoshida o`lturdi va tobutnn yutti va uchub o`zga qushlarg`a qo`shuldi. Va tasbih o`quy borurlar erdi, to nazardin g`oyib bo`ldilar. Men mutaajjib bo`ldum. Ul kishi dedi: [Ey Umar, eshitmaganmisan, shahidlar ruhi jannatning xohlagan yerida sayr qiladigan yashil qushlar ichida bo`ladi. Bular qilichdan shahid bo`lganlar. Ammo muhabbat shahidlarining jasadlari ham, ruhlari ham yashil qushlar ichida bo`ladi. Bu kishi ulardandir, ey Umar!]2. Men ham alardin erdim va mendin zillate vujudqa keldi va meni alarning orasidin surdilar va holo bozorlarda manga silliy urarlar va ul zillat uchun ta`dib qilurlar. Va Shayx ibn Forizg`a devoni she`rdur arabiy tili bilaki, mushtamildur, maorif uyunig`a va latoyif fununig`a. Va bir qasida andin «Toiyya»durki, yetti yuz ellik bayt kami besh bo`lg`ayki, [bu qasida so`fiy mashoyixlari, ulardan tashqari fozillar, olimlar va haqiqat ahli o`rtasida ham shuhrat tutdi]3. Sayru sulukdin so`ngra ulumi dunyoyi haqoyiqi va maorifi yaqiniya daqoyiqidin o`z zavqu kummali avliyoyu akobir va mashoyix muhaqqiqlari ravvahallohu taolo arvohahum ajma`in azvoqidin jam` qilibdur. Va bu nav` nazm royiqu foyiq kishiga muyassar bo`lmaydur. Va hech kishiga fazlu hunar ahlidin maysur, balki ko`prak nav`i basharg`a maqdur emas. Va Shayxning fazoyilu kamoloti ulumu maorifi a`lo marotibidin, balki karomotu valoyati a`lo darajasida shar`din tashqaridur va ta`rifdin mustag`niydur. Andin biror nima voqif bo`lmak tilagan Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul uns»in ochib, mutolaa qilsun. [Alloh undan rozi bo`lsin, olti yuz o`ttiz ikkinchi yil jumodul-avval oyining ikkinchisida vafot etdi]4.
585. Ibrohim b. Mi`sor Ja`bariy q. s.
Kuniyati Abu Ishoqdur. Oyoti zohira va maqomoti foxira sohibidur. Mazhabi mahvi kulli va nafy vujud va iflosu nodosht emish. Shayx Abdulqodir Giloniy q. s. debdur: [Men daraxt shoxlarida xursandchilik qiluvchi poloponlar bulbuliman va samolarda oq lochinman]1. Shayx Ibrohim aning muqobalasida debdurki, [Men g`uslxona o`rasini anqitadigan qushman va sahrodagi qo`tir itman]2.
Bir kun aning shogirdlaridin biri kirdi va dedi ikki bayt eshitibmen va manga asru xush kelibdur. Shayx so`rdiki, qaysi ikki baytdur? Ul o`qidi.
Sh ye ` r:
[Bir nasihatgo`y menga aytdi: Nozu kibrini haddan oshirib yuboradigan mahbuba uchun umringni behuda isrof qilibsen. Unga aytdim: malomatim bas qil! Men unga shu qadar mashg`ulmanki, hijronu visoldan forig`man]3.
Shayx Ibrohim anga dediki, bu sening maqoming ham emas, sening piringning ham. Debdurlarki, chun ajal yetti, o`z qabrining mavze`ig`a keldi va dediki, [ey, qabrgina, Zubayr senga keldi]4. Va anda muqim «bo`ldi, onsizki, anga za`fe va maraze bo`lg`ay va anqarib Tengri jivori rahmatig`a vosil bo`ldi. [Olti yuz to`qson yettida vafot etdi]5.
586. Shayx Muhyiddin Muhammad b. Ali b. Arabiy h. s.
Vahdati vujud qoyillarining qudvasidur. Zohir fuqaho va ulamosidin ko`p anga ta`n qilibdurlar. Fuqahodin oz va so`fiydin jamoate ani buzurg tutubturlar. [Uni yuksak ehtirom bilan ulug`ladilar, so`zlarini maqtab, madh etdilar, baland martabasini sifatladilar, behisob karomotlaridan xabar berdilar. Imom Yofi`iy r. o`z tarixida shunday zikr qilgan]1. Alarg`a ash`ori latif, g`arib va axbori nodir ajib bor. Va musannafotlari ko`p bordur. Bag`dod mashoyixidin birisi alar manoqibida kitobe jam qilibdur. Va anda kelturubdurki, alarning musainafoti besh yuzdin ortlqroqdur va Hazrat Shayxning ba`zi ashobining iltimosi bila o`z musannafoti fihrastida risola bitibdurlar. Anda ikki yuz ellikdin ortiqning otin mazkur qilibdurlar, ko`praki tasavvufda.
Va ul risolaning xutbasida debdurlarki, mening qasdim bu kutub tasnifida soyir musanniflardek tasnifu ta`lif emas erdi, balki ba`zig`a sabab bu erdikim, manga Haq subhonahudin amre vorid bo`lur erdikim, yaqin bo`lur erdikim, meni kuydurgay. Uzumni alardin ba`zining bayonig`a mashg`ul qilur erdim. Va ba`zig`a sabab ul erdikim, yo voqe`da, yo mukoshafada haq subhonahu va taolo qoshidin anga ma`mur bo`lur edim. Va Imom Yofi`iy tarixida mazkurdurkim, alar bila Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s.g`a muloqot ittifoqi voqe` bo`lubdur. Va ba`zi akobir dedilarki, ul muloqot Haram tarafida ekandur. Har biri alardin yana biriga nazra qilib o`tushubdurlar, onsizki oralarida kalome voqe` bo`lg`ay. Andin so`ngra Shayx Shihobuddin holini alardin so`rubdurlar. Alar debdurlarki, [u boshdan oyog`iga qadar sunnat bilan to`ladir]2. Shayx Shihobuddindin alarning holini so`rubdurlar. Debdurki, [u haqiqatlar dengizidir!]3. Ba`zi buzurgvordin andoq eshitildiki, Haram soyasida suhbat tutubdurlar. Va Shayx Shihobuddin ul Hazratdin necha savol qilibdurlar. Ba`zig`a javob beribdurlar va ba`zig`a debdurlarki, Tubo daraxti soyasida javob bergumizdur. Bu so`z bila bir-biridin ayrilishibdurlar. Va alarning xirqalari nisbati bir voskta bila Hazrat Shayx Abdulqodir Giloniy q. s.g`a yetar. Va yana bir nisbatlari bir vosita bila Xizr a. s.g`a yetar. Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-unoda bu nav` debdurlarki, to`inlarning ulug`roq ta`ni alarg`a «Fusus ul-hikam» kitobidur. Va hamonoki, alarning ta`nining maysha`i yo taassubdur, yo ittilo`lari adami, alarning mustalahotig`a yo maoniy yo haqoyiq rumuziki tasniflarida darj qilibdurlar, bataxsis «Fusus»da va «Futuhot»da. Va bu ma`no ul martabadadurkim, bu toifadin hech qaysmning hech kitobida topilmas. Ham ul Hazrat debdurlarki, bu faqir Xoja Burhonuddin Abu Nasr Porss q. r. din bu nav` istimo` qilibmenki, der erdilarki, bizing volidimiz buyururlar erdiki, [«Fusus» – jondir, «Futuhot» – dil]4. Har yerdaki alarning buzurgvor volidlari «Fasl ul-xitob» kitobida [oriflarning ba`zi ulug`lari]5 debdurlar, murodlari alardur. Hazrat Maxdumiy n. m. n. alarning musannafotidin «Fusus»ni sharh qilibdurlar. Andoqki, aning ta`rifini qilmoq bu faqirdek bebizoatlarning haddi emas. Va «Futuhot»ni doim mutolaa qilurlar va o`z musannafotlarida «Futuhot»din ko`p kelturubdurlar. Va Hazrat Shayx ta`rifida «Nafahot ul uns»da ko`p so`zlar debdurlar. Tilagan kishi anda topar. [Shayx r. besh yuz oltmishinchi yil Ramazonning o`n yettisi dushanba kechasi Andalusning Mursiya degan shahrida tug`ildi. Olti yuz o`ttiz sakkizinchi yil Rabi ul-oxir oyining yigirma ikkisi juma kechasi Damashqda vafot etdi. U shahar tashqarisidagi Qosyun tog` etagida dafn qilindi]6. Va holo ul mavze` Solihiyag`a mashhurdur.
587. Shayx Sadruddin Muhammad b. Ishoq b. Qo`nyaviy q. r.
Kuniyati Abulmaoliydur. Zohir ulumi va botin ulumi orasida jome` ermish va aqliyu naqliy ulumda. Aning bila Xoja Nosiruddin Tusiy orasida as`ilavu ajviba voqe` bo`lubdur. Va Mavlono Qutbuddin Allomai Sheroziy hadis ilmida aning shogirdidur. «Jomi` ul-usul» o`z xatti bila bitib, aning qoshida o`qubdur va iftixor qilur erkandur. Va bu toifadin Shayx Mu`ayyaduddin Jandiy va Mavlono Shamsuddin Egiy va Shayx Faxruddin Iroqiy va Shayx Sa`iduddin Farg`oniy q. a. va g`ayrihi akobirdin ko`p buzurglar aning tarbiyati huzurida ermishlar. Va Shayx Sa`iduddin Hammuyi bila ko`p suhbat tutubdur va andin savollar qilibdur; Va uluq Shayx r. alul vaqtki, Mag`rib bilodidin Rumg`a mutavajjih erdi va ba`zi mushohidi aning valodati chog`i aning iste`dodi va ulumi va tajalliyot va ahvolu maqomot va har ne umr muddatida va muforaqatdin, so`ngra barzaxda va barzaxdin so`ngra anga o`tubdur va o`tkuzibdur va barchag`a mukoshif bo`ldi va Qo`nyag`a yetti. Aning valodatidin so`ngra va otasining vafotidin so`ngra onasini Shayx o`z nikohi aqdig`a kiyurdi. Va ul Shayxning xidmatu suhbatida tarbiyat topti. Ul Shayx kalomining naqqodidindur. Va Shayxning maqsudi vujud mas`alasi vahdatida bir vaj bilaki, aqlu shar` muvofiqi bo`lg`ay, aning tahqiqoti tatabbu`idin ayru fahm bo`lmoq muyassar emas Va aning musannafoti bor «Tafsiri Fotiha» va «Miftoh ul-g`ayb»dek va «Nusus» va «Fukuk» va hadis sharhi, «Nafahoti ilohiya» kitobiki, o`ziga voqe` bo`lg`on voridotdin ko`p anda zikr qilibdur. Va har kishi tilasaki, bu tariqda aning kamolotidin ittilo` topqay, ani mutolaa qilsun. Shayx Sadruddin bila Mavlono Jaloluddii Rumiy q. s. bila suhbat ixtisosi va muhabbat ko`p ermish. Bir kun azim majlis ermish va Qo`nya akobiri jam` va Shayx Sadruddin suffa sadrida sajjoda ustida o`lturub ermishki, Mavlono Jaloluddin kirar. Shayx sajjodadin qo`pub, o`z o`rnin Mavlonog`a qo`yar. Va Mavlono o`lturmas va derki, qiyomatda ne javob berayki, Shayxning sajjodasida nevchun o`lturdum. Shayx derki, bir go`shada siz o`lturung, bir go`shada biz. Ham Mavlono o`lturmadi. Shayx dediki, sajjodayiki sizing o`ltururungizg`a yaramas, bizing dag`i o`ltururumizg`a yaramas va arodin ko`tartti. Mavlono Shayxdin burun olamdin o`tubdur. Va Mavlono vasiyati mujibi bila alarg`a namoz qilibdur. Debdurlarki, Shayx Sharafuddin Qo`nyaviy Shayx Sadruddin q. s.din so`rubdurki, [qaerdan qayoqqa borasiz va o`rtada nima hosil bo`ladi?]1. Shayx javob berdiki, [ilmdan aslga boramiz. O`rtada hosil bo`lgani dunyoviylik va ilohiylik hukmi bilan zohir bo`lgan ikki tarafni birlashtiruvchi nisbatni yangilashdir]2.
588. Shayx Mu`ayyaduddin Jandiy q. s.
Shayx Sadruddin Qo`nyaviyning shogirdlaridindur. Jomi` erkandur zohir ulumi bila botin ulumig`a. Va Shayxi buzurgvor Shayx Muhyiddin q. r.ning kutubidin «Fusus ul-hikam» va «Mavoqi` un-nujum»ga sharh bitibdur. Va barcha shorihlar sharhining ma`xazi aning sharhidur. Ul debdurki, o`z shayxim Sadruddindin eshittimki, ulug` Shayx hazratlari, ya`ni Shayx Muhyiddin q. s.g`a Xizr a. s. bila muloqat voqe` bo`ldi. Xizr a. s. dediki, Muso b. Imron s. r. a. uchun valodati kunidin aning bila ijtimo` kunigacha ming mas`ala aning uchun muhayyo qilib erdim. Ul alardin uch mas`alag`a sabr qila olmadi. Va ishorat bu ma`nog`adur, ulki Hazrat Risolat s. a. v. buyurubdurki, [koshki, birodarim Muso sukut qilsa ediyu, Haq bizga ikovlari haqida hikoyat qilsa edi]1. Va anga Ibn Foriz r. tariqi bila haqoyiqu maorif bayonida latif arabiy ash`ordur. Va ul jumladin Shayx Faxruddin Iroqiy q. s. bu ikki baytni «Lama`ot»da kelturubdur. Va ul budurki,
sh ye ` r:
[Bu daryo o`sha qadim daryodirkim, hodisalar uning mavjlari va irmoqlaridir. Uning pardasidak ko`rinadigan zohiriy suratlar seni aslo to`sib qo`ymasin!]2.
589. Shayx Sa`iduddin Farg`oniy r. t.
Ul irfon arbobining mukammali va zavqu vijdon ashobining akobiridindur. Shayx Ibn Foriz q. s.ning «Toiya» qasidasig`a sharhi bor. Hech kim haqiqat ilmi bayonin andoq marbut va mazbut bayon qilmaydurki, qasida debochasida ul oni forsin iborat bila bitibdur va o`z shayxi Shayx Sadruddin Qo`nyaviyg`a arz qilibdur va shayx ko`p istihson qilib, ul bobda bir nima bitibdur va Shayx Sa`id shayxning bitkonin biaynihi tabarruk va tayammum jihatidin sharhining debochasida kelturubdur va soniyan fonda ta`mimu tatmimi uchun arabiy iboratqa naql qilibdur. O`zga favoyid ham anga mazid qilibdur. [Allohu taolo uni toliblarning eng yaxshi mukofoti bilan siylasin!]1.
«Manohij ul-ibod ilal mi`od» otlig` kitobida kelturubdurki, muridlar intisobi mashoyixqa uch tariyq biladur: biri xirqa bila, ikkinchi zikr talqini bila va uchunchi xizmat va suhbat va aning odobi bila. Va xirqa nisbati ikkidur: biri irodat xirqasi va ani bir-shayxdin o`zgadin olmoq ravo emas va yana biri tabarruk xirqasi. Va ani ko`p mashoyixdin tabarruk uchun olmoq ravodur va o`z irodati xirqasi bayonida dsbdurki, Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush Sheroziydii olibtur va ul Shayx ush-shuyux Shihobuddin Suhravadiydin va ul o`z tag`oyisi qozi Vajihuddindin va ul o`z otasidin Abu Muhammad Ammuya va Axiy Faraj Zanjoniydin. Va har biri ilgi anga xirqa kiydururda, yana birining ilgi mushorikidur. Ammo Abu Muhammad Ahmad Asvad Dinavariydin xirqa kiyibdur va ul Mumshod Dinavariydin va ul Abulqosim Junayd q. s.din, ammo Axiy Faraj Abulabbos Nihovandiydin va ul Abu Abdulloh Hafif Sheroziydin va ul Abu Muhammad Ruvaym Bag`dodiydin va ul Sayyid ut-toifa Abulqosim Jo`nayddin. Va Shayx Shihobuddin Suhravardiy r. a. xirqa nisbatin Abulqosim Junayddin o`tkarmaydur va Junayddin Mustafo s. a. v.g`acha suhbat bila nisbat beribdur, yo`qki, xirqa bila, Ammo Shayx Majduddin Bag`dodiy q. s. «Tuhfat ul-bararah otlig` kitobida kelturubdurki, xirqalar nisbati muttasildur. Hazrat payg`ambar s. a. v.g`a Hadis durust muttasil mu`an`an bila. Va debdurki, Mustafo s. a. v. kiydurdi xirqa Amir ul-mo`minin Ali k. v.g`a va Amir ul-mo``minin Ali Hasan Basriy va Kumayl b. Ziyodg`a; Va Kumayl b. Ziyod Abdulvohid b. Zaydqa va ul Abu Ya`qub Nahrajuriyg`a va ul Amr b. Usmon Makkiyg`a va ul Abu Ya`qub Tabariyg`a va ul Abulqosim Ramazong`a va ul Abulabbos b. Idrisqa va ul Dovud Xodimg`a va ul Muhammad b. Monkilg`a va ul Ismoil Qasriyg`a va ul Shayx Najmuddin Kubroga va ul bu faqirg`a, ya`ni Majduddin Bag`dodiyg`a. Fa`alo hazo xirqalar nisbati Mustafo s. a. v.g`a muttasil bo`lur Ammo Shayx Abu Said debdurki, bu faqirning zikrining talqin nisbati o`z xirqam shayxi Shayx Najibuddin Alidin va apga Shayx ush-shuyux Shihobuddin Suhravardiy r. a.din va anga o`z tag`oyisi Shayx Najibuddin Suhravardnydin va anga Shayx Ahmad G`azzoliyi va anga Abubakr Nassojdin va anga Shayx Abulqosim Gurgoniydin va anga Abu Usmon Mag`ribiydin va anga Abu Ali Kotibdin va anga Abu Ali Rudboriydin va anga Sayyid ut-toifa Junayd q. s. dindur.
Yana debdurki irodat xirqasi nisbatin va zikr talqini nisbatin ikki Shayxdin olmoq mahmuddir. Ammo suhbat nisbatida mahmuddur. Ammo burung`i shayx nisbati sharti bila yo favti vuqu`i bila; Andoqki, bu zaif Shayx Najibuddin Suhravardiy q; s. xizmati muforaqatidin so`ngra Mavlono va shayxuno va sayyiduno sadrul haq vad-din vorisi ulum Sayyid ul-mursalin sulton ul-muhaqqiqin Muhammad b. Ishoq Qo`nyaviy q. s. sharafi xizmatu suhbatdin va saodati talqinu irshodidin tarbiyat topti va muntafe` bo`ldi. Har necha xizmat va suhbatlarining sharoiti huquq rioyati uhdasidin chiqaolmadim va lekin alar o`z karamlari bila bu bechoraga husni qabul bila irshod tariqidin furuguzosht qilmadilar.
590. Shayx Muso Sadroniy q. t. s.
Ul Shayx Abu Madyan Mag`ribiy q. s. ning akobir ashobidindur. Shayx Sa`iduddxinn Farg`oniy «Qasidai Toiya» sharhida kelturubdurki, Shayx Mu`tabar Talha b. Abdulloh Talha Tustariy Iroqiy q. s.din olti yuz oltmish beshda eshittimkim, ul rivoyat qildiki, Shayx Imoduddin Muhammad b. Shayx ush-shuyux Shihobuddin Suhravardiy q. s. dediki, hajjotdin birida otam bila erdim. Ka`ba uyini tavof qiladurg`onda, nogoh ko`rdumki, Shayx Mag`ribiy tavof qiladur erdi. Va xalq tabarruku tayammun jihatidin ani ziyorat qiladur erdilar. Meni aning qoshida ta`rif qildilarki, Shayx Shihobuddin Suhravardiyning o`g`lidur. Manga marhabo dedi va boshimni o`pti va xayr duosi qildi. Va men ani tanimas erdim. Pas men so`rdumki, bu kimdur? Dedilarki, Shayx Muso derlar. Chun tavofdin forig` bo`ldum otam qoshiga keldim. Alarg`a deb ermishlarki, men Shayx Musog`a musharraf bo`lubmen va mening boramda xayr duosi qilg`an ermish. Alar bu ma`nodin bag`oyat masrur bo`ldilar. Andin so`ng hozirlar Shayxning manoqibi zikrida dedilarki, virdidurki, kechalik kunduzlikta yetmish ming qatla «Kalomulloh»ni xatm qilur. Otam xomush erdi. Nogoh alarning kibori ashobidin biri qasamyod qildi va dediki, rostdur har neki andin derlar. Men bu so`zni andin eshitib erdim va xotirimda filjumla inkore bor erdi, to ul vaqtqachakim, bir kecha Shayx Musoni tavofda ko`rdum, aning keynicha borur erdim. Ko`rdumki, Hajar ul-asvad taqbili qildi va Fotihadin tilovat bunyod qildi. Xalq dasturi bila borur erdi, kamo besh-to`rt qadam borg`uncha bir xatm qildiki harf-baharf fahm bo`ldi. Otam va barcha ashob tasdiq qildilar. Va bu ma`noda otamdin savol qildilar. Alar dedilarki, basti zamon qobilidurki, avliyoullohg`a voqe` bo`lur va munung istishhodig`a Shayx Ibn Sukaynah va aning soyig` muridi hikoyatini dedilarki, basti zamon qobilidindur va g`arib hikoyatlardindur. Va «Nafahot ul-uns»da Shayx Muso hikoyati zimnida mazkurdur. Va andin so`ngra «Futuhoti Makkiy» sohibining javharidin naql qilg`an so`zi dag`iki, anga yaqin ahvoldurki, ikkalasi ul kitobda bor. Tilagan kishi topar, vassalom.
591. Shayx Iso Hattor Yamaniy q. t. s.
Imom Yofi`iy debdurki, ul bir kun bir fohishag`a o`tti. Va anga dediki, bu kecha xuftondin so`ngra sanga kelgumdur. Fohisha xurram bo`ldi va yasandi. Degan chog`da keldi va aning uyiga kirb, ikki rak`at namoz qilib chiqdi va ketti. Ul zaifag`a hol mutag`ayyir bo`ldi va tavba qildi va har nedaki bor erdi, boridin chiqdi. Va Shayx ani o`z darveshlaridin biriga nikoh qildi. Va taome buyurdi va dediki, yog` olmang. Sohibi shavkateki, ul xotunning rafiqi erdi, anga bu holni dedilar. Va aning tavbasidin mutaajjib bo`ldi va dedki, sur uchun taom pishiribdurlar va yog`i yo`qdur. Ul g`aniy istihzo yuzidin bir shisha xamr yubordi va dediki, Shayxqa dengki, shod bo`lduk, bu yog`ni taomingizga qo`shung! Shayx dedi: kech ketturdung. O`z ilgiga oldi va ul taomg`a quydi. Va dedi: o`ltur, nima yegil. Ul kishi chun o`lturdi va ul taomdin yeya kirishdi, andoq xo`b yog` erdiki, andin yaxshiroq bo`la olmag`ay. Chun borib, ul holate maxdumig`a arz qildi, ul dag`i Shayx xidmatig`a kelib tavba qildi.
592. Shayx Abulg`ays Jamil Yamaniy q. s.
Oliya maqomot Va soniya holotu karomot egasidur. Avoyil holda qutto` ut-tariqdin ermish. Bir kun bir qofila intizorida ko`z tikib o`lturub ermish. Eshitibdurki hotife aytadur: [Ey ko`z tikuvchi, senga ham ko`z tikuvchi bor)1 Ya`ni, eyki, qofilag`a ko`z tikibsen, yana biravniig ko`zi sendadur. Bu so`z anga azim asar qildi va qiladurg`on ishdin chiqdi va tavba qildi va Tengriga yondi va Shayx ibn Aflah Yamaniy xidmatu suhbatig`a qo`shuldi, Yaxshi suluklar qildi, biyik marotib hosil qildi va qo`p xavoriqi odot andin zuhurg`a keldi. Bir kun ahli bayti andin miqdore atr tiladilar. Va bozorg`a bordi va attordin tiladiki, sotqun olg`ay. Attor dedi: do`konimda atr yo`qdur. Ul dediki, do`koningda atr bo`lmag`usidur! Filhol har atrki, ul do`konda erdi mun`adim bo`ldi. Attor Shayx Ibn Aflah xidmatig`a borib, andin shikoyat qildi. Shayx ani tiladi va bu jihatdinki, karomot izhori qilib erdi, siyosat qildi va dedi: ikki qilich bir qinda bo`la olmas, bizing suhbatimizdin yiroq bo`l! Har necha Abulg`ays tazallum va tazarru` ko`rguzdi, qabul tushmadi va aning suhbatidin ibo qildi. Va ul mahrum bo`lub, yana bir shayx talabig`a tushti, to ulki, Shayxi Kabir Ali Ahdal xidmatig`a yetishti va irodat izhori qildi. Shayx qabul qildi. Shayx Abulg`ays debdurki, chun anga yettim, qatrae erdimki, daryog`a qo`shuldum. Bir kun fuqaro dedilarki, bizga et orzusi bor. Shayx dedi: falon kunki, bozor kunidur, et yegunguz-dur.
Chun ul kun bo`ldi, xabar keldiki, qutto` ut-tariq bir qofilani talabdur. Bir lahzadin so`ngra qutto` ut-tariqdin biri keldi va shayx uchun bir o`y kelturdi. Shayx fuqarog`a dediki, o`yni o`lturung, ammo boshini solim asrang! Andin so`ngra yana birov bir xarvor bug`doy kelturdn. Shayx buyurdiki, un tortnng va noi pishurung! Fuqaro shayx degandek qildilar. Andin so`ngra buyurdi darveshlargakim, siz yengizki, fuqaho harom yemaslar. Jam`i fuqaho hozir erdilar, ul sufra boshig`a kelmadilar. Chun fuqaro taomdin forig` bo`ldilar, nogoh birav Shayx qoshig`a keldi va dedi: ayyuhash-shayx, bir o`y fuqaro nazri qilib erdim, haromiylar taladilar. Shayx dediki, agar o`yungning boshin ko`rsang tanig`aysen? Dedi: bale Shayx dedikim, o`yning boshin hozir qildilar. Dedi: bu ham ul mening o`yumdur. Shayx dedi: sen mutaraddid bo`lmaki, fuqaro nazri fuqarog`a yetishti. Yana birav Shayx xidmatig`a kelib dediki, bir xarvor bug`doy fuqaro nazri qilib erdim, haromiylar elttilar. Shayx anga dag`i o`y iyasig`a aytqan javobin aytti. Fuqaho bularni ma`lum qilib, sharmandayu pushaymon bo`ldilar. [Alloh undan rovi bo`lsin! Olti yuz ellik birinchi yilda vafot etdi]2.
593. Shayx Abulhasan Mag`ribiy Shoziliy q. s.
Oti Ali b. Abdullohdur. Nasabda sharif, Hasaniy. Iskandariyada sokin ermish. Va fuqarodin ko`p aning suhbatig`a anda qo`shulubdurlar. Kibori avliyoullohdindur. Ul debdurki, sayohatda erdim. Bir kecha bir tepa ustida erdim va sibo` tegramda evrulurlar erdi. Tong otquncha hargiz uns ul kechaki unscha topmadim. Chun tong otti, xayolimg`a keldiki, manga Tengri taolo unse maqomidin bir nima Hosil bo`ldi, ul tepadin bir rudxonag`a tushtum. Qalin kekliklar ko`rdumki, hargiz oncha qalin keklik ko`rmaydur erdim. Chun mening ayog`im unini eshittilar, barcha bir yo`li hurkdilar, andoqki, aning vahmidin manga xafaqon paydo bo`ldi. Bir un eshittimki, manga ayturlarki, ey ulki, oqshom sibo` bila uns tutub erding, sanga ne bo`ldiki, bu kekliklar uchqanidin qo`rqubsen? Va lekin, sen oqshom bizing bila erdiig va bu soat nafsing bilasen. Hamul debdurki, bir qatla sakson kun och erdim. Xotirimg`a keldiki, sanga bu ishdin nasibe hosid bo`ldi. Nogoh bir zaifa ko`rdumki, bir mag`oradin chiqti, bag`oyat jamila. Va der erdiki, manhuse sakson kun ochlik tortti va turdi va Tengriga noz qiladur bu ishi uchun. Va olti oy manga o`tubdurki, taom topmaydurmen. Va ham ul debdurki, Rasul s. a. v.ni tush ko`rdum. Manga dedi: orig` qil to`nlaringni kirdin, to bahramand bo`lg`aysen Tengri taoloning madadi va ta`yidi bila har nafas. Dedim: yo Rasulalloh, mening to`nlarim qaysidur? Dedi: Tengri taolo sanga besh xil`at kiydurubdur: muhabbat xil`ati va ma`rifat xil`ati va tavhid xil`ati va imon xil`ati va islom xil`ati. Har kim Tengrini sevsa, anga oson bo`lg`ay har ish. Va har kim Tengrini tanisa, ko`ziga kichik ko`rungan har nima. Va har kim Tengrini birlik bila bilsa, anga sherik kelturmagay hech nimani. Va har kim, Tengriga imon keltursa, emin bo`lg`ay barcha nimadin. Va har kim, islom bila muttasif bo`lsa, Tengriga osiy bo`lmag`ay. Va agar osiy bo`lsa, e`tizor qilg`ay. Va chun e`tizor qilg`ay, qabul tushkay. Shayx Abulhasan debdur: [Alloh aytdi: libosingni toza tut!]1 ma`nosin mundin fahm qildim. Olti yuz ellik to`rtda dunyodin o`tubdur. Makka tavajjuhi vaqtida bir bodiyadaki, suyi sho`r ekandur. Chun ani anda dafn qilibdurlar, aning vujudi barakatidin ul suv chuchuk bo`lubdur.
594. Shayx Yosin Mag`ribiy Hajjom ul-Asvad q. s.
Ul valoyat arbobidin va karomot ashobidin erdi. Ammo, bu holni hajjomlik suratida yashurur erdi. Imom Navaviy r. a. aning muridlaridin va mu`taqidlaridin ermish. Aning ziyoratig`a borur ermish va aning muhabbati va xidmatig`a tabarruk tilar ermish. Va anga irodat maqomida ermish. Va harne ul ishorat qilsa, ul ishorat mujibi ila amal qilur ermish. Bir kun anga dediki, kitoblarki senda oriyatdur egalariga bergil va o`z diyoringga murojaat qil va ahlingni ziyorat qil! Aning so`zin qabul qildi. Chun o`z diyorng`a yetti va ahlin ko`rdi, bemor bo`ldi va dunyodin o`tti. [Shayx Yosin Mag`ribiy olti yuz sakson sakkizinchi yil Rabi ul-avval oyida vafot etdi. Sakson yil umr ko`rdi.
Imom Muhiddii Navaviy esa, olti yuz yetmish oltinchi yil Rajab oyining yigirma to`rtida vafot etdi]1.
595. Shayx Abulabbos Mursiy q. r.
Shayx Abulhasan Shoziliyning shogirdidur, maqomoti oliya va karomoti zohira iyasi. Bir kun birav oni uyiga ziyofatqa indadi, imtihon uchun. Taomeki anda shubhae erdi, Shayx ilayiga qo`ydi. Shayx dediki, agar Horis Muhosibiyning ilgida bir tomur erdiki, shubhalik taom ilayiga qo`ysalar erdi, harakatqa kelur erdi. Mening iligimda oltmish tomurdurki, andoq harakatqa kelur. Mezbon istig`for qilib, uzr qo`ldi. Imom Yofi`iy debdurki, manga mundoq yetishibdurki, salotindin biri imtihon uchun sohibi kashf darveshlardin birini ziyofat qilib, halol va harom etdin pishurtti. Ul darvesh taom tortar vaqtda dediki, bu kun biz xodimlik qilurbiz. Barcha halol etlarni darveshlarig`a ulashti va bori harom etlarni ayirdiki, podshohning sipohilarig`a munosibdur. Va muni o`qidiki, [pokiza pok uchun, nopok nopok uchundir]1. Sultong`a zohir bo`ldi va ul imtihondin istig`for qildi. Debdurlarki, Ya`qubki, Mag`ribning volisi erdi, mulk g`ayratidin qardoshin o`lturdi va pushaymon bo`lub, ul shane` harakat anga asar qilib, tavba qilib, Shayx Abulabbos xidmati istid`osi qildi. Va Shayx ham aning qabulig`a Haqdin ma`mur bo`ldi. Bir kun Shayx Ya`qub uyida sufrasig`a hozir bo`ldi. Ya`qub buyurub erdiki, bir xo`rus jo`jani o`lturub erdilar va birin jifah qilib erdilar. Ikkalasin pishurub, Shayx ilayiga qo`ydilar. Shayx xodimg`a ishorat qildiki, bu birii ko`tarki, murdordur va birin yeya kirishti. Ya`qubki, muni ko`rdi, mulkni o`g`lig`a berdi va o`zin bidkulliya Shayxqa taslim qildi. Va Shayxning husni tarbiyati bila ko`shoyish topti va valoyat martabasida sobitqadam bo`ldi. Andoqki, bir yil qurug`luq jihatidin el yog`ing`a muhtoj bo`ldilar. Xalq Shayxqa duo istid`osi qildilar. Shayx yozig`a chiqib, Ya`qubqa ishorat qildiki, namoz qilg`ay va duo qilg`ay. Pas, Ya`qub namoz qildi va yomg`ur talabig`a duo qildi, fil-favr ijobat asari zohir bo`ldi va yog`in tutashti.
596. Shayx Sa`d Haddod va aning muridi Shayx Javhar r.
Shayx Sa`d Haddod Adanda buzurg shayx erdi. Va Shayx Javhar avoyilda biravning bandasi erdi. Chun ozod bo`ldi, bozorda sotiq-savdo qilur erdi. Va fuqaro majolisig`a hozir bo`lur erdi. Va alarg`a ixlosu e`tiqodi ko`p erdi. Chun Shayx buzurgvor Shayx Sa`d Haddodning vafoti vaqti yettiki, holo Adanda madfundur, xulafosi ayttilarki, Shayx o`z o`rnig`a kimni ishorat qilurki, o`lturgay? Shayx dediki, mening vafotimdin uch kundin so`ngraki, fuqaro jam` bo`lg`aylar, bir yashil qush kelgay, har kimning boshig`a o`ltursa, ani mening o`rnumg`a o`lturtunguz! Shayx vafotidin uch kundin so`ngra fuqaro jam` ekanda, ul yashil qush kelib, Javhar boshig`a o`lturdi. Va bu ma`no hargiz aning ko`ngliga kechmaydur erdi va fuqarodin ham hech kimning xotirig`a xutur qilmaydur erdi. Pas, fuqaro yig`ildilarki, ani Shayxning zoviyasig`a eltkaylar va aning o`rnig`a o`lturtqaylar, ul yig`ladi va dedi: men ne salohiyat bila bu ishni qilurmenki, bir bozoriy kishiman, ummiy va fuqaro tariqin va alarning odobin bilmasman. Va elning menda huquqi bor va mening el bila muomalotim bor. Dedilarki, bu amredur osmoniyki, sanga havola bo`lubdur va sanga muni qilurdin o`zga chora yo`qdur! Tengri taolo sanga ta`yidu ta`limda bo`lg`ay. Chun chora yo`q erdi, bozorg`a bordi va elning huquqin bo`ynidin ado qildi. Va Shayxning zoviyasig`a kelib, fuqaro suhbatin lozim tutti. [O`z ismiga o`xshab, javharga aylandi. Fazilat va kamolotlari borki, aytilsa, gap cho`zilib ketadi. Va pokdir karim va ne`mat berguvchi. «Bu Allohning fazlu marhamati bo`lib, uni o`zi xohlagan kishilarga ato etur. Alloh ulug` fazlu marhamat sohibidur»]1.
597. Ahmad b. Ja`d va Shayx Sa`iydki, kuniyati Abu Isodur q. s.
Imom Yofi`iy debdurki, Yaman bilodida ikki shayx erdilar. Biri shayxi kabir Ahmad b. Ja`d, yana biri Shayxi orif Shayx Sa`iyd. Har qaysig`a murid va ashob bor erdi. Bir kun Shayx Ahmad ashob bila mazorot tavofig`a borur erdi. Shayx Sa`iydqa yo`luqdi. Ul ham muvofaqat qildi. Chun bir miqdor yo`l bordilar, Shayx Sa`iyd pushaymon bo`ldi va qantti. Va Shayx Ahmad bordi va tavof qildi va qaptti. Necha kundin so`ngra Shayx Sa`iyd ashobi bila chiqdi hamul mazorot tavofig`a. Va yo`lda Shayx Ahmad anga yo`luqdi va muloqot qilishdilar. Shayx Ahmad Shayx Sa`iydqa dedikim, fuqaroning bir haqqi sanga utavajjih bo`lubdurki, ul kun alar muvofaqatidin yonding. Shayx Sa`iyd dedikim, manga hech haqqe mutavajjih bo`lmaydur. Shayx Ahmad dedi, qo`pqil va insof bergil! Shayx Sa`iyd dedi: har kishi bizni qo`porsa, biz ani o`lturtali. Shayx Ahmad dedi: har kishi bizni o`lturtsa, biz ani mubtalo qilali. Pas, ul ikki buzurgdin har qaysi har nekim yana birisi bobida deb erdi, ham andoq o`q bo`ldi. Shayx Ahmad «muq`ad» bo`ldi va o`rnida qoldi, ul vaqtqachakim, Tengri rahmatig`a vosil bo`ldi. Va Shayx Sa`iyd mubtalo bo`ldi, angaki, o`z tanidin uzar erdi va kesar erdi, angachaki olamdin o`tti. Imom Yofi`iy r. debdurki, fuqaro ahvoli kesagan qilichlardin itikrakdur. Chun ahvol ashobi bir biri bila teng bo`lsalar, alarning holi bir-biriga siroyat qilur. Va agar teng bo`lmasalar, qaviy holi zaifqa siroyat qilur. Va goh borki, sobiq holi siroyat qilur. [Masbuqning holi emas. Va bu hukm aniqroq. Alloh haqiqiy ahvolni biluvchidir]1.
598. Shayx Najmuddin Abdulloh b. Isfaxoniy q. s.
Shayx Abulabbos Mursiyning shogirdidur. Manoqibi behaddur va karomoti beadd. Va ko`p yillar Makkada mujovir erdi. Yaman ulamosidin biri debdurki, men hajga bordim va otam bemor qoldi. Chun Makkaga yettim va haj qildim, xotirim otam saridin bag`oyat mutaraddid erdiki, holi ne bo`lg`onni bilmas erdim. Shayx Najmudding`a ayttimki, ne bo`lg`ayki, ba`zi mukoshafotingdin xotir anga keltursangki, mening otam holidin muttale` bo`lub, manga dag`i xabar bersang! Filhol, aning sari boqti va dediki, otang bemorlig`idin sihhat topib, firosh ustida o`lturubdur va kitoblarni tegrasida teribdur hilyasi mundoq va mundoq. Barcha nishonlarni rost aytti. Va ani hargiz ko`rmaydur erdi. Bir kun avliyoullohdin birining janozasi bila chiqib erdi. Chun mulaqqinki, fuqaho kiboridin erdi, qabri boshig`a o`lturdi talqin qilgali. Shayx Najmuddin kuldi. Birav kulgu sababin so`rdi, Shayx zajr qildi, so`ngra ayttiki, mulaqqin talqin og`oz qilg`anda, qabr sohibi dedi: hech taajjub qilmassizki, o`luk tirikka talqin qilur. Andin so`rdilarki, hargiz xotun olibmusiz? Dedi: hargiz xotun olmaymen va alar pishurgan taomdin ham yemaydurmen. Aning Shayxi Ajam bilodida, anga deb erdiki, bot bo`lg`ayki, Misr bilodida qutb bila muloqot qilg`aysen. Qutb talabig`a chiqti. Va yo`lda haromilar dedilar: josusdur va bog`lab asradilar. Va debdurki, nogoh ko`rdumki, bir pir mening ustumga tushti, andoqki, qarchig`ay bir sayd ustiga. Va meni bandlardin ochib, xalos qildi. Va dedi: qo`p, ey Abdullohki, sening matlubung mendurmen. Pas, Misrg`acha bordim, hech matlubumni tanimadim va bilmadimki, qaydadur, to ulki bir kun dedilarki, Shayx Abulabbos Mursiy kelibdur. Jam`i fuqaro dedilarki, keling, borali va anga salom qilali! Chun ko`zum anga tushti, tanidimki, ham ul pirdurki, meni yeshib erdi. Va ul ham ramz bila nishonalar ayttiki, hozirlar fahm qilmadilar. Va men aning xidmatu suhbatin lozim tuttum, ul vaqtqachaki, dunyodin o`tti. Chun Shayx vafot qildi, Makkaga mutavajjih bo`ldi, yo`lda Shayxning shayxi Shayx Abulhasan Shoziliy q. s. qabrig`a yetishti. Ul qabridin aning bila so`zlashib, anga dediki, Makkaga bor va o`ltur! Chun Makkaga yetti, eshittiki, hotife ayturki, [odamlari yomon eng yaxshi shaharga kelding]1 va Makkada mujovir bo`ldi, to yetti yuz yigirma birda dunyoding o`tti. Va Shayx Fuzayl Ayoz q. s. qabrig`a yaqin qo`ydilar. Xuroson akobiridin birining xatti bila topibdurlarki, yetti yuz uchda Makka ziyoratig`a musharraf bo`ldum. Va ul vaqt Haram shayxi Shayx Najmuddin Isfahoniy erdi. Aning xidmatig`a yetishur erdim. Bir kun mendin so`rdiki, bu hadis sanga yetibmudurki, [Ummatimning abdollari qirqtadir. O`n ikkitasi Iroqda, yigirma sakkiztasi Shomda]2. Dedim: yetibdur. Ammo bu mushkuldurki, nechuk bu toifa Shom va Iroqda-o`qdurlar. Shayx dediki, Hazrat Risolat s. a. v. barcha odamni ikki qismat qilibdur Nisfi g`arbiy, nas, Iroq va g`ayrihi, Xuroson va Hinduston va Turkistondek. Soyir sharqi bilod, Iroqqa doxil va Shom va g`ayrihi va Misr va Mag`rib barcha Shomg`a doxildur. Noqil bitibdurki, bu vaqtda xotirimg`a keldiki, Xoja Qutbuddin Yah`yo Jomiy Nishoburiy holidin savol qilg`aymen. So`rmayin dediki, Xoja Qutbuddin Yah`yo ul o`n ikkidin biridurki, Iroqdadurlar.
599. Xoja Qutbiddin Yah`yo Nishoburiy q. s.
Kuniyati Abulfazldur. Jomiyul-asl, Nishoburiyulmavlid. Zohiriy va botinin ulumg`a ma`rufu mavsuf ermish. Va Shayx Ruknuddin Alouddavla va Shayx Sadruddin Ardabiliy va Shayx Sharafuddin Darguziyniy suhbatig`a yetibdur. Va yetti qatla haj guzarlabdur. Bir kun o`z qay va kolosi boshig`a yozig`a borg`ondur. Andin Makka doiyasi ko`ngliga tushub ham andin azimat qilibdur. Va ruq`a ashobqa bitibdurki, [o`tgan kun bir guruh kishilar bilan dam olish va xursandchilik qilish niyatida sahroga yo`l olindi.
R u b o i y:
Mahbubim bilan bo`stonga yo`l oldim, nogahon bir gulga nazar soldim, dildor ta`na bilan: uyat senga, ruxsorim turganda gulga boqasanmi? – dedi
Nogahon Allohning g`ayrati «Alloh bilan birga boshqa biron «iloh»ga iltijo qilmayg» pinhon joyidan tashqariga chiqdi va «Haq jazbalaridan bir jazba» sirtmog`ini imtihon qilinuvchining bo`yniga soldi.
M i s r a:
Yaxshilik bilan kelmasa, sochidan sudrab keltiring.
Vatanga bormasdan, ko`rmasdan, tafakkur ham qilmasdan «Odamlarni hajga da`vat qil, ular yayov holatda senga kelurlar»... ishorati bilan yuksak va sharafli Ka`baga ravona bo`ldi.
B a y t:
Bo`ynida tuzog`i bor bechora kiyik ovchining ketidan qanday ergashmasin?
Hidoyat yo`lidagi kishilarga salom bo`lsin! Yetti yuz qirqinchi yil jumod ul-oxir oyining yigirma birinchi: kuni payshanba kechasi vafot etdi]1. Va qabri Hiriyda Feruzobod darvozasining toshidadur.
600. Mir G`iyos q. r.
Asli Isfahondindur, ammo mavlud va manshai ishoburdindur. Va Nishoburda anga jazbae yetti, andoqki, mag`lub bo`ldi va hushidin asar qolmadi. O`z holiga kelganda, o`zin Hiriy shahrida Iroq darvozasida topti. Bozor bila ravon bo`ldi. «Xush» bozorig`a yetganda, Mirning xaylidin biravning ul bozorda halvogarlik do`koni bor erdi, Mirni tanib do`kong`a kiyurdi. Shayx Axiy Muhammad Jomiy Mirning pisar vaqtig`a yetib, aning tarbiyatig`a mashg`ul bo`ldi va riyozatlar buyurdi. Ko`p riyozatdin so`ngra Iroq safarig`a ishorat qildi. Mir chun Mashhadqa yetti, bir kecha Imom Ali alayhit-tahiyatu vas-salomu ravzasida ihyo qilur erdikim, bir jo`lida mo`y kishi zohir bo`lub, anga dedikim, ulcha aning talabidasen, ul bnzdadur, deb o`tti. Mir ani erishib borib, sahar Tusqa yettilar. Va Bobo Mahmud Tusiy q. s.g`a yo`liqdilar. Bobo Mirga boqib dediki, senga Iroq safari havola emas. Mirning ko`ngliga kechdiki, men pirim irshodi bila bu safar azimati qilib erdim, nechuk yonay? Bobo ayog`in uzatib, dedikim, bor, ko`ray, nechuk borursen? Hirot Bodg`isining kelidin sanga beribdurlar, yonib o`z ishingga bor! Mir yonib, Shayx Axiy Muhammad qoshig`a kelib, o`tgan voqeani aytti. Shayx aytti: ajab cho`g` bo`ynunga qo`yubdurlar. Shayx favtidan so`ngra Mir Bodg`isqa kelib, bu yerdaki, holo langaridur va ul er barakatidin uluq qasaba bo`lubdurki, har ne uluq shahrlarda muyassardur, anda muyassardur, ul vaqt biyobon erdi, sokin bo`ldi. Bir kecha Ibrohim Xalil bila Hazrat Risolat s. a. v.ni voqe`da ko`rdiki, kelurlar va Amir ul-mo``minin Ali r. a. ham alar biladur. Bir anboida to`la o`tmakdur. Mirga havola qilib, dediki, ulash, zakotsiz va tamannosiz. Shayx ul-islom Ahmad Jom Amir ishorati bila Mirg`a charog` havola qildi. Mir ul yerda ishga mashg`ul bo`ldi va langar noni ul vaqtdin beri o`ksumaydur va charog`i o`chmaydur. Va kundin kunga ortig`roq va ravshanroq bo`lubdur. Mirning hayoti muddati to`qson uch yil bo`ldi. Va bu umrda mashhurdurki, g`oyati riyozatdin o`n ratldin ortuq taom yemaydur.
Husayniy sayyiddur va Tirmizdin erdi va Shayx Bahouddin Valad q. s. ning ashobi va muridlaridindur. Aning xavotirg`a ishrofi jihatidin Sayyidi sirdong`a mashhurdur. Ul kunki Shayx Bahouddin Valad olamdin o`tti, Sayyid Tirmizda o`lturub erdi. Dediki, shayxim va ustodim hazratlari dunyodin rihlat qildilar. Va necha kundin so`ngra Mavlono Jaloluddin tarbiyati uchun Ko`nyag`a mutavajjih bo`ldi. Va Mavlono Jaloluddin hazratlari to`qqiz yilg`acha alar xidmatlarida bo`lub, irshodlar ko`rub tarbiyat toptilar. Debdurlarki, chun Shayx Shihobuddin Suhravardiy Rumg`a keldi. Sayyid hazratlarini ko`rgali bordi. Sayyid kul ustiga o`lturub erdi, o`rnidin tebranmadi. Shayx yiroqdin ta`zim qildi va o`lturdi, hech voqe` bo`lmadi. Muridlar sukut mujibin so`rdilar. Shayx dediki, hol ahli bila so`zlashurg`a hol tili kerak, yo`qki qol tili! Muridlar so`rdilarki, Sayyidni nechuk toptingiz? Shayx dedi: daryoe toptuq, mavvoji maoniy duraridin va Muhammad haqoniqidin bag`oyat oshkor va asru yashurun. Shayx Salohuddin Sayyidning muridlaridindur. Sayyid derlar ermishki, holimni Shayx Salohudding`a bag`ishladim va qolimni Mavlonog`a. Va Sayyidning mutabarrik mazori Qaysariyadadur. [Unga va barcha solih bandalarga Allohning salomi va rahmatn bo`lsin!]1.
502. Mavlono Jaloluddin Muhammad Balxiy Rumiy q. s.
Alarning valodati Balxda ermish, olti yuz to`rtda, Rabi ul-avval oyining oltisida. Debdurlarki, Mavlono xazratlarig`a besh yoshidin beri g`aybe suvar va ruhoniy ashkol, ya`ni maloyika sufrasi va xavos insu jin pardasiki, qibobi izzat masturlaridurlar, zohir va mutamassil bo`lurlar ermish. Buzurgvor otalari xati bila topibdurlarki, Jaloluddin Muhammad Balxda olti yoshida odina kuni kecha atfol bila bizing uylarning tomlarida sayr qilur ermishlar. Alardin biri yana biriga debdurki, keling, bu tomdin yana bir tomg`a sekreli! Ul debdurki, bu harakat it va mushuk ishidur! Hayf bo`lg`ayki, odame anga murtakib bo`lg`ay. Agar sizing joningizda quvvate bo`lsa, osmon tomiga sekreli! Va bu holatda tomdin havo tutubdur.
Onchaki, alar ko`zidin g`oyib bo`lubdur. Atfol iztirobdin qichqirishibdurlar va yig`labdurlar. Bir lahzadin so`ngra ko`zi mutag`ayyir va rangi o`zgacha qaytib, hamul tomg`a tushubdur. Atfolg`a debdurki, ul soatki, sizga ul so`zni aytadur erdim, ko`rdumki, yashil kisvatlig`lar meni sizing orangizdin sirmadilar va ko`tarib osmong`a elttilar va malakut ajoyibin menga ko`rguzdilar. Chun sizlarning fig`on va faryodingiz chiqti, yana bu yerga tushurdilar.
Debdurki, ul sinda har ikki-uch kun iftor qilur erdi. Makkaga borurda Nishoburda shayx Fariduddin Attor q. s. suhbatig`a yetishtilar. Shayx «Asrornoma» kitobin alarg`a bergan ekandur. Doim o`zlari bila asrar ekandurlar. Alar der ermishlarki, men bu jism emasmenki, oshiqlar nazarida manzurman, balki ul zavqu xushluqmenki, muridlar botinida maning kalomimdin bosh urar. Alloh, Alloh, chun ul damni topsang va ul zavqni totsang, g`animat tut va shukr qilki, men uldurmen: Va debdurki, qushki yerdin yuqori uchqay, agarchi osmong`a yetmagay, ammo tomdin yiroq bo`lg`ay. Hamul nav` agar kishi darvesh bo`lsa, agar darveshlik kamolnga yetmasa, ammo muncha bo`lg`ayki, zumrai xalqdin va bozor ahlidin mumtoz bo`lg`ay va dunyoning zahmatlaridin sabukvor bo`lg`ayki, [yuki yengillar qutuldilar, yuki og`irlar halok bo`ldilar]1. Dunyo ahlidin birov alar xizmatida uzrxohlnq qilur erdiki, xizmatda muqassirmen. Alar dedilar: i`tizor hojat ermas. Onchaki, o`zgalar sening kelganingdin minnatdordurlar. Biz sening kelmagoningdin minnatdordurbiz. Ashobidin birini malul ko`rdilar va dedilarki, barcha malolat bu olamg`a ko`ngul bog`lag`ondindur. Har damki bu jahondin ozod bo`lg`aysen va o`zungni g`arib bilgoysen va har rangki, boqsang va har mazaniki totsang, bilsanki, oning bila qolmog`ungdur va o`zga sori borg`ung va hech malolat yeri qolmag`ay. Va alar debdurlarki, ozodmard uldurki, birov ranjin qilg`ondin ranjida bo`lmag`oy. Va javonmard uldurki, ranjida qilurg`a mustavjib bo`lg`onni ranjida qilmag`oy. Mavlono Sirojiddin Qunyaviy – ul vaqtning buzurgi er-mish. Ammo alar bila xush emas ermish. Oning qoshida debdurlarki, alar debdurlarki, men yetmish uch mazhab bila birdurman. Tiladiki, alarni ranjida qilg`ay va behurmat etgay. Birovni o`z yaqinlaridinki, donishmand erdi va safih erdi yibordiki, jam` orasida Mavlonodin so`rg`ilki, sen mundoq debsen, agar iqror qilsa, safohat qil va og`zingdin kelguncha so`k va ranjida qil. Ul kishi keldi. Savol qildi, alar dedilarki, aytibmen. Ul kishi muqarrar qilg`on dastur bila beqoida aytib safohat qila kirishti. Alar tabassum qilib dedilarki, bular bila ham birmen. Ul kishi bag`oyat xijil bo`ldi va qaytti. Shayx Ruknuddin Alouddavla debdurki, menga aning bu so`zi bag`oyat xush kelibdur. Alar xodimdin so`rsalar erdiki, uyda hech nima bor-mu? Agar desa erdiki, yo`qdur, munbasit bo`lub, shukr qilurlar erdi va derlar erdiki, bu kun bizning uy payg`ambar uyiga o`xshar va agar desa erdiki, matbax muhayyodur. Munfail bo`lub der erdiki, bu uydin bu kun Fir`avn uyi isi keladur. Bir kun alar majlisida Shayx Avhaduddin Kirmoniy so`zi o`tadur erdi. Birov dediki, shohidboz edi, ammo pokboz edi. Alar dedilarki, kosh har ne tilasa qilsa erdi va o`tsa erdi.
B a y t:
[Benihoyatdur bu manzil, ey rafiq,
Ro`zu shab ketmak kerak uldur tariq]2.
[Benihoyatdur bu manzil, ey rafiq,
Ro`zu shab ketmak kerak uldur tariq]2.
Alar der ermishlarki, rubob uni behisht eshigining sariridur. Agar bizga andin zavqu xushholliq bo`lsa, jihat budur.
Bir munkir eshitib debdurki, biz dog`i eshiturbiz. Bizga nechuk ul zavqu hol bo`lmas? Alar, debdurlarki, siz ul eshikning yopqanining saririn eshitursiz, biz ochqonining. Sabab budurki, bizga zavqu hol bo`lur va sizga yo`q.
Alar debdurlarki, birov bir darveshning xilvatig`a keldi va dediki, nevchun yolg`uz o`lturubsen? Ul darvesh dediki, emdi yolg`uz bo`ldumki, sen kelding va menga haqdin mone` bo`ldung. Alar samo`da ermishlar, bir darvesh xotirig`a kechibdurki, savol qilayki, faqr nedur? Alar samo` asnosida bu ruboiyni debdurlar.
R u bo i y:
[Faqr – javhardir, faqrdan boshqasi arazdir,
Faqr – shifodir, faqrdan boshqasi bemorlikdir.
Olamning barchasi nayrang va g`ururdir,
Faqr esa, olamdag`i sir va maqsaddir]3.
[Faqr – javhardir, faqrdan boshqasi arazdir,
Faqr – shifodir, faqrdan boshqasi bemorlikdir.
Olamning barchasi nayrang va g`ururdir,
Faqr esa, olamdag`i sir va maqsaddir]3.
Alar debdurlar, suhbat azizdur, [tengqurlardan boshqa bilan suhbatlashmang]4 va debdurlarki, hazrati xudovandim Shayx Shamsuddin Tabriziy q. s. buyurubdurki, qabul topqan muridning alomati uldurki, aslo begona el bila suhbat tuta olmag`oy va agar nogoh begona suhbatig`a tushsa, andoq bo`lg`oyki, munofiq masjidda va go`dak maktabda va asir zindonda. Va alarning marazida Shayx Sadruddin Quniyaviy iyodatqa keldi va dediki, [Alloh senga tezda shifo bersin!]5 darajot raf`i bo`lg`ay. Umiddurki, sihhat bo`lg`ayki, Mavlono olam ahlining jonidur. Alar dedilarki, mundin so`ngra Sizga bo`lsun! Hamonoki oshiq va ma`shuq orasida she`r ko`nglakdin ortuq qolmaydir. Tilamassizki nur nurga qo`shulg`ay.
B a y t:
[Men badandan, u xayoldan xoli bo`ldi,
Visol so`ngida masrur bo`laman]6.
Shayx ashob bila yig`ladilar va Mavlono bu g`azalni dedilarki,
m i s r a `:
[Qaydan bilsanki, botinimda hamsuhbat podshohim bor?]7
oxirigacha.
Va alar ashob vasiyatida mundoq buyurubdurlarki, [Sizlarga vasiyatim shuki, xoh pinhon, xoh oshkor oz yeb, oz uxlab, oz gapirib gunohlardan saqlanib, doimo ro`za tutib, tunlari bedor bo`lib, hamisha katta orzu-istaklardan kechib, xalq jafosiga sabr qilib, omi va nodon davrasini tark etib, ulug`lar va solihlar bilan suhbat qurib, Allohga taqvo qiling! Odamlarning yaxshisi – odamlarga foydasi tegadiganidir! So`zning yaxshisi – ozi va maqsadga yetkazadiganidir! Va hamd; yolg`iz Allohgadir!]8.
Savol qildilarki, Mavlaviyning xilofatig`a kim munosibdur? Dedi: Chalabiy Husomuddin! Uch qatlag`acha savol qildilar, javob bu erdi. Dedilarki, Sulton Valad nnsbatig`a ne dersiz? Dediki, ul pahlavondur. Onga vasiyat hojat emas. So`rdilarki, sizga namoz kim qilsun? Dediki, Shayx Sadruddin! Va buyurdilarki yoronlar bu sori tortadurlar va Mavlono Shamsuddin ul sori. [Ey qavmimiz, Allohga da`vat qilguvchini qabul qilinglar]9 nochor borg`uluqdur.
Olti yuz yetmish ikkida jumod ul-oxir oyining beshida g`urub vaqti Mavlono olamdin o`ttilar. Shayx Muayyaddin Jandiydan so`rdilarki, Shayx Sadruddin: Mavlono bobida ne der erdi? Dedi, valloh, bir kun xos ashob bila o`lturub erdi. Misli Shamsuddin Igiy va Faxruddin Iroqiy va Sharofuddin Musiliy va Shayx Sa`iyd Farg`oniy. So`z alarning siyratu sariridin chiqdi. Shayx dediki, Junayd va Boyazid bu ahdda bo`lsalar erdi ul mardimardonaning g`oshiyasin ko`targoylar erdi va minnat jonlarig`a qo`yg`aylar erdi. Faqri Muhammadiyning xonsolori uldur. Biz aning tufaylidin zavq qilurbiz. Barcha ashob insof berdilar va ofarin qildilar. Bu so`zlardin so`ngra Shayx Muayyad dediki, men ham ul sultonning niyozmandlaridinmen va bu baytni o`qidi.
B a y t:
[Agar oramizda ilohiylik ma`nosini anglatuvchi surat paydo bo`lsa, u sen, buni kinoyasiz, taraddudsiz aytaman]10.
503. Mavlono Shamsuddin Muhammad b. Ali b. Malikdod Tabriziy q. s.
Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da mundoq bitibdurlarki, Hazrat Mavlaviy aning alqobida mundoq bitibdurkim, [yaxshilikka chiqiruvchi ulug` Mavlono – jonlarning xulosasi, chirog`, shisha, chirog`donning sirri, din va haqiqat quyoshi, avvalgi va oxirgilarga Allohning nuri]1. Ul debdurkn, hanuz maktabda erdim va murohiq bo`lmaydur erdim. Agar manga qirq kun o`tsa erdi, siyrati Muhammadiy ishqidin manga taom orzusi bo`lmas erdi. Ul Shayx Abubakr Sallabof Tabriziy murididur. Va ba`zi debdurlarki, Shayx Ruknuddin Sinjosiy muridi ermishki, Shayx Avhaduddin Kirmoniy ham aning murididur. Va ba`zi debdurlarki, Bobo Kamol Jandiy murididur. Bo`la olurki, barchaning xidmatig`a yetmish bo`lg`ay va tarbiyatlarin topmish bo`lg`ay. Oxir holida doim safar qilur ermish va qora kiyiz kiyar ermish va har mulkka borsa, karvonsaroyda tushar ermish. Derlarki, Bag`dodqa yetkanda Shayx Avhaduddin Kirmoniyni ko`rdi va dedi: ne ishtasen? Ul dedi: toshlig` suvda oy aksin ko`radurmen. Ul dedi: agar buyiungg`a chibon chiqmaylur, oyni ne uchun osmonda ko`rmaysen? Va ul vaqtki, ul Bobo Kamol xidmatig`a yetar erdi, Shayx Faxruddin Iroqiy ham Shayx Zakariyo Mo`ltoniy amri bila anda erdi. Va har fathu kashfeki anga yuzlanur ermish, ani nazm va yo nasr libosida ado qilur va Bobo nazarig`a yetkurur ermish. Va Shayx Shamsuddin hech nima zohir qilmas ermish. Bir kun Bobo debdurki, farzand Shamsuddin, ul asroru haqoyiqdinki, farzand Faxruddin Iroqiy zohir qilur, sanga hech loyiq bo`lmas? Ul javob beribdurki, andin ortuq mushohada bo`lur, ammo bu jihatdinki, ul ba`zi istilohlardin sohibvuquflur, qilaolurki, alarni yaxshi libosda jilva bergay va manga ul quvvat yo`qdur. Bobo dedikim, Haq s. t. sanga musohibe bergayki, avvalinu oxirin haqoyiqu maorifin sening otingga izhor qilg`ay. Mavlono Shamsuddin Qo`nyag`a yetkanda, Mavlono Jaloluddin madrasadin chiqib, jamoate ulamo aning rikobida boradur erdilar.
Mavlono aning inonin tutub dedi: yo Imom ul-muslimin, Boyazid buzurgrakdur, yo Hazrat Risolat s. a v.? Mavlono debdurki, ul so`zning haybatidin go`yoki yetti osmon bir-biridin ayrildi va yerga to`kuldi va mening botinimdin azim o`te dimog`img`a urdi. Javob berdim-ki, Mustafo s. a. v. olam ahlining buzurgrakidurlar, Boyazid ne bo`lg`ay? Pas dedi: ne ma`nosi borki, Mustafo s. a. v. debdurkn, [seni tanishlik darajasida taniyolmadim]2. Va Boyazid debdurki, [Poko parvardigoro, shonim naqadar yuksak! Men sultonlar sultoniman!]3 ham debdur? Dedim: Boyazid suvsizlig`i bir jur`adin o`lturushti, seroblig`din dam urdi, idrokining ko`zasi aning bila to`ldi va ul nur aning uyining ravzanasi xurdida erdi. Ammo Mustafo s. a. v. istisqoe azim va suvsizlig` ustig`a suvsizlig` erdi va muborak ko`ksi [biz sening qalbingni keng – munavvar qilib qo`ymadikmi?]4 sharhi bila [Allohning yeri kengdur]5 bo`lub erdi. Lojaram otashdin dam urdi va har kun qurbat ziyodatlig`ining istid`osida erdi. Mavlono Shamsuddin faryod urub yiqildi. Va Mavlono markabdin tushub shogirdlarig`a buyurdikim, ani ko`tarib madrasag`a elttilar. Chun o`ziga keldi va muborak boshin Mavlono tizi ustiga qo`yub erdi, andin so`ng aning iligin tutub ravon bo`ldi va uch oy muddate bir xilvatda laylan va nahoran visol savmi bila o`lturdilarki, aslo chiqmadilar. Va kishiga zahra yo`q erdikim, alarning xilvatig`a kirgay. Ul xilvatda bir kun Mavlono Shamsuddin Mavlaviy xidmatidin shohide tiladi. Ul o`z haramining iligin tutub majlisqa kelturdi. Ul dediki, bu mening singlimdur, bir nozanin yigit ko`nglum tilar. Filhol farzandi Sulton Valadni olib keldi. Dedi: bu mening farzandimdur, Holiyo agar bir miqdor chog`ir muyassar bo`lsa, zavqe qilur erduk. Mavlaviy chiqdi va juhudlar mahallasidin bir ko`za chog`ir yetkurdi. Mavlono Shamsuddin buyurdikim, men Mavlononing mutovaati quvvati va mashrabi vus`atin imtihon qiladur erdim. Har nedin desalar, ortig`roqdur. Va debdurki vaqt mashoyixidin so`rarbizki, [menda Xudo bilan shunday lahzalar bo`ladiki...]6 bu mustamir vaqt bo`lg`ay? Derlarki, yo`q, mustamir bo`lmag`ay! Va dediki, birav Hazrat Muhammad s. a. v. ummatidin bir darveshga dediki, sanga Tengri jam`iyat bergay. Ul dedi: hay-hay, bu duoni qilma, mundoq duo qilki, Tengri jam`iyatni andin ayir, anga tafriqae berki, men jam`iyatda ojiz bo`lubmen. Va debdurki, birav derki, siqoyada Tengri otin tutmamak kerak va Qur`on o`qumamak kerak, magar ohista. Dedimki, munga ne chora qilayki, ani o`zumdin ayira olmon: shoh otdin tushmas, bechora ot ne qilsun? Va ba`zi debdurlarki, chun Mavlono Shamsuddin Qo`nyag`a yetti, Mavlono xidmatlari darsig`a kirdi. Va Mavlono bir havz qirog`ida o`lturub erdi va tegrasida kitoblar. Ul so`rdiki, bu ne kitoblardur? Mavlono dediki, bu qiylu qoldur, sening munung bila ne ishing bor? Mavlono Shamsuddin ilig uzatti va ul kitoblarni suvga soldi. Mavlono tamom taassuf bila dedi: ey darvesh, ne qilding, alardin ba`zi otamning favoyidi erdiki, yana topilmas. Mavlono Shamsuddin ilig suvga urub, birin-birin kitoblarni suvdin chiqardi va suv hech qaysig`a asar qilmaydur erdi. Va Mavlono xidmatlari ayttilarki, bu ne sirdur? Ul dediki, muni zavqu hol derlar, muning bila sening ne ishing bor? Andin so`ngra ul ikki buzurgvorning suhbatlari tutashti. Bu nav` naql qilibdurlarki, Mavlono Shamsuddin q. s. shahodat sharafi bila dunyodin o`tubdur. Va tarix olti yuz qirq besh ekandur. Va oz fursatda qotillarin birin-birin Tengri taolo tafzihlar bila olamdin chiqaribdur. Ul jumladin biri Mavlononing farzandi Alouddin Muhammad ermishki, [Ey Nuh, u sening ahlingdan emas]7 dog`ig`a muntasib ermish. Va ba`zi debdurlarki, alarning qabri Mavlono Pahlaviy madrasasida Mavlono Badriddinkim, boniy ekandur, aning yonidadur, vallohu taolo a`lam.
504. Shayx Salohuddin b. Faridun Qunyaviy ma`ruf bi-Zarkub q. s.
Ul bidoyate holida Sayyid Burhonuddin Muhaqqiq Tirmiziyning muridi ermish. Mavlono Jaloluddin xidmatlari zarkublar hovlisidin o`tarda, alarning zarbi unidin alarg`a hol voqe` bo`lubdur va samo`g`a kiribdurlar. Shayx Salohuddin ilhom bila do`kondin sakrab chiqibdur va boshin alarning ayog`ig`a qo`yubdur. Va Mavlono hazratlari aning boshin ko`tarib, iltifot va navozish qilib, peshindin namozi digargacha Mavlono hazratlari samo`da ermishlar. Va bu g`azalni buyurdilarki,
b a y t:
[Bu zargarlik do`konida shunday bir xazina paydo bo`ldiki, ajab surat, go`zal ma`ni, qanday yaxshi, qanday yaxshi!]1.
Shayx Salohuddin buyurdi, to do`konni yag`mo qildilar. Va ikki kavndin ozod bo`ldi. Va Mavlono xidmatlarida ravona bo`ldi. Mavlono hazratlarig`a ham – ul ishqibozlikkim, Shayx Shamsuddin Tabriziy bila erdi, aning bila bunyod qildilar. Va ikki yilg`acha aning bila musohabat va muvonasatlari bor erdi. Bir kun Mavlono hazratidin savol qildilarki, orif kimdur? Dedilarki, orif uldurki, sening sirringdin so`z aytqay va sen xomush bo`lg`aysen va andoq kishi Salohuddindur. Va chun Sulton Valad bulug` haddig`a yetti, Mavlono hazratlari Shayx Salohuddinning qizini aning uchui xutba qildilar va Chalabiy Orif ul qizdin mutavallid bo`ldi. Va Shayx Salohuddin Qunyada madfundur, Mavlono Bahouddin Valad q. s. jivorida.
505. Shayq Hisomuddin Hasan b. Muhammad b. Husan b. Axiy Turk q. s.
Chun Shayx Salohuddin Haq jivori rahmatig`a bordi, Mavlono xidmatlarining inoyat va xilofatlari Chalabiy Nizomudding`a muntaqal bo`ldi va ishqbozlig` aning bila bunyod qo`ydilar. Va «Masnaviy» nazmining sababi ul erdikim, chun Chalabiy Nizomuddin ashob maylini Hakim Sanoiy «Ilohiynoma»sig`a va Shayx Fariduddin Attor q. s. «Mantiq ut-tayr» va «Musibatnoma»sig`a ma`lum qildi, Mavlono xidmatlarng`a arz qildikim, g`azaliyot asrori ko`p bo`lubdur, mazkur bo`lg`on kitoblar tarzi bila agar kitobe mavzun bo`lsaki, do`stlarg`a yodgore bo`lg`ay, inoyatdur. Mavlono filhol dastorlari boshidin bir kog`az Chalabiy Nizomnddin ilgiga berdilar, o`n sakkiz bet anda bitiklik. «Masnaviy»ning avvalidin, andinki,
m a s n a v i y:
[Tingla, nay andoq hikoyatlar qilur]1 onchakim
[xullas, so`zni qisqa qilish kerak, vassalom!]2.
[Tingla, nay andoq hikoyatlar qilur]1 onchakim
[xullas, so`zni qisqa qilish kerak, vassalom!]2.
Andin so`ngra Mavlono xidmatlari dedilarki, andin burunki sizing zamiringizga bu doiya tushkay, g`ayb olamidin ko`nglumga muni ilqo qilib erdikim, bu nav` kitobe nazm qililg`ay va ihtimomi kulliy bila «Masnaviy» nazmig`a shuru` qildilar. Goh-goh andoq bo`lur erdiki, tunning avvalidin fajr tulu`ig`acha imlo qilurlar erdi va Chalabiy Nizomuddin bitir erdi. Va majmu` ul bitiganni buyuk un bila Mavlono xidmatig`a o`qur erdi. Chun avvalgn daftar tamomg`a yetti, Chalabiy Nizomiddinning harami favt bo`ldi va aroda fatrate tushti. Ikki yildin so`ngra Chalabiy Nizomuddin Mavlono xidmatlarida niyozmandlig`lar bila «Masnaviy»ning tatimmasin istid`o qildi. Andoqki, ikkinchi daftarning avvalida ishorat anga voqe` bo`lubdurki,
m a s n a v i y:
[Bir muddat bu masnaviy kechiktirildi,
qon sutga aylanguncha vaqt kerak]3.
[Bir muddat bu masnaviy kechiktirildi,
qon sutga aylanguncha vaqt kerak]3.
Andin so`ngra kitobning oxirigacha Mavlono hazratlari ayturlar erdi va Chalabiy Nizomuddin bitir erdi. Bir kun Chalabiy Nizomuddin dedikim, qachonki ashob Maxdumiyning masnaviysin o`qurlar va huzur ahli aning nurig`a mustag`raq bo`lurlar, ko`rarmenki, g`ayb ahlidin jamoate iliglarinda dashnalar va tig`lar tutub hozir bo`lurlar. Har kim ixlos yuzidin isg`o qilmasa, imonining tubin va dinining shoxin kesib, ani sudray-sudray saqar mustaqarrig`a elturlar. Mavlono dedilarki, andoqdurki, ko`rdung.
M a s n a v i y:
[Bu so`zlarga dushman bo`lganlarning sharmanda bo`lib, do`zaxga tushgani ko`rsatildi.
Ey, Hisomuddin, sen uning holini ko`rding.
Haq qilmishiga munosib javob berganini senga ko`rsatdi]4.
[Bu so`zlarga dushman bo`lganlarning sharmanda bo`lib, do`zaxga tushgani ko`rsatildi.
Ey, Hisomuddin, sen uning holini ko`rding.
Haq qilmishiga munosib javob berganini senga ko`rsatdi]4.
506. Sulton Valad q. s.
Ul Sayyid Burhonuddin Muhaqqiq bila Shayx Shamsuddin Tabriziy q. s.g`a shoyista xidmatlar qilib erdi. Va Shayx Salohudding`a kulliy irodati bor erdi. Va o`n bir yil Chalabiy Nizomuddinni buzurgvor-otasi qoyimi maqom va xalifasi tutar erdi. Va ko`p yillar otasi haqoyiqu maorifin fasih til bila taqrir qilur erdi. Va bir masnaviysi bor, Hakim Sanoyi «Hadiqa»si vaznida, base asroru nukta anda darj qilibdur. Borlar Hazrat Mavlono anga bu xitobni qilibdurki, [odamlar orasida menga surat va siyratda eng ko`p o`xshaydigani sensan]1. Va ani bag`oyat sevar ermish. Derlarki, jaliy qalam bila o`z madrasasining devorida bitibdurki: «bizing Bahouddin nekbaxtdur, yaxshi tirildi va yaxshi o`lg`ay, vallohu a`lam». Va derlarki, bir kun anga navozish qilur ermish. Debdurki, Bahouddin, mening bu olamg`a kelmakimga sabab sening zuhurung erdi. Va barcha so`zlar mening qavlumdur va sen fe`limsen. Bir kun Hazrat Mavlono anga dedilarki, Dimashqqa bor, Mavlono Shamsuddin talabig`a. Va muncha vajhi sim elt va ul sultoni ma`no kafshi ichiga sol va muborak kashfning yuzin Rum sari qil! Chun Dimashqqa yetsang, Solihiyada karvonsaroydur mashhur, yaksar anda borki, ani anda toparsenki, bir farangi sohibjamol yigit bila shatranj o`ynaydur. Chun ul eltsa, yormoq oladur va agar ul yigit eltsa silli uradirg`on ko`rgungdur. Zinhor inkor qilmaki, ul yigit bu toifadindur va o`zun tanimas. Va alar tilarki ani o`ziga shinoso qilg`aylar. Chun Sulton Valad Dimashqqa bordi va Mavlono Shamsuddinni ham ul yerdaki buzurgvor validi nishon berib erdi, toptiki, ul yigit bila shatranj o`ynaydur erdi. Niyozmand hamrohlar bila ilayiga bosh qo`yub riqqatlar qildilar. Va ul farangi kofir yigit bu holni ko`rub, aning buzurgluqin bildi va o`z beadabliqlaridin uyalib, bosh yalang qilib, imon kelturdi. Va insof yuzidin turdi va tiladiki, har nesi bo`lsa yag`mog`a bergay. Mavlono Shamsuddin qo`ymadi, buyurdiki, Farangistong`a qayt va ul diyorning azizlarin musharraf qil va ul jamoatning qutbi o`l! Andin so`ng Sulton Valad kelturgan vajhni amr topqan bila ul maxdumning kafshiga to`kub, kafsh yuzin Rum sari evurdi. Va Mavlono xidmati va soyir Rum niyozmandlari tilidin alarni istid`o qildi. Alar qabul qilib, ham aning otig`a minib, azimat qildilar. Va Sulton Valad rikoblarida yayoq tebradi. Va Mavlono Shamsuddin har necha buyurdilarki, farzand Valad, otlan! Ul boshin qo`yub dediki, shoh otlig` va banda otlig` qachon ravo bo`lg`ay? Va Damashqdin Qo`nyag`acha alarning rikobida yayoq bordi. Chun Qo`nyag`a yettilar, Mavlono Shamsuddin aning xidmatlarin Mavlono Jaloludding`a taqrir qilib aytur erdiki, men mundoq dedim, ul mundoq javob aytti va bashomat qilur erdi. Andin so`ngra dedi-larki, manga Haq mavhibatlaridin ikki nimadur: sar va sir. Avvalg`ini ixlos bila Mavlonog`a fido qildim, ikkinchini Bahouddin Valadg`a bag`ishladim. Agar Bahouddiig`a Nuh umri bo`lub, barini bu yo`lda sarf qila erdi, ul muyassar bo`lmag`ay erdiki, bu yo`lda mendin anga yetti. Umid ulkim, sizdin ham nasiblar anga yetkay. Chun Mavlono tengrining jivori rahmatig`a bordi, yetti kundin so`ngra Chalabiy Nizomuddin barcha asbob bila Sulton Valad qoshig`a keldi va dedi: tilar menki, buzurgvor otang o`rnig`a o`lturg`aysen va muridlarg`a irshod qilg`aysen va bizga shayx va muqtado bo`lg`aysen va men rikobingda g`oshiyani egnimga qo`yub bandalig` qilg`aymen. Va bu baytni o`qidiki,
b a y t:
[Ey jon, ko`ngul uyida kim o`tiribdi,
Shoh taxtida shoh, va shahzodadan boshqa!?]2.
[Ey jon, ko`ngul uyida kim o`tiribdi,
Shoh taxtida shoh, va shahzodadan boshqa!?]2.
Sulton Valad bosh qo`ydi va ko`p yig`ladi va dediki [Sufiyga xirqa yarashadi, yetimga yonish va kuyish]3. Andoqki, otam hayotida xalifa va buzurgvor erding, bu zamon ham xalifa va buzurgvorimizsen. Ul debdurki, bir kun otam dedikim, agar tilasangki doyim behishti barinda bo`lg`aysen, barcha bila do`st bo`l va hech kimning kinasin ko`nglungda asrama! Va bu ruboiyni o`qidikim,
r u b o i y:
[Afzallik istasang, hech kimdan afzallik da`vo qilma, mum va malham bo`lu jarohat bo`lma!
Birovdan senga yomonlik yetishini istamasang, yomon so`zli, fikri buzuq, yomonlikni targ`ib qiluvchi bo`lma!]4.
Tamom anbiyo a. s. muni qilibdurlar va bu siyratli suratqa kelturubdurlar, lojaram olam ahli alar xulqlarig`a mag`lub va lutflarig`a majzub bo`libdurlar. Chun do`stlarni yod qilursen, ko`nglung bo`stoni xushlug`din ochilur va gulu rayhondin to`lar. Va chun dushmanlarni zikr qilursen, iching tikan va yilon bilan to`lar va xotiring pajmurda bo`lur. Derlarki, vafoti kechasi bu baytni o`qur ermish.
B a y t:
[Bu tun shunday tunki, shodlik tunidir.
Allohdan ozodlik yetar bir tundir]5.
[Bu tun shunday tunki, shodlik tunidir.
Allohdan ozodlik yetar bir tundir]5.
Etti yuz o`n ikkida Rajab oyining o`nida shanba kechasi dunyodin o`tti.
507. Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s.
Hazrat Maxdum n. m. Imom Yofi`iydin alar alqobig`a mundoq naql qilibdurlarkn, [o`z zamonasining ustozi, davrining yagonasi, nurlar matlai, sirlar manbai, tariqat rahbari, haqiqat tarjimoni, zohir va botin ilmlarda barcha ulug` shayxlarning ustozi, oriflar yo`lboshchisi, soliklar tayanchi, rabboniy olim Shihobuddin Abu Hafs Umar b. Muhammad Bakriy Suhravardiy, Alloh uning sirrini muqaddas qilsin]1. Abu-bakr Siddiq r. a. farzandlaridindur. Tasavvufda intisobi o`zining ammi Shayx Abunnajib Suhravardiyg`a. Va Shayx Abdulqodir Giloniy r. suhbatig`a yetibdurlar va alardin o`zga ham mashoyixdin ko`pning suhbatig`a musharraf bo`lubdurlar. Va debdurlarki, ba`zi abdol bila muddate Abbodon jazirasida bo`lur ermishlar. Va Xizr a. s. bila suhbat tutubdurlar. Shayx Abdulqodir alar vasfida debdur: [Sen Iroqdagi mashhur kishilarning oxirgisisan]2. Ko`p tasniflari bor. «Avorif»dek va «Rashf un-nasoyih» va «A`lom ut-tuqo»dek. «Avorif»ni Makkada tasnif qilibdurlar. O`z vaqtlarida shayx ush-shuyux ermishlar. Bag`dodda tariqat arbobi yiroq – yaqindan bu qavm masoyili istifosini alardin qilur erdilar: [Ulardan ba`zisi unga yozdi: Ey Xojam, agar amAlii tark etsam, tanballik qilgan bo`laman. Agar amal qilsam, menda manmanlik paydo bo`layapti. Javobida yozdi: Amal qil va manmanlikka qarshi Allohdan panoh tila!]3. «Iqboliya» risolasida mazkurdurki, Shayx Ruknuddin Alouddavla q. s. debdurlarki, Shayx Sa`duddin Hummuyiydin so`rubdurlarki, Shayx Muhyiddin Arabiyni nechuk topting? Debdurki, [Sohilsiz, shiddatli to`lqinlanuvchi daryo]4. Va debdurki, Shayx Shihobuddin Suhravardiyni nechuk topting? Debdurki, [Suhravardiy peshonasidagi payg`ambar s. a. v.g`a tobelik nuri bu boshqa narsadir]5. Valodati besh yuz o`ttuz to`qquzda Rajab oyida ermish, vafotlari olti yuz o`ttuz ikkida ermish, vallohu taolo a`lam.
508. Shayx Najibuddin Ali b. Buzg`ush Sheroziy q. s.
Olim erdi va orif, sarchashmai ulumu maorif. Otasi g`aniy va tojir erdi. Va Shomdin Sherozga keldi va mutaahhil bo`ldi va mutavattin. Bir kecha amirul-mu`minin Ali k. v.ni tushta ko`rdi va aning qoshig`a taome kelturub, aning bila yedi va anga bashorat berdiki, Haq s. t. sanga farzande bergusidur, najib va solih. Chun ul o`g`ul tug`di, anga ul hazrat otin qo`ydi: Ali va laqab Najibuddin dedi. Va ul o`g`ul bidoyat holdin fuqaro muhabbatini ko`nglida asrar erdi va alar bila musohabat qilur erdi. Otasi anga har necha foxir liboslar yasar erdi va laziz taomlar tartib qilur erdi, parvo qilmas erdi. Va der erdikim, men xotunlar libosi kiymasmen va noziklar g`izosi yemasmen! Va pashmina kiyar erdi va betakallufona taom yer erdi, angachaki ulg`aydi. Va qavmning muddaoyu talabi ko`ngliga g`olib bo`ldi va yolg`uz uyda basar eltur erdi. Bir kecha tushta ko`rdiki, Shayxi Kabir ravzasidin bir qari chiqdi va aning keynicha yana olti uluq kishilar bir yo`l bila borur erdilar. Ul burung`i pir anga boqib tabassum qildi va iligin tutub, so`ngg`i pirg`a topshurdi. Va dediki, bu Tengri taolodin vade`atidur sanga. Chun uyg`ondi, tushin otasig`a dedi. Otasi dediki, bu tushni kimsa ta`bir qilaolmas, magar Shayx Ibrohim. Va ul majzub va uqaloyi majonindin erdi. Biravni aning qoshig`a yubordiki, ul tushni arz qildi. Shayx Ibrohim eshitgach dediki, bu tush Ali Buzg`ushdin o`zganing tushi emas! Burung`i pir Shayx Kabirdur va o`zgalar jam`iki, bu tariqni andin qabul qilibdurlar va so`ngg`i pir kerakki, tirik erkan, ani tilab topmoq kerakki, munung tarbiyatin anga ruju` qilibdur, to maqsudqa yetkay. Bu so`zni eshitgach otadin ijozat hosil qilib, Makka safarig`a azimat qildi. Chun Shayx Shihobuddin Suhravardiyg`a yetishti, ani tanidiki, tushta ko`rgan kishidur. Shayx ham aning holig`a muttale` erdi, aning tushin anga aytti. Va ul Shayx mulozamatin ixtiyor qildi va yillar aning suhbatida basar eltti va Shayx iligidon xirqa kiydi va Shayxning musannafotin va o`zga nimalar ham bu ilmu tariqda Shayxdin eshitti. Va Shayx izni bila Sherozg`a murojaat qilib, mutaahhil bo`ldi. Va xonaqoh bino qilib, toliblar irshodig`a mashg`ul bo`ldi. Va holotu karomoti xalq orasida ishtihor topti. Va yaxshi so`zlari va sharif risolalari borki, Shayx so`zining isi alardin kelur. Bir kun anga dedilarki, tavhid sirrin bir misol bila ravshan qil! Dedi: ikki ko`zgu va bir olma. Asr fuzalosidin biri hozir erdi, bu ma`noni nazm qildi.
Ma s n a v i y:
[Keksa, komil shayx Najibuddin so`z sahrosida bu yangi gapni aytdi:
Vahdatdan misol keltirmoqchi bo`lsang, bir olmayu ikki oynani tasavvur qil!]1.
Bir kun dedi: ma`shuqning xolin payvasta ta`rif qilurlar, bu ajabki, anda xud xol yo`qdur. Ham ul fozil hozir erdi, bu ma`noni ham nazm qildi.
R u b o i y:
[Ey ulki, sening husnda timsoling yo`q, mening holatim yuzungdagi xoldan ayri emas. Mening barcha vasf qilganlarim yuzingdagi xoldir, ajabki, yuzingda xolning o`zi yo`q]2.
Olti yuz yetmish sakkizda Sha`bon oyida dunyodin o`tubdur:
509. Zahiriddin Abdurrahmon b. Ali b. Buzg`ush q. s.
Otasining murididur va xalifasi erdi. Onasi anga homila bo`lg`onda, Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. o`z muborak xirqasidin bir pora ayirib yuboribdurlarki, ul mutavallid bo`lg`onda, anga kiydurgaylar. Ul xirqaki hajqa kiyibdur, ul ekandur. Ulg`ayg`anda, ota xidmatig`a mashg`ul bo`ldi va tarbiyat topti. Va hajg`a bordi. Arafa kechasi tush ko`rdiki, Hazrat Rasul s. a. v. ravzasig`a bordi va salom berdi. Javob qildiki, [Senga ham salom bo`lsin, ey Abunajoshiy!]1. Otasi ul holig`a muttale` bo`ldi va ahlu xaylig`a xabar berdi va bashorat yetkurdiki, murod hosil bo`ldi. Andin so`ngra dars aytti va hadis rivoyat qildi va tasonif qildi. Aning tasonifidin biri «Avorif» tarjimasidurki, anda kashfu ilhomdin sodir bo`lg`on tahqiqoti ko`pdur. Buyuk maqomotqa. yetti va arjumand karomotqa mashhur bo`ldi. Va Hazrat Shayxning bu ikki baytin doyim o`qur ermishki,
sh ye ` r:
[Yuksak rizo maqomiga yetganimda ham rozi emas edim, rizodin yuksakroq maqomdan ham ko`nglimiz zada. Bizga firoq yuzlanib, maqsaddan yiroqlashgan paytimizda, menga salomga keluvchi xayoling bilan qanoatlanaman]2.
Etti yuz o`n oltida Ramazon oyida dunyodin o`tti.
510. Shayx Muhammad Yamaniy q. t. r.
Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush debdurki, bir kun jam`i ashob bila Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. suhbatida o`lturub erduk. Shayx ashobdin biriga buyurdilarki, xonaqohdin tashqari chiqsun, agar g`aribe bo`lsa, olib kirsunki, bizing dimog`imizg`a bir oshno isi keladur. Birav chiqti va hech kishi topmadi. Shayx yana haybat bila buyurdilarki, bu qatla chiqki toparsan! Ul darvesh bu qatla chiqqandin so`ngra bir qora ranglig` kishi ko`rdiki, safar va azimat osori ahvolida zohir erdi, olib kirdi. Kirgach, saffi ni`olg`a mayl qildiki, o`lturg`ay. Shayx dediki, ey Shayx Muhammad, yaqin kelki, sendin oshno isi keladur. Va ani o`z yonig`a tiladilar. Va ul va Shayx bir-biri bila sirda bezabonlig` tili bila so`zlar aytishtilar. Andin so`ngra ul Shayxning tizini o`pti. Va Shayx buyurdilarki, sufra kelturdilar va taom yedilar. Va men ro`za erdim. Shayx buyurdilarki, har kim ro`za tutubdur, o`z holi bila bo`lsun! Ul sufrada anor erdi. Va Shayx anor yeydur erdilar va donalarni sufraning bir go`shasida yig`adur erdilar. Mening xotirimg`a keldiki, ul donalarni olayki, Shayxning muborak og`zi suyi barakati anga yetibdur, aning bila iftor qilay. Chun bu xotir ko`ngluma kirdi, ul g`arib ul donalarni olib, og`ziga solib yedi va manga boqib tabassum qildi. Bildimki, xayolimni bilibdur. Chun sufra ko`tardilar, Shayx buyurdilarki, Shayx Muhammad hofizi kalomdur, ammo muddate yolg`uz tilovat qilibdur, emdi tilarki, birav qoshida har kun biror nima «Kalomulloh»din o`tkargay. Har kim bu muddao qildi, ammo Shayx bu xidmatin manga havola qildilarki, Ali Sheroziy har kun aning darsini quloq tutsun! Ul har kun kelur erdi va bir sipora o`qub borur erdi. Bu ayyomda andin g`arib holot mushohada tushti va ajab fayzlar va osoyishlar aning suhbatidin manga yetishti. Oxir Shayx anga xirqa kiydurub, toliblarig`a xirqa libosi ijozatin berib, o`z viloyatig`a uzatti. Va anda mashhur bo`ldi va ko`p xalq anga murid bo`ldilar.
511. Shayx Ibrohim Majzub q. s.
Ul hamuldurki, zikri Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush bayoni holida o`tti. Va debdurlarki, gohe necha kun o`tar erdiki, hech taom yemas erdi, gohe necha kunluk taomni bir lahzada yer erdi. Va aning nima yemakining sharhi va Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush bila suhbatining bayoni «Nafahot ul-uns»da bor, tilagan kishi topar. Va andin g`arib holot va ajib karomatlar ko`rubdurlar. Shayx Shihobuddin Suhravardiy va ul tabaqadag`i mashoyix bila mu`osir ermish.
512. Shayx Jamoluddin Lur q. t. s.
Shayx Najibuddin debdurki, bir qatla manga dedilarki, bu shahrg`a bir Lur kelibdur, oti Jamoluddin. Va qaviy jazbasi bor va masjidi jome`da bo`lur. Bordim va ani ko`rdum va salom dedim. Javob dedi va ayttiki, mening oqni qora qilg`uchilar bila ishim yo`qdur, ya`ni fuqaho va bitiguchilar bila. Birav dediki, ul sufilardindur. Borib qoshida o`lturdum va ahvolidin savol qildim. Dediki, men ummiy kishidurmen Lurda. Va nima o`qumaydurmen, manga kalo o`tlatmoq bila xush erdi. Bir kun poygohda kalo o`trusida o`lturub erdim. Nogoh manga hole makshuf bo`ldi va jazba zohir bo`ldi va hijobni ko`zum ollidin oldilar. Behush-bo`ldum va yiqildim. Va kaloning oyog`i ostida ilik-ayog` urar erdim. Chun o`z holimg`a keldim, manga tavhid sirri makshuf bo`lub erdi. Va ul doyim shathiyot aytur erdi. Ulamo va sulaho aning inkorig`a qo`ptilar va takfir qildilar. Va aning qatlig`a fatvo qilib, Otabek Abubakrki, shahrning podshohi erdi, qoshig`a elttilar va qatl ijozati tiladilar. Otabek dediki, agar ikki kishi ham sizga muttafiq bo`lsalar, qatl qilay! Biri Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush yana biri Shayx Mu`inuddinki, ham Sherozning buzurgi ermish. Ul fatvoni mening qoshimg`a kelturdilar. Men bitidimki, ul majzubdur va mag`lub, aning qatli joyiz emas. Va Shayx Mu`inuddin ham andoq o`q bitib erdi. Otabek aning qatlig`a hukm qilmadi. Ham ul debdurki, bir kun vuzu` qiladur erdim va Jamoluddin manga boqadur erdi. Chun suvni yuzumga yetkurdum, dedimki, [nopoklikni ketkizaman!]1. Ul dedi, hech hadase qolmaydur, aytki [nopokni ketkizaman]2.
513. Shayx Shamsuddin Safiy r. t.
Kibor mashoyixdindur. Vaqte Shayx Najibuddin Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy xidmati niyatig`a Bag`dod azimati qilibdur, Shayx Shamsuddin rafiq ekandur. Ul Shayx Najibuddin ollida Qur`on o`qubdur va Shayx Najibuddin aning qoshida fiqhdin bir nima o`qubdur. Va uluq Shayx xidmatlarida suluk qilib, bir-biri bila suhbat tutar ermishlar. Va Shayx Najibuddin debdurki, chun Sherozg`a murojaat qilduq, Hazrat Shayx mening uchun xirqa libos ijozati bitidi va Shayx Shamsuddin uchun ham bitidi. Va qirq adad bo`rk bizga berdi, yigirma manga va yigirma anga. Va har bo`rkda Sheroz buzurglaridin birining otin bitidi. Va buyurdiki, chun Sherozg`a yetarsiz, avval bizing niyatimiz bila bu bo`rklarni alarg`a kiydurungki, alarning otlari bitiklikdur. Andin so`ngra o`zgalarga xirqa libos qiling.
514. Shayx Nuriddin Abdussamad Natanziy q. s.
Ul Shayx Najibuddin Ali Buzg`ushning murididur. Zohiriyu botiniy ulumg`a olim ermish. Shayx Izzuddin Mahmud Koshiy va Shayx Kamoluddin Abdurazzoq Koshiy ikkalasi aning muridlaridurlar. Shayx Abdurazzoq «Ta`vilot» tafsirida derkim, [Shayximiz Mavlono Nuriddin Abdussamad q. r. a.dan eshitdim. U otasidan eshitgan ekanki, faqirlardan biri ulug` Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. xizmatida bo`lib, vahdat mushohadasi va fano holatlariga yetib, yuksak zavq topgan edi. Ammo nogahon bir kun yig`iga tushdi va afsuslandi. Shayx undan bu holat haqida so`radi. Aytdi: Kasrat tufayli vahdatdan to`sildim va undan uzoqlashdim. Endi o`z holatimni topolmayapman. Shayx unga bu holat baqo maqomining boshlanishn, oldingi holatdan a`lo va yuksakroq ekanligini anglatdi va uni xotirjam qildi]1.
515. Shayx Izzuddin Mahmud Koshiy r. t.
«Avorif» tarjimasining sohibidur va «To`iyai Foriziya»ning shorihi va pasbaland haqoyiq va arjumand maorif bu ikki kitobda darj qilibdur. Bu ba`zi ruboiy aning maorifidindur.
R u b o i y:
[Qalbim menga aytdi: Ilmi ladunga havasim bor, imkoning bo`lsa, uni menga o`rgat! «Alif» dedim. Boshqasini ham ayt!–dedi. «yo`q!» – dedim. Uyda birov bo`lsa, bir harf yetar.
Ey yuzing aksi ko`zimga nur bergan, yuzingga o`z nuring bilan boqaman. Bizdan boshqaga boqma!– deding. Axir ayt! «Ko`zimga sendan boshqa kim ham ko`rinadi?»
Ey, do`st, oramizda judolik qachongacha? Men – senman! Senu menlik qachongacha? Sening g`ayratingdan begonalik majoli qolmadi, bas, ko`zlarga begonavashlik qachongacha?]1.
Bu ikki qit`a dag`i aning maorifidindur: [Kasratga yaxshi nazar solsang, vahdatning ayni o`zidir! Sen shubhalansang ham, biz shubha qilmaymiz. Har bir narsaga haqiqat yuzidan boqsang – surati bo`lsin, moddasi bo`lsin birdir.
* * *
O`rtada sen bor ekansan, vahdat yuzi shubha niqobidan xoli bo`lmaydi. Agar o`zlik niqobidan kechsang, ishq, oshiq, ma`shuq birdir]2.
516. Shayx Kamoluddin Abdurazzoq Koshiy r. t.
Ul Shayx Nuriddin Abdussamad Natanziyning murididir. Zohir va botin ulumig`a jome`dur. Va ko`p tasnifoti bor, «Ta`vilot» tafsiridek, «Sufiya istilohoti» va «Fusus ul-hikam» sharhidek va «Manozil us-soirin» sharhidek. Va Shayx Ruknuddin Alouddavla q. s. bila muosirdur. Va oralarida vujud vahdati qavlida muxolafot va mubohasot voqi`dur. Va ul bobda bir-biriga maktublar bitibdurlar. Mir Iqbol Siyistoniy Sultoniya yo`lida Shayx Kamoluddin Abdurazzoqqa hamroh bo`lg`andur. Andin bu ma`no istifsori qilib, anga bu bobda g`uluv ko`rubdur. Mir Iqboldin so`rubdurki, sening shayxingning Hazrat Shayx Muhiddin Arabiyg`a va aning so`zlarig`a ne aqidasi bor? Ul javob debdurki, azim ush-sha`n tutar maorifda. Ammo derki, buki Haqni vujudi mutlaq debdur, g`alat qilibdur va bu so`zin begonmas. Ul debdurki, Shayxning barcha maorifining asli xud bu so`zdadur. Ajabdurki, sening Shayxing bu so`zga inkor qilur va barcha avliyoyu anbiyoyu a`imma bu mazhabda ermishlar. Mir Iqbol bu so`zni o`z Shayxig`a arz qilg`an ekandur. Shayx degandurk, jami` milalu nihalda kishi mun-din rasvoroq so`z demaydur. Va yaxshi boqsa, Tabiiya va Dahriya mazhabi mundin yaxshiroqdur. Va so`zning yaqini va butlonida ko`p so`zlar bitibdur. Va ul javob bitibdur. Va ikkalasini Hazrat Maxdumiy n. m.- n. «Nafahot ul-uns»da Jins bitibdurlar. Tilagan kishi anda tilasunki, topar!
517. Shayx Nuriddin Abdurrahmon Misriy q. s.
O`z zamonida buzurg ermish va o`z vaqtida toliblar qiblasi. Va Misr diyorida tarbiyat va irshodlari muta`ayyin va shayxuxot maqomida mutamakkin. Va irodat avoyilida ul diyor mashoyixidin birining muridi ermishlar, ammo ishlari ul shayx qoshida tuganmaydur. Lekin shayxlari alarg`a aytqon ekandurkim, sening ishing Ajam mashoyixidin biri qoshida tamom bo`lg`usidur. Ul intizorda bo`lur ermishlar, angachaki, Shayx Jamoluddin Yusuf Kuroniy Misrg`a yetibdur. Aning suhbatidin yigirma kundin ozroq zamonda ishlari tamom bo`lubdur va Shayx alarg`a irshod ijozati bitibdur. Ijozatnomada birodar unvoni bila zikr qilibdur, aning uchunki, muammar bo`lg`on ekandurlar. Va Shayx Jamoluddinning nisbati ikki kishigadur, biri Shayx Nizomuddin Shamshiriy yana biri Shayx Najmuddin Mahmud Isfahoniy. Va bu ikkalasi Shayx Nuriddin Abdussamad Natanziy q. r. muridlaridurlar.
518. Shayx Zaynuddin Abubakr Xavofiy q. s.
Alar o`z zamonlarida Xuroson mulkining shayx ul-mashoyixi erdilar va ulumin zohiriyu botiniy orasida jome`. Va avval hollaridin oxirg`acha shariat joddasig`a va sunnat istiqomatig`a va mutobaatig`aki bu qavmning muhaqqiqlari qoshida uluqroq karomatdur, tavfiq topibdurlar. Va alarning nisbati tariqatda Shayx Nuriddin Abdurrahmon Misriyg`adur. Va Shayx alarning tarbiyati takmilidin so`ngra alarg`a irshod ijozati akmal vajh bila bitibdur. Alar Shayx ijozati va ishorati bila Xurosong`a kelurda ijozatnoma-lari Bag`dodda g`oyib bo`lg`on ekandur. Shayx Tengri jivori rahmatig`a borg`ondin so`ngra Misrg`a boribdurlar. Va Shayxning xilvatig`a kirib, ziyorat qilurda o`z ijozatnomalarining savodini ko`rubdurlarki, bir tokchada ermish olibdurlar va hamul dastur bila toliblar va muridlarg`a tarbiyatg`a mashg`ul bo`lubdurdar. Va bu mahzi karomot bo`la olur. Shayx Zaynuddin debdurlarki, Misrdin kelurda chun Bag`dodqa yetushtim, ul bo`rkki, Hazrat Shayx Nuriddin Abdurrahmon q. s. manga berib erdi va ko`p akobir boshig`a yetib erdi, boshimda erdi. Pirtoji Giloniy bila muloqot voqe` bo`ldi. Ul bo`rkni mendin tiladi, andoqki, faqru darveshlik muqtazosi bo`lg`ay, anga berdim. Kecha voqe`da ko`rdumki, ul bo`rk mening qoshimda istig`osa qiladur: Va ul buzurglarniki, alarning boshig`a yetibdur, sanaydur va deydurki, men muncha solihu muttaqiy elning boshig`a yetibmen, emdi sen meni bir xammor boshig`a qo`ydungkn, xamr shurbig`a ishtig`ol ko`rguzur. Tong otgach, ashobdin biri bila ani tilay chiqduq. Eshittukki, xarobotdadur va o`z ishiga mashg`uldur. Anda boribki so`rduk, dedilarki falon uydadur. Chun ul uyga kirduk, mast yiqilib erdi va bo`rk boshida. Hamrohi musohib dediki, siz chiqing, men bo`rkni olib kelay! Men chiqdim va ul bo`rkni aning boshidin olib chiqdi va eshikni aning ustig`a bog`ladi va bo`rkni mening boshimg`a kelturdi. Derlarki, oxir hayotda alarg`a voride yuzlandiki, uch kecha-kunduz o`zlaridin bil-kulliya g`oyib erdilar. Chun alarni o`zlariga kelturdilar, bir yilg`a deguncha xomushlik alarg`a g`olib bo`ldi. Darvesh Ahmad Samarqandiy Shayxning ishin qilg`an muridla-ridin va xulafosidin erdi, so`fiya so`zlarin ko`rub erdi va minbar ustida ani yaxshi bayon qilur erdi. «Fusus» mutolaasi va darsig`a qiyom ko`rgazur erdi. Va Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da bitibdurlarki, aning o`z xatti bila «Fusus ul-hikam»ning oxirida ko`rubmenki, bitibdurlarki, xilvatda erdimki, Hazrat Risolat s. a. v. manga «Fusus ul-hikam» darsig`a ishorat qildi. Va Hazrat Rasul s. a. v.din savolot qilib javoblar topqanini ham «Nafahot»da bitibdurlar. Shayx rahimahullohu sakkiz yuz o`ttuz sakkizda shavvol oynning ikkisida yakshanba kechasi dunyodin o`tubdurlar. Va alarni avval Molin degan yerda dafn qilibdurlar va andin Darveshobodqa naql qilibdurlar va Darveshoboddin Hirot Dor us-saltanati iydgohi yonig`a naql qilibdurlar. Va alarning muborak mozori boshida oliy imorate yasabdurlar. Va anda oncha obodonlig` bo`lubdurki, holo juma namozi qilurlar.
519. Amir Qivomuddin Sinjoniy r. t.
Bidoyat holda Xavof viloyatining Sinjon otlig` kentida shariku navisand ermish va jam` va xarj va tarjeh va taxsis nusxasi aning uhdasig`a ermish. Bu holda anga nogoh jazbae yetibdur. Har nedinki, mashg`ul ekandur, chiqibdur va suluk bunyod qilibdur. Derlar, iligin Tengri yo`lida musulmonlarg`a vaqf qilg`on ermishki, har kishi har ne buyursa, xoh mushaf va g`ayrihi bitigay. Ul buyurg`an kitobning tarixin bigib, otlarin bila asrar ermishkim, buyurg`an tarix dasturidan burun, so`ngra bo`lmag`ay. Majolisda maorif ko`p aytur ermish. Der ermishki, Muso a. s. voqe`ada manga bir ayoq sharbat beribdur, bu go`yolig`im boisi uldur. Ko`p ash`ori bor va Hazrat Mavlono Jaloluddin Rumiy q. s.ning ba`zi g`azaliyotig`a tatabbu` qilibdur. Va kitobe tasnif qilibdurki, otin «Junun ul-majonin» qo`yubdur. Va anda g`arib so`zlar darj qilibdur. Shayx Zaynuddin Xavofiy q. s. bila muosir ermish. Oralarida mukotabot va murosalot bor. Hazrat Mahdumiy n. m. n. alardin ba`zini «Nafahot ul-uns»da darj qilibdurlar. Va Mavlono Shayx Ko`histoniy Mirning valodat va vafotlari tarixida bu qit`ani aytibdurlarki,
q i t ` a:
[Amir dunyoni tark etuvchi, solik, din va millat homiysi, talabda shoh Ibrohim Adhamdek edi. Yetti yuz o`ttiz to`rt sana ro`za oyi chiqib, hayit kuni dunyoga keldi. Sakkiz yuz yigirma kirishidan besh kun oldin vafot etdi]1.
520. Xoja Shamsuddin Muhammad Kusuyi Jomiy q.s.
Shayx buzurgvor shayx ul-islom Ahmad Jom q. s. ning buzurgvor avlodi va kibor ahfodidindurlar. Va Shayxning xirqasinki, derlarki, Hazrat Shayx ul-mashoyix Shayx Abu Said Abulxayr q. s.din alarg`a yetgan ekandur, Xoja xidmatlarig`a yetib erdi. Va ul xirqaning yoqasida Hazrat Risolat s. a. v.ning muborak ko`nglaklaridin bir parcha tikilgan mavjuddur. Xoja jomi` erdilar ulumi zohiriyg`a va botiniyg`a. Shomu subh avrodini Hazrat Shayx Zaynuddin q. s. tariqi bila jahr ayturlar erdi. Va Hazrat Shayx Bahouddin Umar suhbatig`a ko`p yetarlar erdi. Va azim irodatlari bor erdi. Shayx Muhyiddin Arabiy q. s. musanna fotin ko`p o`qur erdilar va mu`taqid erdilar. Va tavhid mas`alasin alarg`a muvofiq taqrir qilurlar ermish. V ani minbar ustida ulamo qoshida andoq bayon qilurlar ermishki, hech kimga e`tiroz va inkor majoli bo`lmas ermish. Va «Qur`on» asrorida va ahodis nukotida va mashoyix maorifi nukotida bag`oyat tezfahm emishlar. Va oz tavajjuh bila alarg`a andoq maoniy foyiz bo`lur ermishki, o`zga akobirg`a ko`p taammullar bila ma`lum bo`lmas ermish. Va Mavlono Sa`duddin Koshg`ariy va Mavlono Muhammad Asad va Mavlono Boyazid Puronny va alardin o`zga mashoyix va azizlarki alarg`a muosir erdilar, alar majlisida hozir bo`lur erdilar va mutabarrik nafaslaridin mahzuz bo`lur erdilar. Va`z va samo` majlisining asnosida alarg`a azim vajd yuzlanur erdi va sayhalar tortar erdilarki, majlis ahlig`a siroyat qilur erdi. Bu faqirning otasining alarg`a irodati ko`p erdi. Va safarlarda suhbat va xidmatlarig`a yetib erdi. Va faqir ham kichik yoshimda alarning muborak nazarig`a yetib, iltifot topib, fotihalarig`a musharraf bo`lub men va azim foida andin umidim bor. Umid ulki, noumid bo`lmag`aymen. Sakkiz yuz oltmish uchda jumod ul-avval oyining yigirma uchida shanba kuni dunyodin o`ttilar. Vafotlari tarixida aytibdurlar va ul budurkim,
b a y t:
[Komil shayx, komillarning peshvosi, surat ahliga ma`no ko`rsatuvchi Xoja Shamsuddin Muhammadkim, yopiq osmon uning g`amini yeb, ko`k to`n bo`ladi. U muqaddas qadamgoh sahnasidan joy oldi. Imkonsiz yerda chodir qurdi. Dunyo uning martabasi oldida arzimas edi. Vafoti tarixini «charxi dun» so`zidan chiqar!]1.
Va qabrlari Hirotning masjidi jome`i jivorida faqih Abu Yazid Marg`aziy mazori yaqinidadur. Va ba`zi azizlar ul maqbara boshida mutakallif madrasa va gunbad yasabdurlar. Va xaloyiq tabarruk yuzidin ziyorat qilib murod tilarlar va ba`zi topar erkanlar.
521. Mavlono Zaynuddin Abubakr Toybodiy q. s.
Mavlono Nizomuddin Hiraviyning shogirdidur. Ammo shariat mutobaati varzishi bilan botin ulumi abvobi ham aning yuziga ochilibdur va bilhaqiqat Uvaysiy ermish. Va tarbiyat Hazrat Shayx ul-islom Ahmad Jom ruhidin topibdur va derlarki, Mavlono muddatlar riyozot va mujohidot bila o`tkargandin so`ngra Hazrat Shayx Mavlonog`a zohir bo`lib, debdurlarki, sening dardingning davosini Haq taolo bizning shifoxonada quyubdur. Andin so`ngra Mavlono yetti yilgacha yoyog`, ko`prak ayog` yalang Toyboddin Jomg`a borur ermish va Qur`on tilovatig`a mashg`ul bo`lur ermishlar. O`ttiz yildin so`ngraki, bu tariyq bila suluk qilibdur. Ming Qur`on xatmidin so`ngra Hazrat Shayx ruhoniyatidin ishorat anga bo`lubdurki, Mashhad ziyorati salomullohi alo man halla fihi ihromi bog`ladi va ul ravza ostonbo`slig`ig`a musharraf bo`lg`ondin so`ngra xil`atlar va navozishlar topti. Andin Tus mazoroti tavofig`a mutavajjih bo`ldi. Kecha Shayx Abunasr Sarroj mazori boshig`aki, Tus-ning qirog`idadur ihyo qildi va Hazrat Risolat s. a. v. g`a musharraf bo`ldi va hukm toptikim, tongla Tusqa kirsang, Uryon darveshe senga yo`luqg`usidur. Yaxshi ta`zim qil, ammo sujud qilma! Tong Tusg`a kirgoch, Bobo Mahmud Tusiyki, majzub erdi, Hazrat buyurg`on yo`sun bila keladur erdi, yo`luqdi, chun Mavlononi ko`rdi va o`zin tufroqqa soldi va boshin kiziga tortti va Mavlononing qoshig`a keldi. Bir zamon ayog` ustida turdi. Bir zamondin so`ngra oyog`in kizdin chiqardi va qo`pti va o`z-o`zi bila der erdiki, ey odobsiz, birovni ta`zim qilmassenki, kecha Hazrat Risolat s. a. v. Abu Nasr Sarroj mazori boshida oning bila muloqot qildi va oni senga nishon berdi va osmon farishtalari ondin uyolurlar. Mavlono Bobog`a salom qildi va Bobo javob berdi va buyurdiki, borg`ilki, Ro`dbor avliyo va mashoyixi senga muntazirdurlar va Xoja Muhammad Porso q. s. xizmttlari so`nggi qatla hajg`a borurda Mavlono q.s. mazorig`a kelgan ekandurlar. Der ermishki, avval qatla xojai buzurgvor Hazrat Xoja Bahouddin bila Makkaga borduq. Buxorodin Marvg`a yetgonda qofila ikqi fariq bo`ldilar va ba`zi Mashhadi muqaddas ravzi sori mayl qildilar va ba`zi Hirot sori mo`tavajjih bo`ldilar. Bu buljar bilaki, Nishoburda bir-biriga qo`shulg`oylar. Hazrat Xojai buzurgvor Hiriy sori moyil bo`ldilar va buyurdilarki, tilarbizki, Mavlono Zaynuddin Abubakir Toybodiy suhbatig`a yetgaybiz. Men yigit erdim va Mavlono ahvolidin xabarim yo`q erdi va Mashhad sori bordim va Xoja Muhammad bu ma`ni-din taassuf yer, nadomat izhori qilur ermishlar. Debdurlarki, chun Hazrat Xojai buzurgvor Toibodg`a yetti va saboh namozin Mavlono bila qildilar va namozdin forig` bo`lg`ondin so`ngra burung`i safda muroqabag`a o`z tariqlari bila mashg`ul bo`ldilar va Mavlono avrodni tugatgandin so`ngra alar qoshig`a kelib, ko`rushubdur va otlarin so`rubdur. Alar debdurlarki, Bahouddin. Mavlono debdurki, bizing uchun bir naqsh bog`lang! Alar debdurlarki, kelibbizki naqshe eltgaybiz. Va Mavlono hazratlari alarni uylarig`a eltibdurlar va ikki-uch kun suhbat tutubdurlar va hayrbod qilib, Nishoburda qofilag`a qo`shubdurlar. Mavlono yetti yuz to`qson birda muharram oyining salxida panjshanba kuni nisf un-nahorda olamdin o`tubdurlar va Malik Imomuddin Zavzaniy alar vafoti tarixida debdurki, sana
q i t ` a:
[Tarix yetti yuz to`qson bir sana bo`lib, muharram oyining oxiri payshanba kuni tush payti Mavlononing pok ruhi jannatga ravona bo`ldi. Farishtalarning bari jondan «xush kelibsiz» dedilar]1.
522. Mavlono Jaloluddin Mahmud Zohid Murg`obiy q. s.
Ul, dog`i zohir ulumida Mavlono Nizomuddin Hiraviyning shogirdidur. Va sunnatu shariat varzishu mutobaati jnhatidin bu toifa tariqidin hazzi tamom topibdur va taqvoyu vara`da mubolag`asi bor ekandur. Va debdurlarki, aning barzagari va dehqonlig` olotidin biri bilaki vaqf ekandur, aning ziroatida ish qilg`an ekandur. Ul voqif bo`lg`ach, ul ziroat mahsulig`a daxl qilmaydur. Va barchasin fuqaro va masoking`a tasadduq qilibdur. Hirot maliki bir surra yormoq yuboribdur, qabul qilmaydur. Kelturgon kishi debdurki, malik qoshig`a eltsam, malul bo`lur, olib madrasangizda fuqaro va shogirdlaringizg`a qismat qiling! Debdurki, o`zung qismat qil, ammo aytqilki, qaydindur? Ul kishi bordi, qismat qilg`ali. Chun kayfiyatni aytti, hech kim qabul qilmadi. Yetti yuz yetmish sakkizda zulhijja oyi dunyodin o`tubdur va qabri Hirot Murg`obidadur.
523. Mavlono Jaloluddinch Abuyazid Puroniy q. s.
Shar`iy ulumni takmil qilib erdi. Va aning rioyati va sunnat mutobaati jihatidin oliya marotibg`a yetib erdi. Aksar avqoti musulmonlar muhimmoti kayfiyatig`a mashruf bo`lur erdi. Har so`zki mavoiz va nasoyihdin mazkur qilsa erdi, mustami`larg`a azim asar qilur erdi. Zohir yuzidin birav irodatig`a mansub emas, hamonoki Uvaysiy ekandur. Der ermishki, har qachon manga bir ishda mushkule voqe` bo`lsa, Hazrat Risolat s. a. v. ruhoniyatig`a tavajjuh qilg`animdin ul mushkul raf` bo`lur. Bir qatla bir murididin bir tarog` tilabdur. Va debdurki, Hazrat Risolat s. a. v. manga dedilarki, Boyazid, gohi saqolingni tarag`il! Uyi mehmondin oz xole bo`lur ermish va alar buyurg`on taomlarni muhayyo qilib, o`zi sufra ko`tarib, mehmon ikromig`a ishtig`ol ko`rguzur ermish. Va Mavlono Zahiruddin Xilvatiy suhbatig`a yetar ermish. Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da bitibdurlarki, bir qatla bir jamoat bila aning ziyoratig`a borduk Ul jam`din birovning xotirig`a kechmish bo`lg`ayki, agar Mavlononing karomati bor, bizing uchun kishmish kelturgayki, zalla qilg`aybiz. Ul jamoat ko`pqondin so`ngra Mavlono ul kishii tiladi va uyga kirib, bir tabaqda quruq uzum chiqarib, anga berdi. Va dediki, ma`zur tutki, bizing bog`da kishmish yo`qdur. Mavlono sakkiz yuz oltmish ikkida Zulqa`da oyinda dushanba kechasi dunyodin o`tti va qabri Purondadur. Sultoni zamon oliy imorat qabri boshida yasabdurki, darveshlarg`a maskan va ma`baddur.
524. Mavlono Zahiruddin Xilvatiy q. s.
Zohir va botin ulumig`a jome` ermish. Va Mavlono Zaynuddin Abubakr Toybodiy q. s. der ermishki, falak tosi ostida Zahiruddindek kishi bilmasmen. Va ul Shayx Sayfuddin Xilvatiyning murididur. O`n besh yil aning suhbati va xidmatida, bo`lubdur. Va Shayx Sayfuddin yetti yuz sakson uchda dunyodin o`tubdur va qabri Xilvatiylar go`ristonidadur. Gozurgoh ko`pruki boshida Jahonoroy bog`ining yonidadur. Va Shayx Say-fuddin, Shayx Muhammad Xilvatiyning murididur. Va derlarki, ul Xorazmda jahr zikri aytur erdi. Va uni to`rt yig`ochda eshitilur erdi. Va Pahlavon Mahmud Pakkayor muosiri erdi, aning bila suhbat tutar erdi. Va bu ikki bayt Pahlavondin manqul va mashhurdurki.
N a z m:
[Bir Allohga iymon keltir! Besh vaqt namoz o`qi, o`ttiz kun ro`za tut, zakot ber! Imkon bo`lsa, yo`l tepib haj qil! Bas, bizning qo`limiz sening etagingda, gunoh qilmoq bandadan, kechirmoq Xudodandir]1.
Shayx Zahiruddin bir qatla arba`ing`a o`lturg`ondur. To`rt qatla iftor qilibdur. Qaynatqan bug`doy suyi, har o`n kunda bir qatla. Har qachon Gozurgohga Shayx ul-islom q. s. ziyoratig`a borsa ermish, ko`prikdin o`tkach kafshin chiqarurki, avliyoullohdin uyalurmenki, ayog`ni na`layn bila alarning yuzig`a qo`yg`aymen. Sakkiz yuzda dunyodin o`tubdur va qabri Xilvatiylar go`ristonida, shayxning yonindadur, r.
525. Shayx Bahouddin Zakariyo Multoniy q. s.
Ulumi zohiriy tahsili va takmili qilg`andur. O`n besh yildin so`ngraki, dars va ifodag`a mashg`ul bo`lubdur va har kun yetmish kishi ulamodin va fuzalodin aning darsi majlisida istifoda qilurlar erdi. Haj. azimati qildi va hajdin qaytqanda Bag`dodda Hazrat Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s. xonaqohida tushti va murid bo`ldi. Va buyuk manzilat ul ostona xidmatidin topti. Va Shayx Faxruddzn Iroqiy va Amir Husayniy aning muridlaridurlar. Va ul olamdin o`tkandin so`ngra farzandi Shayx Sadruddin aning qoyim-maqomi irshod masnadig`a o`lturdi va Amir Husayniy «Kanz ur-rumuz» kitobida otasi bila o`g`lini bu nav` mazkur qilibdurki,
q i t ` a:
[Etti iqlimning shayxi, avliyolar qutbi, Allohga yetishgan, ulug` dargohning mahrami, millatning faxri, shariat va din bahosi, pok joni sadoqat va ishonchning manbai. Do`stlar davrasida va uning borligi sharofatidan Hindiston jannat ul-ma`vo edi. Men yaxshi yomondan yuzimni burib, bu baxtni uning huzuridan topdim. Jon humosi o`z oshyonidan parvoz qilib, borliq matoini o`rtadan olib ketdi. Ovozasi baland olampanoh, ulug` martabaga loyiq asrning peshvosidir. Haqning aziz bandasi, din va davlat boshlig`i, to`qqiz falak uning saxovat dasturxonidan bir tovoqdek edi]1.
526. Shayx Nizomuddin Dehlaviy Xolidiy ma`ruf Shayx Nizomuddin Avliyo q. s.
Hind mashoyixining mashohiridindur. Ilm tahsili va takmilidin so`ngra Dehli jome`ida basar eltur erdi. Bir kecha sahar vaqti muazzin minora ustiga chiqib, bu oyatni o`qidikim, [Iymon kelgirgan zotlar uchun dillari Allohning zikriga va nozil bo`lgan Haq– Qur`onga moyil bo`lish vaqti-kelmadimi?]1. Ani eshitgach, holi mutag`ayyir bo`ldi va har jonibdin anga anvor bo`la kirishti. Chun tong otdi, zodu rahlasiz yuz Hazrat Shayx Fariduddin Shakkarganj xidmatig`a qo`ydi. Va murid bo`ldi va kamol martabasig`a yetti. Hazrat Shayx anga toliblar takmili ijozati berib, Dehlig`a uzatti. Anda irodat ahli tarbiyat va takmilig`a mashg`ul bo`ldi. Va Xusrav Dehlaviy va Hasan Dehlaviy aning muridlaridurlar. Va Shayx Faridudding`a Xoja Qutbuddin Baxtiyor Kokiydin xirqa yetibdur va anga Xoja Mu`iynuddin Hasan Sanjariydin va anga Xoja Usmon Horuniydin va anga Xoja Hojiy Sharif Rindoniydin va anga Shayx ul-islom Xoja Qutbuddin Mavdud Chishtiy rahimahullohdin. Biravning bir barotiki, mablag`i kasir bitiglik edi, itti. Shayx Nizomuddin Q. s. qoshig`a kelib, arzi hol qildi. Shayx anga bir diram berdiki, halvo olib, Shayx Farid ruhi uchun darveshlarg`a ulash. Chun ul kishi diramni halvogarga berdi, halvogar bir pora halvo bir pora kog`azg`a chirmab aning ilgiga berdi. Boqsa, ul qog`az aning itgan baroti erdi. Derlarki, bir tojirning molin Multonda o`g`rilar talab erdilar. Shayx Bahouddin Zakariyo o`g`li Shayx Sadruddin qoshig`a boribki, irshod va sajjoda sohib masnadi erdi, siporish iltimosi qildi, Shayx Nizomudding`a. Shayx Sadruddin ul siporishni bitidi. Chun ul tojir Dehlida Shayx Nizomuddin xidmatig`a yetti va ruq`ani berdi. Shayx xodimni tiladi va dediki, tongli sabohdin choshtqacha har futuheki yetsa, bu azizg`a taslim qil! Xodim bu dastur bila amal qildi. Un ikki ming diram tojirg`a vosil bo`ldi. Bir qatla Sulton Muhammad Shoh Xalajiy bir yormoq va javohir to`la nazr razmi bila Shayx xidmatig`a yubordi. Qalandare Shayx o`trusida o`lturub erdi. Ilgari kelib dediki, [ey shayx, hadyalar hammanikidir]2. Shayx dediki, [lekin, bir kishiniki bo`lsa, yaxshiroqdir]3. Qalandar xijil qaytti. Shayx dediki, kelkim: [bir kishiniki yaxshiroq]4 sening nisbatingga deyildi. Qalandar ko`tara ol-madi. Shayxning xodimi madad qildi, to ko`tardi.
527. Shayx Farid Shakkarganj q. s. a.
Hindiston mulkining shayx ul-mashoyixi erdi. Zohiriyu botiniy ulum takmilin qilib erdi. Va shayxqa xirqa Xoja Qutbuddin Baxtiyor Kokiydin yetibdur va anga Xoja Mu`iynuddin Hasan Sanjariydin va anga Xoja Usmon Horuniydin va anga Xoja Hojiy Sharif Rindoniydin va anga Shayx ul-islom Qutbuddin Mavdud Chishtiy r. din. Ashobidin biri Shayxning holotu maqomotin bitibdur. Va ul bir uluq mujalladdur va anda g`arib ahvol mazkur. Ul jumladin biri bukim, bir kun bir qari xotun Shayx xidmatig`a kelib, tazallum qilib yig`lab dedikim, bir yolg`uz o`g`lum bor. Ko`p muddatdurkim, safarg`a boribdur va o`luk-tirigidin xabarim yo`qdur va ishtiyoqidin betoqatmen. Shayx ul zaifa holig`a rahm qildi va muroqabag`a borib, bir zamondin so`ngra bosh ko`tarib dediki, o`yungga bor, Tengri o`g`lungni sanga yetkurgay! Ul zaifa o`yug`a bordi. Lahzae o`tmadiki, birav eshik qoqdi. Chiqib eshik ochkach o`g`li erdi. Rasmiy qalaqu iztirobni ko`rguzgandin so`ngra o`g`lining holin so`rdi ersa, ul dediki, bu zamon falon mulkda erdimki, bu yerdin besh yuz yig`ochdur. Daryo qirog`ida vatan yodidin va sening firoqingdinki, onam-sen, yig`laydur erdimki, bir nuroniy qari kishi paydo bo`ldi. Va ani ta`rifki qildi, barcha Shayxqa sodiq kelur erdi. Iligimni tutti va dedi: ko`zungni yum, emdiki yumdum, dedi: och! Chun ochtim, o`zumni bu eshikda qo`rdum. Yana bir qatla bir jo`gi Shayx xidmatida hozir bo`ldi. Va ko`nglida da`vo erdiki, Shayxqa o`z tariqidin g`arib nimalar ko`rguzgay. Shayxning muborak nazari anga tushkach, yuz tuban yiqildi va yuzin tufroqqa yopushturdi. Bir zamondin so`ngra Shayx dedikim, bosh ko`tar! Boshin ko`tardi. Shayx so`rduki, ne kishisen va qaydin kelursen? Jo`gi javob beraolmadi. Muqarrar so`rgandin so`ngra dediki, Shayx haybatidin tilimga takallum quvvati qolmaydur. Shayx dedikim, o`z tariqingda tortqan riyozatlar natijasi ne hosil qilibsen? Jo`gi dedi: falak qamar javfida tayron dast beribdur. Shayx buyurdikim, hosil qilg`oningni ko`rguz! Jo`gi havo tutub uchti. Shayx kafshin olib, aning kenicha tashladi. Har yonki, ul jo`gi uchar erdi, ul kafsh aning boshi ustida erdi va muttasil aning boshig`a tegar erdi. Oqibat aning ozoridin Shayx xidmatig`a tushti va musulmon bo`ldi va Shayx xidmatin ixtiyor qildi. Va Shayxning bu nav` holotu karomoti bag`oyat ko`pdur. Va Shayx suluk va sayohat zamonida Xuroson va Iroq mashoyixining ko`pi suhbatig`a, misli Shayx Shihobuddin Suhravardiy va Shayxi olam Shayx Sayfuddin Boxarziy va Sariyi Saqatiy va Shayx Avhaduddin Kirmoniy va Hind mashoyixidin Shayx Bahouddin Zakariyo Multoniy q. s. suhbatlarig`a yetibdur.
528. Mavlono Faxruddin Zohid q. t. s.
Hind mashoyixining mashohiridindur. Mustajob ud-da`vo ermish. Va Dehli shahrida sokin ermish. Bir yil Sulton Shamsuddin Iltutmish zamonida ul mulkda xushksol bo`lub, azim qaht voqe` bo`ldi. Va shahr akobiru ashrofi ittifoq bila Mavlono xidmatidin istisqo duosi iltimos qildilar. Mavlono shahrning iydgohig`a borib, istiqso duosi qildi va minbar boshiga chiqib, bu oyatnikim, [aniqqi, to biron qavm o`zlarini o`zgartirmagunlaricha Alloh ularning ahvolini o`zgartirmas]1 o`qudi, shahr xalqi azim g`avg`o qilib erdilar. Bu holatda Sulton Shamsuddin dag`i Mavlono suhbatig`a hozir bo`ldi. Mavlono sultong`a dedikim, saltanat tojini boshingdin ol va izomat kamarin belingdin yeshib yerga sol va podshohlar podshohi xidmatida bosh yalang tazarru` qilib, yog`in tila! Sulton ma`mur bo`lgan dastur bila amal qildi. Andin so`ngra Mavlono Faxruddin to`nining yengidin bir zarf chiqarib yuqori boqib, dedikim, bor Xudoyo, bu zarfni yog`mur suyi bila to`ldurmassen, iftor qilmog`imdur. Bu so`z bayonida erdikim, bulutlar paydo bo`lub, bir-biriga tutashib, yog`in tutti va Mavlono iftor qilg`udek yog`a boshladi. Andoq kim, sulton uchun pil hozir qildilarkim, minib uyiga bordi, vallohu a`lam.
529. Alouddin Kirmoniy q. s.
Zamonining zuhhodidin erdi va Dehli, balki Hindiston mulkining qarilarining afzali. Mavlono Vahiduddinkim, Dehlining muttaqiylaridindur, marviydurkim, debdurki, bir jum`a kechasi Mavlono Alouddin Kirmoniyning hazirasida ihyo qilur erdim. Nogoh ko`rdumki, qubur ochila boshladi va ul qabrlardin amvot chiqib, Mavlononing munavvar marqadi tegrasiga yig`ilurlar erdi. Chun anda xotirg`a kullin jam`iyat dast berdi, Mavlononing ham qabri ochildi va Mavlono qabrdin bosh chiqardi va «Kalomulloh» tilovati bunyod qildi. Va ul ahli qubur ham anga muvofaqat bila tilovatqa mashg`ul erdilar subh tulu`igacha. Chun subh bo`ldi, qubur ahli barcha o`z oromgohlarig`a kirdilar. Va Mavlono ham asliy maskanig`a mayl qildi va ochilgan qubur yana barcha bitti va muttasil bo`ldi. Va Mavlononing maqbarasi Dehli namozgohining jivoridadur.
530. Xoja Imod Xalaj r. r.
Mabodiy holida Sulton Shamsuddin Iltutmishning mulozimi erdi, ammo ul ishdin malul va mutanaffir erdi. Va doyim Haq s. t. xidmatida yolborib, ul ishdin maxlas tilar erdi. Oqibat, Tengri inoyatidin: ul maqsudi hosil bo`lub, o`ttuz yil Haq yo`lida toat va ibodatqa ishtig`ol ko`rguzdi. Bir qatla sultong`a sa`b marazi oriz bo`ldi, Sulton, Malik Nosiruddin Timroniyg`akim, xavosidin erdi, buyurdikim, har nav` bilakim qilaolsang, Xoja Imoduddinni mening boshimg`a yetkur, bo`lg`ayki, sharif maqdami barakatidin bu marazim sihhatqa mubaddal bo`lg`ay. Malik Nosiruddin Sulton buyurg`on bila Xojani tilay bordi. Chun ani topti, dedikim, ey maxdum, maraze iyodati ibodatdindur va Sulton amri itoati toatdin. Xoja Malik so`zni ijobat qilib, Sulton boshig`a bordi. Iyotdatdin so`ngra tiliga o`ttikim, bu maraz sihhatqa mubaddal bo`lur. Andin so`ngra ul uyda bir qovun ko`rundi, ani tilab kelib, bir miqdor andin Sultong`a yedurdi, yemak hamon erdi va sihhat topmoq hamon. Ul xaloyiq orasida bu so`z sihhatqa yetibdurkim, har kishiga rishta zahmati bo`lsakim, Turklar ani «iplik» derlar chun bir rishta Xojaning qabrig`a bog`lasa, taxallufsiz ul maraz daf` bo`lur, v. a.
531. Xoja Mahmud Mo`ydo`z r. t.
Dard va so`zluq darvesh erdi. Bir qatla ko`chaning oxir tarafidaki, hanuz o`rnidin qo`pmaydur erdikim, bir darvesh bu baytni o`qidikim,
b a y t:
[Yor diydorini istasang darhol to`xta va qonli yosh to`kkin, zero u oy yuzli o`zini ko`rsatmog`i dushvor]1.
Eshitgach anga holate yuzlandikim, qichqirib o`rnidin qo`pti va o`zin tufrog`larg`a urdi va azim qalqu iztirob anga yuzlandi va suluk ixtiyor qildi. Va andin so`ngra hargiz ostiga nima solib yotmadi. Derlarki, Dehlida go`yandae bor ermish, Mahmud Kabir otlig`. Va ul shart qilib erdiki, har naqshu amal tasnif qilsa, ani Qoziy Hamiduddin qabrig`a borib, niyozmandlig` bila aytqay va andin so`ngra elga arz qilg`ay va suhbat bergay. Bir kun bir ish tasnif qilib, mashrut dastur bila Qozi hazirasig`a bordi ittifoqan Xoja Mahmud ul hazira tavofida erdi. Chun tavajjuhdin o`z holiga keldi, ko`rdikim, birav turubdur va ul Mahmud Kabir mug`anniy erdi. Xoja Mahmud anga mutavajjih bo`lub, dedikim, Qozi aytadurki, yasag`on ishingni ayt! Ul tavajjuh yuzidin aytti va elga xushvaqtlik yuzlandi.
532. Amir Olim Dalvolijiy r. t.
Zohir va botin ulumi bila orosta erdi. Va Hind mashoyixidin karomotu maqomot iyasidur. Debdurlarki, Mavlono Dovud Hosurg`akim, zuhhoddin erdi, besh yuz tanga burj voqe` bo`ldi va Mavlono xotiri bu jihatdin doyim mutaraddid erdi. Bir kun Amir Olim Mavlono Dovud eshikidin o`tub, biyik un bila qichqirib dediki, ey Dovud, xotiringni jam` tutki, burjung yaqinda ado bo`ldi! Chun lahzae bu holdin o`tti, birav bir ko`za su olib keldi. Mavlono qoshig`akim, Haybatxonning o`g`lig`a azim qursog` og`rig`i bo`lubdur va halok marazidadur. Mavlono bu sug`a duoyi o`qub, ho`rub yubor salarki, ul ichsa, shoyad muborak nafaslari barakatidin anga shifoe yetkay. Mavlono «Fotiha ul-kitob» bila «Ixlos» surasin o`qub, ul suvg`a ho`rub yubordi. Haybatxon o`g`li andin ichgach, ul marazi daf bo`ldi. Bu jihatdin besh yuz tanga niyoz yuzidin Mavlono xidmatig`a yubordi. Mavlono dag`i ani dayn adosig`a yetkurdi. Va Amir Olimning bu nav` karomoti ko`pdur. Ul jumladin, bir qatla bozordin o`tub boradur erdi. Qassob do`konida bir maslux osig`lig` erdi. Ani buyurdikim, oldilar. Va ayttikim, yerda bir go`r qazib, dafn qildilar. Qassob bu holni ko`rgach, yugurub kelib, aning ayog`ig`a tushti va tavba qildi. Va dedikim, tunokun qo`y murdor o`lub erdi. Meni badbaxtlig` va shayton munga tuttikim, chun hech kishi bu ishga muttale` emas, ani sotqaymen. Bihamdullohkim, alarning qadami yumnidin bu xiyonatdin qutuldum.
533. Qozi Sharafuddin Buhayro r. t.
Ilmu amal bila orosta erdi. Ani otasi avval bazzozlig` hirfasig`a topshurdi, to kasb qilg`ay. Bir kun birav bir to`nluq aning ustodi bazzozg`a kelturdi, to sotqay. Bazzoz ul to`nluqqa boqib, bisyor ayblar chiqardi va juzviy baho bila ani oldi va do`kon ichig`a soldi. Yana bir kun ul to`nluqni ko`p ta`riflar qilib, biravga bag`oyat og`ir bahog`a sotti. Ul ustodi bazzozg`a ayttiki, tilarmenki, bu kecha bu do`kon ichinda bo`lg`a men. Ustod bu tavaqqufning sababini so`rdi esa, dediki, yaramas to`nlug` bir kecha bu do`konda bo`lg`on bila barcha uyubi hunarg`a mubaddal bo`ldi, shoyadki, odamiyg`a ham bu do`konda bo`lmoq bu xosiyat berg`ay! Ustod bu so`zdin mutaassir bo`lub, Qozini otasi qoshig`a eltib, dediki, bu o`g`ulni o`zga foydalig` ishga topshurki, aning martabasi andin biyikrakdurki, bazzozlig`qa bosh indurgay. Otasi ani ilm tahsilig`a dalolat qildi. Oz fursatda ro`zgor ulamosining saromadi bo`ldi.
534. Qozi Shafiuddin Buhayro r. t.
Qozi Sharafuddinning qardoshidur. Va zuhdu karomat bila mashhur va valoyatu maqomot bila ma`ruf. Mavlono Alouddin Amnoiyki, Dehlining qozisi va muta`abbid kishi erdi, bir kecha Hazrat Risolat s. a. v. ni voqe`da ko`rdikim, ul Hazrat buyurdilarki, falon kitobni Qozi Shafiuddin qoshida o`qi va bizing tilimizdin anga aytki, ul ikki rak`at namozki, har kecha o`qursen va bizing ruhimiz tuhfasi qilursen, bizga yetar. Qozining bir shogirdi andin bir kitob tiladi. Olg`ondin so`ngra necha kun paydo bo`lmadi. Va qozi ul kitobqa muhtoj bo`ldi. Va aning o`yin kishi bilmas erdi. Bir kecha shogird tushda ko`rdiki, Qozi ul kitobni andin tilaydur. Tong erta kitobni olib, Qozi xidmatig`a yetkurdi. Qozi anga boqib dediki, to taqozo qilmaduk, kitobni kelturmading! Bu ikki azizning qabrlari Dehli shahrida Sulton havzining qoshidadur.
535. Amir Sharafuddin Ashraf q. s.
Siyodat sharafi va zuhdu taqvo saodati bila musharraf erdi. Ul zamon akobiridin bir buzurg Hazrat Risolat s. a. v. ni voqe`da ko`rub, Mir Ashraf ahvolidin savol qilibdur. Ul Hazrat mundoq javob beribdurlarki, mening farzandimdur va mening monandim.
536. Qozi Rais r. t.
Ilm hilyasi bila va nafs tazkiyasi bila muzayyan va muqarrar erdi. Bir qatla bir zaifani aning mahkamasiga kelturdilarki, ikki abushqasi bor. Ul tiladiki, bu ish subutqa yetkandin so`ngra ani sangsor qilmak hukm qilg`ay. Dor ul-qazo vakili ul makkoradin rishvate olib, anga o`rgattikim, aytqayki, men sog`indimki, andoqki eranlarga to`rt xotun olmoq ravodur, xotinlarg`a dag`i to`rt abushqag`a tegmak joyizdur! Qozi chun bu qoziyani so`rdi va makkoradin bu javobni eshitti, dediki, bo`yni sinsun ul kishiningkim, sanga bu so`zni o`rgatibdur. Vakil chun Dor ul-qazodin chiqdi, bir yerdin yiqildi va bo`yni sindi va halok bo`ldi.
537. Mavlono Raziyuddin Nabiy q. s.
Zohiriyu botiniy ulum bila orosta erdi. Aning bir shogirdi bor erdi, pisandida avsof bila mavsuf va zuhdu taqvo sifati bila ma`ruf. Mavlono Raziyuddin olamdin o`tgandin so`ngra bu shogirdig`a har mas`alada ishkole yo ishtibohe voqe` bo`lsa erdi, Mavlononing mutahhar marqadig`a borib, aning pok ruhig`a mutavajjih bo`lsa erdi, ul mas`ala hallig`a foyiz bo`lur erdi. Bir kun mas`ala mushkul bo`lg`onda ma`hud dasturi byala pir mazorig`a borib, mutavajjih bo`ldi. Ul tavajjuhda ani uyqu eltti. Uyg`ong`andin so`ngra hamul kitob hoshiyasidakim, ul mas`ala mushkul bo`lub erdi, aning halli va javobini Mavlono xati bila bitiklik ko`rdi.
538. Mavlono Majduddin Hoji q. s.
Ko`prak zohir ulumig`a olimu maxsus va ma`qul fununig`a mohir erdi. Ahvoli mabdayida Lahovardda bo`lur erdi. Chun Dehli taxtig`a mutavajjih bo`lub yaqin yetti, Sulton Shamsuddin arkoni davlatin anga istiqbol rasmi bila yubordi. Bu asnoda munkir va xabise Sulton arzig`a yetkurdikim, mubtade` keladur, anga muncha e`zoz hojat emas. Mavlononi bir mahalda Sulton majlisig`a yetkurdilarki, shilon tortib erdilar. Sulton ta`zimu tabjil sharti bejo kelturdi va o`z oldidin biryon kabutar Mavlono xidmatig`a yubordi. Mavlono so`zga qirib, kabutar a`zosidin har uzvining xosiyatin bayon qilur erdi. Oncha g`arib maoniyu dilpazir alfoz ado qildikim, Sulton beixtiyor murid bo`lub, ul beadablig` yuzidin habosat qilg`an kishig`a balig` adab buyurdi.
539. Xoja Rohat q. r.
Dehli mashoyixining akobiridindur va kashfu karomot iyasi. Bir kecha qozi Kamoluddin Ja`fariy Hazrat Haq s t. ni voqe`ada ko`rdikim. Haq jalla va alo anga amr qildikim, ey Kamol, borib xidmatig`a yet! Qozi bu tushni azg`osu ahlomg`a haml qilib yana takya qildi, yana bu voqe`ani ko`rdi. Zaruratan saboh Xoja Rohat xidmatig`a mutavajjih bo`ldi. Ko`rdiki, Xoja Rohat vase`u nafis to`nlar kiyib, samo`g`a mashg`uldur. Mundin dag`i Qozi ko`nglig`a inkor yuzlandi. Xoja Rohat samo` asnosida yuz Qozi sari qilib ayttiki, ey Kamol, o`tgan kecha ikki qatla Hazrat Zuljalol seni bizing xidmatimizg`a amr qildi va sen hanuz munkirsen. Qozi Xojaning ayog`ig`a tushub, ul inkori raf` bo`lub murid bo`ldi.
540. Mavlono Rashiduddin Na`ziy q. s.
Oliy maqomu buzurg. Bir kecha purholu purzavq erdi va amri ma`ruf va nahyi munkar bayonida so`z aytur erdi. So`z asnosida tahorat qasdikim, tajdidi vuzu` qilg`ay, nogoh betaqrib ul azimat tarkkn tutti. Hozir ashobdin biri savol qildikim, vuzu` tajdidi azimatidin so`ngra aning tarkin tutmoqda sir ne erdi? Dedikim, negaki ko`z tushadur. Olloh ismi bitiklik ko`rinadur. Bu moni`i vuzu` bo`ldi.
541. Xoja Abubakr Jom q. s.
Oliy maqomu buzurg, zavil ehtirom shayx erdi. Bir kun masjid eshigida o`lturub erdi. Zamon podshohi o`tub borur erdi. Xojani ko`rgach otdin tushub, Xojaning xidmatig`a keldi va nnyozmandlig`lar qilg`andin so`ngra iltimos ko`rguzdikim, Xoja anga bir xidmat buyurg`ay. Xoja dedikim, biz hojatimizni Qoziyul hojotdin o`zga kishidin tilamasbiz. Podshoh ilhoh qilg`ondin so`ngra Xoja buyurdikim, bir dasta sabzi degilki, keltursunlar Podshoh mulozimlarni har sari ta`jil bila yubordikim, sabzi kelturgaylar. Sabzifurushlar do`konlarida mutlaqo sabzi yo`q erdi. Podshoh mulozimlari aning sababin so`rdilar ersa, sabzifurushlar dedilarki, bir lahza burunroq sabzpo`shlar paydo bo`lub, barcha sabzilarni olib, yuqori chiqdilar. Podshoh mulozimlari chun ul maqsuddin noumid bo`ldilar, podshohg`a kelib, ul holni arz qildilar. Xoja podshohg`a dedikim, podshohi zohiriykim, bir dasta sabzig`a dastras topmag`ay, har oyinakim, kishi har ne tilasa podshohi haqiqiydin tilagan avlodur! Zamon podshohi o`z ajzig`a mu`tarif bo`lub quloq tutti va gustoxlig`idin pushaymon bo`ldi.
542. Shayx Ziyouddin Rumiy q. r.
Akobir avliyosidin va kummal urafosidin erdi. Va hamisha sayohatqa mashg`ul erdi. Bir kun vaqti xush bo`lub qo`pti va qasamyod qildikim, to iligimni g`ayb eranlaridin qirq kishi iligiga yetkurmagaymen, ayog`din o`lturmag`aymen. Uch kun bu muddao va talab bila yurur erdi, to ulki bir bodiyada bir azim masjidqa yetishti. Chun ul masjidqa kirdi, qirq kishi g`aybdin paydo bo`ldilar. Biri azon aytti va qomat tushurdi va yana biri ilgari borib imomat qildi va o`zgalari anga iqtido qildilar. Ul dag`i bu jamoat bila namoz qildi. Namozdin forig` bo`lg`ondin so`ngra ul qirq g`ayb eranlari birin-birin aning bila dastbo`s qilib dedilarki, marhabo, ey g`ayb eranlari tolibi! Bu buzurgvorning qabri Sulton Muhammad Shah b. To`g`lot Shohning qabri yaqinidadur.
543. Shayx Najibuddin Mutavakkil q. s.
Payvasta tavakkul bila ro`zgor o`tkarur erdi. Va Xizr alayhissalom bila musohabat qilur erdi. Bir kun aning harami ahli aning bila mojarovu jadal bunyod qildi va ro`zgor faqru foqasidin shikoyat boshladi. Va Shayx tahammul qilur erdi. Nogoh Xizr alayhissalom kirdi va tahiyyot shartin bajo kelturdi va dedi: har kishi tahammul va burdborlig`ni o`z shiori qilsa, Tengri ani bizing suhbatimizg`a yetkurgay! Bu asnoda shahr ulug`i qoshidin azim xonu moyida bila kullin vajh nazr kelturdilar. Zaifa chun muni ko`rdi, qiladurg`on mojarosidin uyatlig` bo`ldi va iztirobidin anga pushaymonlig` yuzlandi. Shayx Najibuddinning munavvar marqadi Dehli shahrida Pil darvozasining tashidadur.
544. Qirq Abdol q. s.
Bu qirq barguzida banda sayohat va musofarat bila tavakkul qadami urub yururlar erdi. Chun Dehli shahrig`a yetishtilar. Havzi Shamsiy ustida nuzul qildilar va sokin bo`ldilar. Va umrlari oxirig`acha anda bo`lurlar erdi. Va alarning sarxayli Shayx Mahmud Matharado`z erdi. Ul mulkda mundoq muqarrardurkim, har kim har murod bila bu qirq kishining mutabarrik mazoroti tavofig`a musharraf bo`lsa, murodi hosil bo`lur.
545. Mavlono Karimuddin Mav`idiy q. s.
Ro`zgorin tavakkulu tajrid bila o`tkarur erdi va avqotin toatu tafrid bila sarf qilur erdi. Aning bir do`sti bor erdikim, doim safarlarda anga musohib erdi. Chun Dehli shahrig`a ikav yetishdilar, aning ul do`sti dedikim, sen namozgoh yonida bir zamon tavaqquf qil! Mening juzviy ishim bor, ani saranjom qilib kelguncha. Mavlono qabul qildi va ul degan yerda tavaqquf qildi. Va ul do`sti andoq bordiki, ro`zgor havodisi ani yonib, va`dasig`a vafo qilg`ali qo`ymadi. Va Mavlono qirq yil ul yerdin tebranmadi, to olamdin o`tti. Munavvar marqadi Dehli namozgohining yonidadur.
546. Shayx Muhyiddin Ali Chishtiy q. s.
Ul dag`i Hind mashoyixidindur. Karomot va valoyat iyasi erdi. Biravki anga e`tiqodi yo`q erdi va inkor qilur erdi, har qachon aning mazori tarafidin o`tsa erdi, bir tosh ul qabr sari otar erdi. Har necha ani bu harakatdin man` qilurlar erdi, mumtane` bo`lmas erdi. Bir qatla otlig` ul yondin o`tarda ham ul dastur bila tosh otti va bu asnoda oti ram qildi va ul otdin yiqildi va hamul tosh otar iligi sindi. Ul buzurgning ruhi bu nav` bila aning iligini o`zi sari tosh otardin qisqa qildi.
547. Darvesh Bashir q. s.
Majzub va sohibi karomotu maqomot erdi. Bir kun Dehli shahridin jamoate gashtga chiqdilar. Va quyosh botquncha tashqari qoldilar va qorong`u bo`ldi. Yonib shahrg`a kelurda yo`lni iturdilar. Nogoh yiroqdin bir nure ko`rundikim, daraxtdin partav ko`rguzadur. Ul sari mutavajjih bo`ldilar. Emdikim, yettilar, ko`rdilarki, Darvesh Bashir o`lturubdur va bu yorug`lug` andin zohir bo`ladur. Bildilarki, ul yorug`lug` aning sharif vujudi barakotidindur. Ul yorug`lug` bila yo`lni toptilar va har qaysi o`z uylariga bordilar. Bir qatla bir jamoate Darvesh xidmatig`a keldilar, har qaysig`a munosib ish buyurdi. Biri o`z ko`ngliga kechurdikim, muncha aqlki bu kishidadur, ne uchun o`zin telbalikka solib erkan? Darvesh aning sari boqib o`qidikim,
b a y t:
[Do`st talabida mardona bo`ldim, ilk qadamda o`zimdan begona bo`ldim. U ilm tinglamasdi – og`zimni yopdim. U aql xaridori emasdi – devona bo`ldim]1.
Mozori Sanguladadur.
548. Mavlono Sarroj Hofiz r. t.
Qumustegin avlodidindurki, ul Amir Sabuktegining qardoshi erdi. Debdurlarki, ul yuzkim, xalqdin evurub erdi va Xoliqqa kelturub erdi, bir masjid ichiga kirib va eshikni ichkaridin bog`lar erdi va andin chiqmas erdi. Va doim «Kalomulloh» tilovatig`a mashg`ul erdi. Birav eshik darzidin ehtiyot bila mulohaza qildi, ko`rdiki, aning qoshida bir nuroniy pir o`lturubdurki, olam ahlig`a o`xshamas. Chun ul masjiddin chiqdi, ko`rgan kishi Mavlono xidmatig`a borib, ul kishini so`rdi. Mavlono hech nima demadi. Chun mubolag`a qildi, dediki, Xizr alayhissalomdurki, kelib, laduniy ilmini manga dars aytur. Hind mulkida muqarrardurki, dushanba kuni bu buzurgvor ziyoratig`a xaloyiq musharraf bo`lurlar.
549. Sayyid Jamol Surx a. r.
Qaromot va xavoriqi odot iyasi erdi. Bir kun tarso Sayyid qoshida Iso a. s. ni Hazrat Risolat s. a. v. g`a tarjih qildi. Sayyid so`rdiki, mujibi tarjih nedur? Ul dediki, Iso osmondadur va Muhammad yerda. Bu so`zni tarso aytti va havog`a parvoz qildi. Sayyid qo`ynidin «Mushaf» chiqardi va yuqori boqib dediki, bor Xudoyo, bu «Kalomulloh» haqqiki, rostlig` bila Hazrat Risolat s. a. v. g`a yiboribsenki, bu tarsoni tushkali qo`yma! Tarso havoda qoldi va tusha olmadi, faryod qila boshladi. Xaloyiqqa bu hol mushohadasidin g`avg`o tushti. Va tarso Sayyid xidmatig`a qichqirib, darxost qildiki, duo qilingki, quyi tushaolsam, musulmon bo`lurmen! Sayyid duo qildi va tarso havodin tushub, Sayyid qoshida imon qabul qilib, musulmon bo`ldi. Sayyidning madfani G`azni darvozasidadur.
550. Hoji Karimuddin Nimgo`r q. s.
Orif va pursho`r kishi erdi. Va ani Nimgo`r aning uchun derlarki, doyim der erdiki, menda orzu budurki, mening qabrim soyir el qabridek baland bo`lmasa, balki hamvor bo`lsa. Chun dunyodin o`tti, qabrini yasadilar, tongla ko`rdilarki, yarmi buzulubdur va yarimi bor. Yana yasadilar, yana tongla buzuq toptilar. Har nechaki, yasarlar erdi yana yarimini buzuq toparlar erdi, to yasamog`din ilig torttilar. Va Nimgo`r laqabi bila mashhur bo`ldi.
551. Mavlono Hisomuddin G`olbek q. s.
Din mujohidlaridin va yaqin masoliklaridin erdi. Va Sulton Shamsuddin zamonida Lakhnutiy hukumati anda erdi, bovujudi sipohiylik. Haqiqat yo`lida dag`i riyozat va suluki bor erdi. Debdurlarki, zohir jihod maydonida yuz ming mushrik qonin to`kub, jahannamg`a yibordi va botin jihodida dag`i nafsi mushrikin Haq yo`lig`a rosix qildi.
552. Mir Buzurg va Mir Xo`rd Ma`ruf bis-Sodoti Nuhqa q. s.
Bu ikki og`a-ini sahih un-nasab sodotdin erdilar. Ahvollari mabda`ida Lahovardda basar elturlar erdi. Bir kecha ul ikavdin har biri uch qatla Hazrat Risolat s. a. v. ni tush ko`rdilarki, har qatla ul Hazrat alarg`a amr qildiki, bu shahrdin chiqing! Tong erta og`a-ini voqealari kayfiyatin bir-biriga aytib, amr bo`lgan yo`sun bila Lahovarddin chiqib, Dehlig`a azimat qildilar. Chun ul shahrg`a kirdilar, bir xojasaro alarg`a yo`liqib so`rdiki, siz Lahovarddin kelasiz? Dedilarkim, bale! Alar dedilarki, sen qaydin bizing Lahovarddin keladurganimizni bilding? Ul xojasaro dediki, ul kishiki, sizni ul yerdin chiqarg`a amr qildi, manga ham ul xabar qildi. Bu so`zdin so`ngra ul xojasaro ikkalasin uyiga olib bordi va mehmonlik qildi. Chun ul xojasaroning uyidin chiqdilar, bir masjidqa kirib, ibodatg`a mashg`ul bo`ldilar. Nogoh masjid saqfidin bir hamyon yormoq alar ollig`a tushdi. Ikkalasi mashvaratdin so`ngra ra`yni anga qaror berdilarkim, ul vajhga bir mavze` sotqun olg`aylar, to ibodatu toat qilurda mo yuhtoj uchun kishiga muhtoj bo`lmag`aylar. Andoq qildilar va alarning toatu ibodati barakatidil ul mutaayyin yer bo`ldi. Va holo ul yer ikki azizning avlodu atbo`i tasarrufidadur va mashhur muqarrar yerdur.
553. Mavlono Kamoluddin Zohid q. s.
Zuhdu taqvo bila orosta va fiqhu hadis ilmida dono erdi. Shayx Nizomuddin q. s. «Mashoriq» kitobin aning qoshida o`qub erdi. Mavlononing muxlis va mu`taqidlaridin biriga farzande mutavvallid bo`ldi. Ul kishi Mavlono xidmatig`a kelib, farzandi tavalludidin ani xabardor qildi. Va ko`nglida kechurdikim, ne xub bo`lg`ay, agar Mavlono xidmatlari to`nlaridin bir qit`a inoyat qilsalarki, farzandimni anga chirmasam. Mavlono yenglaridin bir dastorcha chiqarib anga berdi. Ul xushdil bo`lub, yana ko`ngliga kechurdikim, agar amomasidin ham bir parcha inoyat qilsalarkim, o`g`lum boshiga chirmasam. Mavlono dedikim, ul dastorchanikim sanga berduk, eski amomamizdin yasabbiz. Bu buzurgvorning qabri Faridxon masjidining yaqinidadur.
554. Shayx Rashn Avliyo q. t. s.
Hind mulkining kibor mashoyixidin va mashohiri avliyosidindur. Zohiriy ilmda komil va botiniy irfonu nukotda mukammal. Munavvar hazirasi avliyo atqiyoning chilla o`lturur xilvatlari mavzeidadur.
555. Shayx Mahmud Bihoriy r. t.
Karomotu xavoriqi odot andin ko`p zohir bo`lur erdi va bazl zotida g`olib erdi. Chun xilvatdin chiqib, ko`yubozorg`a yetar erdi, yosh o`g`lonlar va savol ahli muhtojlar ilayin tutub va keynicha yugurub, nima tilarlar erdi. Va ul og`zidin diramlar chiqarib, alarg`a berur erdi. Va ul diramlar birdek emas erdi, ba`zi kumush, ba`zi mis. Har kishining toleiga ko`ra nasib bo`lur erdi. Debdurlarki, Hind mulkida bir tabbox bor erdiki, har kun bir zarf taom yasab, o`z o`g`lidin Shayx uchun yuborur erdi. Ittifoqan ul o`g`lon mariz bo`ldi va favt bo`ldi. Bu asnoda Shayxning xotirig`a ul tifl jonibidin bir nima keldi. Betavaqquf qo`pti va ul tabbox uyiga bordi. Bildiki, ul farzandi tabboxning o`lubdur va madfang`a eltibdurlar. Shayx ham bordi, ko`rdiki, go`rga kiyurub, tufroqqa topshirdilar. Shayx ul go`rga kirdi va mayyit egnidin ko`tardi va yuqori boqib dediki, bor xudoyo, bu o`g`longinani tirguz! Haq subhonahu va taolo ul o`g`longinag`a jon bag`ishladi. Va qo`pti va Shayxning ayog`ig`a tushti. Shayx Mahmud Bihoriyning qabri Kilukuharidadur va duo mustajob bo`lurning mahalidur.
556. Shayx Abubakr Tusiy va Shayx Malikyor Parron q. s.
Bu ikki buzurgvor Hind mashoyixi kiboridindurlar. Va Jun daryosi yaqosida ikkalasining xonaqohlari bor erdi. Va doim bir-biri bila musobih erdilar. Bir kun namoz digarga yaqin ikkalasi daryo yaqosida o`lturub erdilar. Shayx Abubakr Tusiy Shayx Malikyor Parrong`a dedikim, kel, to suning ul yuziga borib namozdigarni ado qilali! Shayx Malikyor dediki, menga xud bu da`vo yarasi yo`qdur, ammo sizga chun bu doiya bor, siz boring, to men so`ngunguzdin kelayin. Shayx Abubakr tayron qildi va daryoning nari qirog`ida namozdigar adosig`a ihrom bog`ladi. Shayx Malikyor so`ngradin azimat qildi. Jun daryo vosi` erdi, o`rta yerga yetkuncha g`urub bo`lib, namoz bevaqt bo`lg`udek erdi, daryo yuziga musallosin solib, namoz adosig`a mashg`ul bo`ldi. Va Shayx Abubakr boqib turub erdi. Chun namozdin forig` bo`ldi, uchub, Shayx Abubakr qoshig`a bordi. Hind mashoyixi tarixida bitibdurlarki, jinlar Shayx Malikyor Parron qoshida saboq o`qurlar ermish. Bu ikki buzurgvorning qabrlari Jun daryosi qirog`idadur.
557. Mavlono Nizomuddin Kalomiy q. s.
Holining bidoyatida zamon podshohining mulozamatig`a mashg`ul erdi va musulmonlarning ishi kifoyatig`a murtakib. So`ngra ul ishlardin etak tortti va faqr suluki tariqin ixtiyor qildi va azim riyozat boshladi.
O`ttiz yilg`a yaqin Dehli shahrining icharigi hisoridin chiqmadi.
Bir aziz andin bir kun iltimos qildikim, bir miqdor chuchukluk g`izo omoda qilibdurmenki, anga mayl qilg`aysen? Ul dedi: o`ttiz yildurki, nafsni riyozat achig`lig`ig`a o`gratibmen, holo anga chuchukluk bersam, yana anga bas kelmasmen! Bu javob bila ul chuchuklukdin ijtinob qildi.
558. Shayx Mujir r. a.
O`z ahdida benazir erdi va doim istig`roq bila o`tqarur erdi. Andoqki, juma kuni Dehli jome`ig`a hozir bo`laolmas erdi. Bir kun Qozi Sa`dkim, Dehli shahrining aqzal-quzoti erdi, Shayx Mujirdin so`rdikim, masjidi jome`g`a ne uchun kelmassen? Shayx dedi: bu juma sen kelki, bila masjidqa boroli! Qozi juma kuni keldi. Shayx Mujir Qozining ilgin tutti va dedi: ko`zungni yum! Qozi ko`zin yumdi. So`ngra dedi: och! Ko`zun ochqoch, o`zin masjidi Haramda ko`rdi. Shayx bila namoz qildi. Yana ham-ul dastur bila o`z mulklarig`a keldilar. Bu holni ko`rgach, Qozi Shayxqa irodat iligi berib, murid bo`ldi va faqr tariqig`a kirdi. Shayx Mujir qabri eski Dehli ichidadur.
559. Shayx Qutbuddin Baxtiyor Qokiy q. s.
Shayx Mu`inuddin Sanjariy q. s.ning murididur. Va Hind mulkining kibor mashoyixidindur.
Bir kecha ahlullohdin jamoate Shayx huzuri istid`osi qildilar. Samo` vaqti mug`anniy bu baytni o`qidiki,
b a y t:
[Taslim xanjari bilan o`lganlarga har zamon g`aybdan boshqa jon keladi]1.
Shayx bu bayt istimo`idin andoq xushhol bo`ldikim, behush bo`lub yiqildi. Va muddate o`z holig`a kelmadi, andoqkim, muridlar Shayxni ko`tarib, xonaqohg`a elttilar. Va Shayx to`rt kecha-kunduz ul zavqu xushvaqtlikdin o`zida yo`q erdi, to beshinchi kuni Haq subhonahu va taolo jivori rahmatig`a vosil bo`ldi. Va Dehlida mazori mashhurdur va elning qiblai hojatidur. Bir qatla bir donishmand bir hojat arzi uchun yiroq yo`ldin shahrg`a kelib erdi. So`zni hech nav` bila zamon podshohi arzig`a yetkura olmadi va arkoni davlatdin hech kim aning muhimmi kifoyatig`a parvo qilmadi. Navmid bo`lub qayturda bir aziz anga irshod qildikim, Shayx Qutbuddin mazori boshig`a borib, o`z ahvolin bitib, Shayx mazori boshida niyozmandlig` bila qo`ydi. Ul kecha Shayx q. s. podshohning tushiga haybat bila kirib, ul qog`ozni aning ilgiga berib dediki, bu faqir hojatmandning ishin yasa! Podshoh iztirob bila silkinib qo`pti. Ko`rdiki, ul qog`az ilgidadur, o`qub, mazmuni bila bitigan kishini tilatib topib, aning ishin ko`ngli tilagandek yasab, ani uzatti.
560. Qozi Hamiduddin Noguriy q. s.
Nogur mulkining hokimining o`g`lidur. Va kichik yoshdin faqr ahli tariqida suluk qilur erdi va bu toifa suhbatig`a shefta erdi. Chun shabob ayyomig`a yetti, Hazrat Shayx Bahouddin Zakariyo q. s. mulozamatida haj azimati qildi chun Madinag`a yittilar, Shayx Avhaduddin Kirmoniy q. s. suhbatig`a musharraf bo`ldilar. Va muddate aning mulozamatida sulukka mashg`ul bo`ldi. Mufid riyozatlar va mujohadalardin so`ngra Makka azimati qildi va ul muborak xittada mashoyix mulozamatig`a musharraf bo`lub, alardin ko`p fayzlarg`a bahramand bo`lub, alar irshodu ishorati bila Dehlig`a yonib, toliblar irshodig`a mashg`ul, bo`ldi. Va Dehlida Shayx Qutbuddin Baxtiyor q. s. suhbatig`a musharraf bo`ldi. Bir qatla Dehli aholisidin biri Shayx Qutbuddin Baxtiyor va Qozi Hamiduddin q. s. va soyir aizzani uyiga indab, ziyofat qilur erdi. Va shahrning shayx ul-islomi ham hozir erdi va so`filarning samo` qilmog`ig`a munkir. Alqissa chun mug`anniylar navo chektilar, Qozi xushvaqt bo`lub, samo`g`a kirdi va shayx ul-islomni quchub olib uchti va shayx ul-islom mutaajjib, balki mutavahhimki, nogoh Qozi iligidin xato bo`lsa, halokdin o`zga ish yo`q erdi. Ko`zi qarorib, esi ozgan mahalda samo` tugandi va Qozi shayx ul-islomni solim majlisqa tushurdi. Va shayx ul-islom ul hol mushohadasidin Qozig`a irodat iligi berib murid bo`ldi. Bir qatla Dehlida xushksol jihatidin qaht voqe` bo`ldi. Nogur ahlidin birav Qozi xidmatig`a kelib, ju` tashvishidin shikoyat qilib, Nogur sari borurg`a ruxsat tiladikim, anda at`ima ochug`lug` va suhulat bila muyassardur. Qozi ul kishiga dedikim, Nogur Tengrisiga bizdin salom de! Ul kishi dedikim, magar Nogurda yana bir Tengri bor, Dehli Tengrisidin boshqa? Qozi dedikim, agar sanga bu aqida bo`lmasa erdi, ro`zi tilay Dehlidin Nogurga bormag`ay erding. Ul azim mutanabbih bo`lub, azimatini fasx qildi. Ham bu xushksolda Dehli ahlidin akobiru ashraf Qozi xidmatidin istisqo duosi iltimos qildilar. Qozi qabul qilib, dasht azimati qildi. Bozordin o`tub borurda ko`rdiki, bir sabzifurush sabzisi qurumasun deb, dam-badam sabzilarig`a ovuch bila suv olib separ erdi. Qozi bu holni ko`rgach boradurg`on tarafdin qaytti va dediki, bir tarrafurush sabzilari g`amin yeb, qurumasun deb, anga dam-badam suv separ bo`lsa, hosho Tengri karamidinki bandalari sabzazori hayotin suvsuzluqdin qurug`ali ravo ko`rgay? Hanuz bu so`z Qozi og`zida edikim, bulut paydo bo`lub, bir-biriga tutashib yog`a kirishdi. Va mulk ahli serob bo`ldilar. Hamono andoqki, ko`prak akobirii Xurosonda shayx derlar va Samarqandda xoja va Rumda bob va Hindda qozi derlar. Qozi Hamiduddinning qabri Dehli shahrida Shayx Qutbuddin Baxtiyor q. s.ning oyog`i saridur.
561. Malik Nasiruddin Mahmud q. s.
Ham Hind mulki mashoyxidindur. Va tab`ida bazl g`olib erdi. Hamisha ziyofat tariqini masluk tutar erdi va fuqarovu g`urabo it`omida ko`shish ko`rguzur erdi. Bir kecha muridlaridin biri ani voqe`da ko`rdikim otlig` boradur erdi va bu murid ham otlig` aning bila boradur erdi. Nogoh ikkalasining orasida bir tom paydo bo`ldi va aning bila Malik orasida hoyil bo`ldi. Va ul sarikim, Malik erdi, bir oliy qasr erdi. Malik Mahmud ul qasrg`a tushub kirdi. Ul muridkim bu voqe`ni ko`rdi chun uyqudin uyg`andi. Malik xidmatig`a bordikim, voqe`sin aytib, ta`birin tilagay. Ul izhor qilmasdin burun Malik Mahmudning ko`zi anga tushgach ilgari tilab, quchub xayrbod qildi va dediki, bizing rihlatimiz chog`i yetibdur. Va shahodat barmog`in qoyim qilib, kalimai shahodat bayoni qildi va jonni jonofaring`a topshurdi. Va bu voqea juma kuni Jumod ul-oxir oyining oltisinda yetti yuz ellik sakkizda erdi. Va ani Iraj xittasida dafn qildilar va olti oydin so`ngra Dehli shahrig`a naql ko`rguzdilar.
562. Shayx Shodiy q. r.
Agarchi o`zi Hind mulkidin, ammo Hirot shahrining bulukotidin ba`zi kentta sokin erdi. Va zohidu mutavarri` kishi erdi. Va yillar taqvo sajjodasi ustida mutamakkin erdi. Va base xalq anga murid erdilar. Va andin ko`p xavoriqi odot naql qilurlar. Va qabri dag`i hamonoki, hamul maskan qilg`an kentdadur.
563. Shayx Abu Abdulloh Savma`iy q. r.
Ul Gilon mashoyixining akobiridindur. Va anga oliy ahvol va zohir karomot bor erdi. Ajam mashoyixining ko`pining xidmatig`a yetibdur. Va mustajob ud-da`vo erdi. Va har kishiga g`azabe bo`lsa erdi, Tengri bot ul kishidin aning intiqomin tortar erdi. Jamoate, aning ashobidin, tijorat dasturi bila chiqib erdilar va boradurlar erdikim, Samarqand yaqinida bir bo`luk otlig`lar chiqdilarki, alarni talag`aylar. Ul jamoat Shayx Abdullohni shafe` qilib chorladilar. Ko`rdilarki, Shayx alarning orasida turubdur va deydurki, [bizni tarbiyat qiluvchi Allohimiz pokdir, munazzahdir]1, yiroq boring, ey jamoat, bizing oramizdin! Ul jamoat tafarruq bo`ldilar, andoqki, hech qaysi otlarining jilovin asrayolmadilar. Va otlari ba`zini olib tog`larg`a eltti va ba`zini vodiylarg`a soldi va alardin ikkisi bir-biriga yig`ila olmadilar. Ashob alardin xalos bo`lg`ondin so`ngra shayxlarni oralarida tiladilar, topmadilar. Gilong`a vatanlarig`a borg`ondin so`ngra Shayx xidmatidag`i ashobdin so`rdilar. Alar dedilarki, siz borg`ali Shayx hargiz bizing oramizdin g`oyib bo`lmadi.
564. Shayx Muhyyddyn Abdulqodir Jiliy q. s.
Kuniyatlari Abu Muhammaddur. Nasabda Alaviy Hasaniy ermishlar. Ona jonibidin Shayx Abu Abdulloh Savma`iyg`a nabira bo`lurlar. Va onalari Ummulxayr Amatuljabbor Fotima binti Abu Abdulloh Debdurki, chun farzandim Abdulqodir mutavallid bo`ldi, hargiz Ra-mazon oyida sut ichmadi. Valodatlari to`rt yuz yetmish birda ermish va vafotlari besh yuz oltmish birda voqe` bo`lubdur. Alar debdurlarki, kichik erdim, yozig`a chiqib erdim va bir o`yning quyrug`in tutub erdim, hirosat uchun. Ul o`y manga boqib dediki [buning uchun yaratilmading va amr etilmading]1. Qo`rqdum va qaytdim. Va kelib uy tomig`a chiqtim, hojilarni ko`rdumki, Arafotda turub erdilar. Onam qoshig`a keldim va dedimki, meni Tengri ishiga qil va ijozat berki, Bag`dodqa boray va ilme kasb qilay va solihlarni ziyorat qilay. Mendin bu doiya sababin so`rdi, ayttim. Ersa, yig`ladi. Va qo`pti va saksan oltun kelturdi. Va dediki, menga ota merosidin bu qolibdur. Yarimin qardoshim uchun qo`ydi va yarimin mening to`numg`a tikdi va manga safar izni qildi. Va manga ahd berdiki, barcha ahvolda rostlik qil va mening vido`img`a chiqdi. Va dediki, bor, ey farzand, Tengri uchun sendin kesildim va qiyomatqacha seni ko`rmagumdur. Men oz qofila bila Bag`dodqa tavajjuh qildim. Chun Hamadondin o`ttuk, oltmish otlig` chiqdilar va qofilani tuttilar va manga ta`arruz qilmadilar. Nogoh birav manga yetti va dediki, neing bor? Dedim: qirq oltin. Dedi: Qani? Dedim: to`numda tikiklikdur. Sog`indiki, istihzo qiladurmen. Meni qo`ydi va o`tti. Va yana biri yetib ham andoq so`rdi va hamul javobni eshitti. Ikkalasi ul jamoatning ulug`lari qoshig`a borib, bu so`zni ayttilar. Ul meni tilab, hamul so`zni so`rdi. Va men hamul javobni berdim. Bir tepa ustida o`lturub qofila ahli molin qismat qiladur erdi. Buyurdiki, to`numni so`ktilar va ul vajhni chiqardilar va sanadilar. Deganim bila muvofiq chiqdi. So`rdiki, sening bu e`tirof qilurg`a boising ne erdi? Dedimki, onam manga ahd berib erdi – sidqu rostliqqa! Va men aning ahdiga xiyonat qilmam. Pas, ul qavmning ulug`i yig`ladi va dediki, yillardurki, men parvardigorim ahdig`a xiyonat qilibmen. Va qiladurg`on ishidin mening iligimda tavba qildi. Pas, ashobe dedilarki, sen tariyq qat`ida bizing muqtadomiz eding, emdi tavbada dag`i sanga tatabbu` qilurbiz. Va barcha mening iligimda tavba qildilar. Va har ne qofila ahlidin olib erdilar, barisin qaytara berdilar. Mening iligimda avval tavba qilg`anlar alar erdilar. Alar to`rt yuz saksan sakkizda Bag`dodqa yettilar, vajd bila tahsilg`a mashg`ul bo`ldilar. Avval Qur`on qiroati va fikh va hadis va ulumi diniyani takmil qildilar. Va aksar ulumni ul akobir qoshidaki, ul zamonda mutaayyin erdilar, bilib abnoyi zamong`a foyiq bo`ldilar. Va besh yuz yigirma birda majlis tutub, xaloyiq nasihatu va`zig`a mashg`ul bo`ldilar. Alarda zohir karomati va ahvoli maqomot holi ko`p ekandur. [Imom Yofiiy r. t.ning tarixida keltiriladi: Shayx Abdulqodir r. a. karomatlari haddan tashqari ko`p edi. Men bilgan ulug` imomlardan biri shunday dedi: uning karomotlari tavotur yoki unga yaqin darajada. Va barchaga ma`lumki, jahon shayxlarining boshqa birortasiga bunday karomotlar zohir bo`lmagan.
Shayx Abu Muhammad Abdulqodir b. Abu Solih b. Abdulloh Jiliy, Shayx Abu Sand Muborak Ali Maxzumiy qo`lidan xirqa kiydi. Va u Shayx Abu Hasan Ali b. Muhammad b. Yusuf Qurashiy Hakkoriydan va u Shayx Abu Faraj Tarsusiydan va u Shayx Abulfazl Abdulvohid b. Abdulaziz Taymimiydan va u Shayx Abubakr Shibliyning qo`lidan xirqa kiydi. Alloh Taolo ruhlarini muqaddas qilsin!]2.
565. Shayx Hammod Dabbos r. t.
Ul Shayx Abdulqodirning mashoyixidindur. [Besavod edi, lekin unga ma`rifat va sirlar eshigi ochilib, ulug` shayxlarning rahbariga aylandi]1. Shayx Abdulqodir yigit erdi va Shayx Hammod suhbatida bo`lur erdi. Bir kun g`oyat adab bila aning qoshida o`lturub erdi. Chun qo`pti va chiqdi. Shayx Hammod dediki, bu ajamiyg`a qadamedurki, o`z vaqtida barcha avliyoning egnida bo`lg`usidur. Har oyina ma`mur bo`lg`ay angakim aytqayki, [shu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]2. Barcha avliyo bo`yun qo`yg`aylar. Va Shayx Hammod besh yuz yigirma beshda Ramazon oyida olamdin o`tubdur. Shom ulamosidan Abdulloh otlig` pire debdurki, ilm talabig`a Bag`dodqa bordim va Ibn Saqqo mening hamrohim erdi. Va Bag`dodning Nizomiyasida ibodatqa mashg`ul erduk va sulahoni ziyorat qilur erduk. Ul vaqtda Bag`dodda azize bor erdiki, derlar erdiki, ul g`avsdur. Va ham derlar erdiki, har vaqt tilasa, g`oyib bo`lur va har vaqt tilasa, hozir bo`lur. Pas, men va Ibn Saqqo va Shayx Abdulqodir va ul hanuz yigit erdi, g`avs ziyoratiga borduq. Yo`lda Ibn Saqqo dediki, men andin mas`ala so`rg`umdurki, javobin bilmagay. Men dedim: mas`ala so`rg`umdur, to ne degay? Shayx Abdulqodir dediki, ma`ozalloh, andin nima so`rg`aymen, men borurmen va aning barakoti intizorin tortarmen. Chun aning qoshig`a kirduk, ani o`rnida ko`rmaduk. Bir zamon o`lturduk, ko`rdukki o`z-o`rnida o`lturubdur. Pas g`azab bila Ibn Saqqog`a boqib dediki, ey Ibn Saqqo, mendin mas`alae so`rarsenki, men ma`nosin bilmag`aymen. Ul mas`ala budur va javobi bu: Men ham ko`radurmenki, kufr o`ti sendin zabone uradur. Andin so`ngra manga boqdi va dediki ey Abdulloh, mendin mas`alae so`rarsen va ko`rarsenki, ne dermen. Ul mas`ala budur va javobi bu: Har oyina dunyo seni qulog`ingg`acha bosa olg`ayki, mening bila beadablig` qilding! Andin so`ng Shayx Abdulqodirg`a boqdi va dediki, Xudoy va Rasulni xushnud qilding, adab jihatidinki, asrading, go`yoki ko`rar menki, Bag`dodda minbar qo`yarsen va chiqib aytursenki [shu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]3. Va ko`radurmenki, vaqt avliyosi barcha bo`yunlarin sanga past qilibdurlar, ijlolu ikromingdin. Va hamul zamon g`oyib bo`ldi. Andin so`ngra ani hargiz ko`rmaduk. Va har ne Shayx Abdulqodir haqida aytti, voqe` bo`ldi. Va Ibn Saqqo ulum takmilidin so`ngra xalifa ani riyozatqa Rumg`a yubordi. Rum podshohi nasroniy ulamoni aning bila munozara buyurdi. Barchani ilzom qildi va aning nazarida bag`oyat ulug` ko`rundi. Va aning yaxshi, chiroylig` qizi bor erdi. Ibn Saqqo anga sheftavu mash`uf bo`ldi. Rum podshohi ma`lum qilg`ach anga dedurdiki, qizimni sanga nikoh qilurmen, bu shart bilaki, o`z diningdin chiqib, nasroniy bo`lg`aysen. Va ul qabul qildi va nasroniy bo`ldi. Va qizni anga berdilar. Va Ibn Saqqo g`avs so`zin yod qilib bildiki, anga har ne yetti, o`zidin yetti. Va men Damashqqa bordim. Va Nuriddin Shahid avqof ishin manga buyurdi va dunyo manga yuz qo`ydi. Va Shayx Abdulqodir bir kun va`z aytadur erdi. Omma mashoyix aning majlisida edilar, Misli Shayx Ali Haytiy: va Shayx Baqo b. Botu va Shayx Abu Sa`d Qilaviy va Shayx Abunnajib Suhravardiy va Shayx Jogir va Shayx Qazib ul-bon Mavsiliy va Shayx Abus-Su`ud va g`ayruhum kibori mashoyixdin. Shayx, so`z asnosida hamul so`zni dediki, [shu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]4. Va bu hozir mashoyix barcha bo`yunlarin aning ayog`ig`a past qildilar. Va «Nafahot»da mundoqdurki, hech valiy qolmadiki, bu so`zga bo`yun sunmamush bo`lg`ay. Bir vali Ajamda ibo qildi, holi andin mutavoriy bo`ldi.
566. Shayx Sadaqa Bag`dodiy q. s.
Shayx Sadaqa Bag`dodlig`dur. Bir kun bir so`z aytadur erdiki, shar`i zohiriy bila anga mulohaza kelur erdi. Xalifag`a yetkurdilar, buyurdikim, ani hozir qildilar, to ta`zir qilg`aylar. Chun boshin yalang qildilar, muridi qichqirdikim, [voy, Shayxim!]1. Urarg`a ilig ko`targan kishining iligi shol bo`ldi va buyurg`an vazirg`a haybat mustavliy bo`ldi. Va xalifag`a ham bu hol bo`lub buyurdikim, ani qo`ydilar. Shayx Abdulqodir manzilig`a bordi, ko`rdikim, mashoyix va soyir el o`lturubdurlar, Shayxqa muntazirki, chiqqay va so`z aytqay. Shayx chiqdi va minbar ustiga bordi va so`z ham aytmadi va qori ham nima o`qimadi, ammo elga vajdu xushholliq yuzlandi. Shayx Sadaqa o`zi bila ayttiki Shayx nima demaydur va qori nima o`qimaydur, elga bu vajd nedindur? Shayx yuz aning sari qilib dedikim, mening bir muridim. Bayt ul-Muqaddasdin mungacha bir gom bila kelibdur va mening iligimda tavba qilibdur, hozirlar aning ziyofatidadurlar. Shayx Sadaqa yana o`zi bila dediki, biravki Bayt ul-Muqaddasdin Bag`dodqa bir gom bila kelgay, anga ne nimadin tavba qilmak kerak va Shayxqa ne hojati bor?
Shayx yuz aning sari qilib dediki, yo hozo, ul tavba andin qildiki, yana havog`a uchmag`ay va manga hojati uldurkim, ani Haq subhonahu va taolo muhabbatiga yo`l ko`rguzgaymen.
567. Shayx Sayfuddin Abdulvahhob r. t.
Ul shayx Abdulqodir q. s.ning o`g`lidur. Ul debdurki, har oy yangi bo`lsa, avval kelib otamg`a tahniyat yetkurur erdi va ul oyda yaxshi-yamondin har hol voqe` bo`lsa erdi, andin xabar berur erdi. Agar ul oyda yaxshilik erdi, yaxshi suratlik kishi shakli bila kelur erdi va agar yamon erdi, yamon chiroylig` kishi shakli bila kelur erdi. Otam Ramazon oyida necha kun bemor bo`ldi. Dushanba kuni oyning yigirma to`qqizida jam`i mashoyix hozir erdilar, Misli Shayx Ali Haytiy va Shayx Najibuddin Suhravardiy va g`ayrihumo bir avqar vaqor va baholig` kishi kirdi va dediki, [Assalomu alayk, ey Alloh valiysi!]1. Men Ramazoi oyidurmen, kelibmenki, i`tizor qilg`aymen, ul umurdinki, menda sanga muqaddar bo`lub erdi va sanga vado` qilg`aymenki, bu oxir ijtimo`dur, sening bila mening oramda, dedi va qaytti. Rabi ul-oxir oyida Shayx dunyodin o`tti va yana bir Ramazonni musharraf qilmadi. Bir kun Shayx majlis aytadur erdi. Va Shayx Ali Haytiy Shayxning o`trusida o`lturub erdi va ani uyqu eltti. Shayx majlis ahlini tik turg`uzdi va minbar ustidin tushub kelib, Shayx Ali Haytiy qoshida adab bila turdi. Chun Shayx Ali uyg`ondi. Shayx anga dediki, Hazrat Risolat s. a. v. ni tush ko`rdung? Dedi: bale! Elga dediki, men bu ish uchun adab bila turub erdim. Hazrat sanga ne nimaga vasiyat qildi? Dediki, sening mulozamatingg`a! Shayx Alidin majlis huzzori bu ma`nodin so`rdilar. Ul dediki, ulcha men uyquda ko`radur erdim, ul uyg`og`lig`da ko`radur erdi. Va bu Shayx Ali q. s. [Batoih shayxlaridan edi. Karomatlaridan ba`zisi shuki, kimki sher hamla qilganda, uni eslasa, sher qaytib ketardi. Kimki serpashsha joyda uni eslasa, pashshalar uzoqlashardi]2.
568. Shayx Abu Muhammad Abdurrahmon Tafsunajiy r. t.
Tafsunaj Bag`dod tavobi`idin bir kentdur. Ul bir kun anda minbar ustida dediki, [Men valiylar orasida go`yo qushlar ichidagi bo`yni uzun kurkadekmen]1. Shayx Abulhasan Ali b. Ahmadki, Shayx Abdulqodir q. s.ning ashobidindur, Jannat degan kentdin, anda hozir erdi, qo`pti va dalqni boshidin chiqardi va dedi: meni qo`yki, sening bila kurashay! Shayx Abdurrahmon tik turdi va ashobig`a dediki, bir qil uchi Tengri inoyatidin anda xole emas. Buyurdikim, dalqini kiygay. Ul dediki, bir nimaki, andin chiqdim, yana anga kirmasmen. Va kenti sari boqdi va zavjasig`a biyik un bila xitob qildiki, to`n kelturki, kiyay! Ul Jannat kentidin eshitib, aning uchun to`n kelturdiki, ul kiydi.
569. Shayx Abu Amr Sarifiniy q. t. r.
Ul debdurki, mening ishimning bidoyati uldurki, bir kecha Sarifinda orqam bila yiqilib yotib erdim. Ko`rdumki, havoda besh kabutar uchub o`tub borurlar. Biri ayturki, [pokdir Alloh! Har bir narsaning asli manbai uning huzuridadir. U ularni aniq o`lchov bilan bizlarga tushiradi]1. Yana biri der erdiki, [pokdir Alloh! U barcha narsaga o`z xilqatini – shaklini ato etib, so`ngra uni to`g`ri yo`lga solgan zotdir]2.
Yana biri der erdiki, [pokdir Alloh! U payg`ambarin xalqqa hujjat qilib yubordi. Muhammad s. a. v.ni ularning afzali qildi]3. Biri der erdiki, [Alloh va rasuli uchun bo`lmasa, dunyodagi barcha narsa botildur]4. Yana biri der erdikim, [ey xojasidan g`ofil qolganlar, behisob mukofotlar berib, katta gunohlaringizni ham mag`firat qiluvchi sahovatli zot – Parvardigoringizga qayting, shoshiling!]5. Chun men bularni eshittim va ko`rdum, behud bo`ldum. Chun o`zumga keldim, dunyoyu mofihoning muhabbati ko`nglumdin chiqib erdi. Tong erta bo`lg`ach, Tengri bila ahd qildimki, o`zumni bir pirga taslim qilay, to manga Tengri yo`lin ko`rguzsun! Va tebradim va bilmas erdimki, qayon borurmen. Bir pir yo`liqdi, yaxshi yuzlug`, haybatliq va viqorliq. Va dedi: Assalomu alayka, yo Abu Amr! Salomig`a javob berdim. Va ont berdimki, sen kimsenki, mening otimni bilding va men seni tanimasmen? Dedi: men Xizrmen! Va Shayx Abdulqodir qoshida erdim, dedi, yo Abulabbos! Bu kecha biravga Sarifinda jazba yetibdur va qabul topibdur va yettinchi ko`kdin anga nido yetibdurki: [Xush kelding, ey bandam!]6: Tengri bila ahd qilibdurki, o`zin bir Shayx taslimi qilg`ay, aning sari bor va ani manga yetkur. [Ey Abu Amr, Abdulqodir bu davr oriflarining sayyidi, keyingilarning qiblasidir. Uning xizmatida bo`lish, hurmat va ulug`lash senga lozimdur]7. Men chun o`z holimg`a hozir bo`ldum va o`zumni Bag`dodda ko`rdum. Va Xizr a. s. g`oyib bo`ldiki, yetti yilg`acha ani ko`rmadim. Chun Shayx Abdulqodir xidmatig`a kirdim, dediki, [Marhabo, ey xojasi qush tili bilan dargohiga chaqirgan va barcha yaxshiliklarni uning uchun jam qilgan]8. Ey Abu Amr, bot bo`lg`ayki, Tengri taolo sanga muride bergay, oti Abdulg`ani b. No`qtaki, martabasi ko`p avliyoullohdin biyikrak bo`lg`ay. Tengri taolo aning bila maloyikaga mufoxarat qilg`ay. Andin so`ngra bir bo`rk mening boshimg`a qo`ydi. Va aning xushlug`i va sovug`lug`i dimog`img`a yetti va dimog`din ko`ngulga. Malakut manga kashf bo`ldi. Eshittimki, olam va har ne andadur, Haq subhonahu va taolo tasbehin muxtalifa til bila aytadurlar, anvo`i taqdis bila. Yaqin erdiki, aqlim zoyil bo`lg`ay. Shayxning ilgida bir pora momuq erdi, manga urdi, aqlim o`z holig`a keldi. Andin so`ngra meni necha xilvatqa o`lturtti, vallohki, menga hech zohir bo`lmag`ay erdiki, burunroq manga xabar bermagay erdi. Har holg`a va maqomg`a va mukoshafayu mushohadag`aki yettim, andin burunroq meni voqif qildi va meni ishlardin ogoh qildiki, ul degandin so`ngra o`ttiz yilg`a yaqin surat tutti. Va ul manga xirqa kiydurgan bila men Ibn No`qtag`a xirqa kiydurganning orasidaki aytib erdi, yigirma besh yil bo`ldi. Va har neki, Ibn No`qta bobida dedi, taxallufsiz voqe` bo`ldi. Va ul Hazrat valoyat maobning xoriq odoti va xaqoyiqu maorifi andin ko`prakdurki, qalam tili bila sharh qilsa bo`lg`ay. Alardin ba`zini Hazrat Maxdum n. m. n. «Nafahot ul-uns»da zikr qilibdurlarki, tilagan kishi, anda tilasa topar, vassalom.
570. Shayx Baqo b. Battu r. t.
Bu toifadin uluq va azim ush-sha`n kishidur. Va Shayx Abdulqodir Giloniy q. s. xidmatig`a yetibdur Va alardin g`arib holot naql qilurlar. Va Shayx Ali Haytiy va Shayx Abu Sa`d Qilaviy va Shayx Abun-Najib Suhravardiy va Shayx Jogir va Shayx Qazib ul-bon Mavsiliy va Shayx Abus-Su`ud boshlig` uluq mashoyixii ko`rubdur va alarning suhbatig`a yetibdur. Va ba`zi bila safarda rafiq bo`lubdur va yana ba`zi bila hazarda yoru musobih bo`lubdur. [Bu Allohning fazlu marhamati bo`lib, o`zi istaganiga berur]1.
571. Qazib ul-bon Mavsiliy q. s.
Kuniyati Abu Abdullohdur. Hazrat Maxdum n. m. n. «Nafahot ul-uns»da kelturubdurlarki, Shayx Muhyiddin Arabiy ba`zi rasoyilda debdurki, bu toifadin biz ba`zini ko`rubbizki, alarning ruhoniyat suratlari mutajassid va mutamassil bo`lur, jismoniyat suratlarig`a va ul mutajassida suratlarig`a af`olu ahvol o`tkarurlar, ko`rganlar sog`inurlarki, ul ahvol alarning jismoniya suvarig`a o`tadur. Va derlarki, falon kishini ko`rduk, mundoq dedi va andoq qildi. Va biz bu holni bu toifadin mushohada qilibbiz va muoyana ko`rubbiz va hol mundoqdur. Abu Abdulloh Mavsiliyki, Qazib ul-bong`a mashhurdur, kerakki, inkor qilmasangki, Haq taoloning asrori olam afrodida uluq va ko`pdurki, aql quvvati bila aning g`urining idrokin qilsa bo`lmas. Shayx Abdulloh Yofi`iy r. debdurki, ilm ahlidin biri manga xabar berdiki, fuqarodin birini ko`rmas erdilarki, namoz qilur bo`lg`ay.
Bir kun namoz iqomati qildilar va ul o`lturub erdi. Bir faqih inkor yuzidin anga dediki, qo`p va jamoat bila namoz qil! Qo`pti va ul jamoat bila namoz takbiri bog`ladi, avval rak`atni qildi va munkir faqih aning yonida erdi. Chun ikkinchi rak`atqa qo`ptilar, faqih anga nazar soldi, o`zga kishi ko`rdi va andin mutaajjib bo`ldi. Uchunchi rak`atda yana bir kishi ko`rdi, avvalg`i ikkidin o`zga. To`rtunchi rak`atda ul uch kishidin o`zga kishi ko`rdi. Chun salom berdilar, hamul faqirni ko`rdi. Ul faqir anga boqib, tabassum qilib dediki, ey Shayx, bu to`rt kishidin qaysi biri sizing bila namoz qildilar? Shayx Abdulloh Yofi`iy debdurki, Qazib ul-bon Mavsiliydin bu nav` ish voqe` bo`lubdur. Mavsiliyning ba`zi fuqahosining anga inkori bor erdi. Bir kun ul faqih ko`rdiki bir ko`chadin aning o`trusidin kelur. O`zi bila dediki, ani tutmoq kerak va qissasin hokim qoshig`a raf` qilmoq kerak, to ani siyosatqa yetkurgay. Nogoh ko`rdiki, bir kurd suratig`a aylandi. Yaqinroq kelgach, ani bir a`robiy surati bila ko`rdi. Yana yaqinroq kelgach, ani fuqahodin biri surati bila ko`rdi. Chun Qozig`a yetti, dedi: ey Qozi qaysi Qozib ul-bonni hokimg`a eltib, siyosatqa yetkurursen? Qozi inkoridin tavba qildi va murid bo`ldi. Shayx Abdulqodir q. s. qoshida dedilarki, Qazib ul-bon namoz qilmas! Dedi: demangki aning boshi doyim Ka`ba uyi eshikida sujuddadur.
572. Muhammad Avoniy Ibn ul-Qoid q. s.
Shayx Muhyiddin Abdulqodirning ashobidindur. Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da Hazrat-Shayx Muhyiddin Arabiy q. s.din mundoq naql qilibdurlarki, «Futuhoti Makkiya»da bitibdurki, Shayx Abdulqodir ani Mufrad ul-hazrat der ermish va debdurki, Muhammad b. Qoid min al-mufradin. Ham «Futuhot» sohibidin naql qilibdurlarki, mufradun jamoatidurlar, qutb doyirasidin xorij. Xizr a. s. alardindur va Rasul s. a. v. bi`satdin burunroq alardin ermishlar. Ibn Qoid debdurki, barcha nimani keyin soldim va yuz Hazratqa kelturdum. Nogoh yuzum ollida bir ayog` nishoni ko`rdum, manga hayrat voqe` bo`ldi. Dedim: bu kimning ayog`ining nishoni erkinkim, hech kishini o`zumdin sobiq e`tiqod qilmas erdim. Dedilarki, sening Payg`ambaring s. a. v.ning ayog`i nishonidur. Ko`nglum taskin topti.
573. Abus-Su`ud b. Shabl r. t.
Ul ham Shayx Abdulqodirning ashobidindur. «Futuhot»da mazkurdurki, sodiqu siqa kishidin eshittimki, Shayx Abus-Su`uddinki, vaqtining imomi erdi, naql qildiki, dedi: Bag`dodda Dajla qirog`idin o`tar erdim. Ko`nglumga kechdiki, oyo suv ichinda andoq el bo`lg`aymu erkinki, Tengri ibodatig`a mashg`ul bo`lg`ay? Bu xotir ko`nglumga kirgach ko`rdumki, Dajla suyi shaq bo`ldi va birav bosh chiqardi va dedi: yo Abus-Su`ud, bale, suv ichinda eranlar borki, Tengri qullug`ig`a mashg`uldurlar va men alardinmen. Hazrat Maxdum n. m. n. «Fusus»din naql qilibdurlarki, Shayx Abus-Su`ud muridlarig`a dediki, o`n besh yildurki, Tengri manga mulkda tasarruf beribdur, ammo men tasarruf qilmaymen. Ibn Qoid bir kun andin so`rubdurki, ne uchun tasarruf qilmaysen? Debdurki, men tasarrufni o`ziga qo`yibmen, nechukki tilar, qilsun! Shayx Ruknuddin Alouddavla debdurki, go`riston bila o`tub borur erdim. Bir vayrona gunbaddin ishorate zohir bo`ldikim, bizing ziyoratimizga kel! Emdiki bordim, manga vaqt xush bo`ldi. Ul azizning ruhidin bu fayz yettikim, harne Tengridin sanga yetsa, qabul qil! Dedimki, qilg`uluq bo`lsa qilay. Dedi: bore bu kun bir nima yetar, qabul qil! Dedim: andoq qilay! Chun shahrg`a keldim, bu holni Shayx Nuruddin Abdurrahmon xidmatida arz qildim. Dedilar: anda Shayx Abus-Su`uddir. Va aning tariqi bu ermishki, har ne Haqdin kelsa, qabul qilur ermish va rad qilmas ermish. Va mutakallif libos kiyar ermish va mutakallif g`izo yer ermish. Va hech kishidin nima tilamas ermish. Bir kun birav aning qoshig`a kiribdur. Ko`rubdurki, boshida bir dastordurki, ikki yuz diramg`a arzir. Ko`nglig`a kechibdurki, ajab isrofdurki, dastoriki aning bahosig`a necha darveshning libosi hosil bo`lg`ay, bir darvesh ani boshig`a chirmag`ay. Shayx debdurki, biz muni o`zlukumiz bila boshimizg`a chirmamaydurbiz. Dastorni ul kishi ollig`a solibdurki, agar sen tilarsen, bor va sot va harne olursen darveshlarga ol! Ul borib, sotib kelibdur va dastorni Shayxning boshida ko`rubdur va mutaajjib bo`lubdur. Shayx debdur, taajjub qilma va falon xojadin so`rki, bu dastorni qaydin kelturubdur? So`rg`andin so`ngra ul xoja debdurki, bultur kemada erdim, muxolif yel qo`pti, nazr qildimki, salomat daryodin chiqsam, bir xub dastor Shayxqa had`ya kelturgaymen. Olti oydurki, Bag`dodda ko`nglum tilagandek dastor tilar erdim, bu kun ko`zumga yo`luqdi, oldim va nazrimg`a vafo qilib, Shayx xidmatig`a kelturdum. Shayx ul kishiga dediki, bilding, xudki bu nav` dastorni yana birav bizing boshimizg`a bog`lar. Va Shayx Abus-Su`uddin bu nav` holot ko`p manquldur.
574. Shayx Abu Madyan Mag`ribiy q. t. s.
Oti Shu`ayb b. Hasan, yo Husayndur. Bu toifaning akobiridindur. Va mashoyixdin ko`p aning suhbatu xidmatida tarbiyat topibdurlar. Va alardin biri Hazrat Shayx Muhyiddin Arabiydur. Va musannafotida aning zikrin ko`p qilur va haqoyiqu maorifin ko`p kelturur. Va Imom Yofi`iy debdurki, Yamanning aksar shuyuxining Shayx Abdulqodirg`a nisbatlari bor va ba`zining Shayx Abu Madyang`a nisbatlari bor. Bu biri Mag`rib shayxidur va ul biri, ya`ni Shayx Abdulqodir, Mashriq shayxi r. a. va n. b. Hazrat Maxdum n. m. n. «Futuhot»din naql qilibdurlarki, sohibe debdurki, avliyoning biridin eshittimki, dediki, bu toifadin biri shaytonni tush ko`rub, so`rubdurki, sening holing Shayx Abu Madyan bilaki, tavhidu tavakkulda imomdur, nechukdur? Dediki, qachon tilasamki, aning ko`ngliga bir nima solg`aymen, anga o`xsharki, birav muhit daryosig`a bavl qilg`ayki, ul nopok bo`lg`ay. Ham «Futuhot»dadurki, xaloyiq iliglarin Shayx Abu Madyang`a surtub, tabarruk tayammum jihatidin yuzlariga surtarlar erdi. Shayxdin so`rdilarki, bu jihatdin o`z nafsingda hech asar toparsen? Dedi: buki, Hajar ul-asvadni xaloyiq tabarruk jihatidin o`parlar, ul o`zida ne miqdor asar toparki, ani hajariyatdin chiqarg`ay, ulki ani avliyoyu anbiyo o`parlar, men dag`i o`shancha asar o`z nafsimda toparmen va menda ham ul hukm bor.
Bir kun Shayx Abu Madyan Mag`rib diyoridin bo`ynini past qildi va anttikim, [ey Allohim, men eshitganim va itoat qilganimga seni va farishtalaringni guvoh qilamang]1. Ashobe so`rdilarki, bu so`zning sababi ne erdi? Dediki, Shayx Abdulqodir bu kun Bag`dodda dediki, [bu oyoqlarim har bir Alloh valiysining bo`ynidadir]2.
Andin so`ngra, ba`zi ashobi Shayx Abdulqodirning Bag`doddii keldilar va xabar berdilar. Shayx ul so`zni ham ul kun Bag`dodda dedi. Har qachon Shayx Abu Madyan bu oyatni eshitsa erdiki, [Sizlarga juda oz ilm berilgandir]3, der erdiki, bu oz ilmki, Haq taolo bizga beribdur, bizing emasdur, balki oriyatdur bizda. Va andin ko`piga yetishmaydurbiz. Pas, biz johillarbiz, alad-davom.
Bir qatla Shayx Abu Madyan daryo qirog`ida borur erdi. Jamoate kuffordin ani asir qildilar va kemalarig`a kivurdilarki, anda jamoate musulmonlarni asir qilib kivurur erdilar. Va bodbonlar torttilarkim, mulklarig`a azimat qilg`aylar. Kema yeridin qipranmadi, bovujude ulki, azim yel dag`i borur erdi. Har necha jahd qildilar, foyda qilmadi. Dedilarki, hamono bu musulmon jihatidindurki, hali asir qilibbiz, shoyad sohibi botin kishi erkin. Shayxqa ijozat berdilarki, chiq va bor! Shayx dedi: to barcha musulmonlarni qo`ymassiz, men ham chiqmasmep! Hech chora topmadilar barchani qo`ymoqdin o`zga va barini Shayxning muborak himmati barakotidin asirlikdin ozod qildilar, filhol kemalari ravon bo`ldi. Ul debdurki, [Haq oshkor bo`lgan vaqtda undan boshqasi qolmaydi]4. Va ham aning so`zidurkim, [ko`ngilning faqat bir qiblasi bordir. Har bir qiblaga yuzlanaversa, boshqasidan quruq qoladi]5. Va ham ul debdurki, [kimning nafsidan bir miqdor qolgan bo`lsa ham haqiqiy hurriyatga erisholmaydi]6.
Sh ye ` r:
[O`z ra`yingcha botilni inkor ztma, chunki u ham Haq zuhurotlaridan. Xudoning isbotini to`la anglash uchun botilni o`z andozasida tani!]7.
Besh yuz to`qsonda olamdin o`tubdur.
575. Abulabbos b. Arif, Sanhojiy Andalusiy r. t.
Oti Ahmad b. Muhammaddur. Olim erdi ulumg`a va orif erdi qiroat vujuhig`a va jame` rivoyatda mutanohiy. Va muridlar va muxlislar ko`p xidmatida yig`ildilar. Zamon podshohig`a andin xavfe paydo bo`ldi, ani tilatti. Yo`lda favt bo`ldi, besh yuz o`ttiz oltida. «Futuhoti Makkiy» sohibi o`z shayxi Abu Abdulloh G`azzoliydin, naql qilibdurki, ul debdurki, bir kun o`z Shayxim Ibn Arif qoshidin chiqdim va yozida sayr qilur erdim. Har daraxt va giyohg`aki yetar erdim, manga aytur erdiki, mendin olki, falon illatqa nofe`durmen va falon zararg`a dofe`. Va manga ul holdin hayrate yuzlandi. Shayx xidmatig`a yondim, dag`i bu voqeani arz qildim; Shayx dedilarki, biz aning uchun seni tarbiyat qilmaydur erduk. [Vaqteki, daraxtlar sanga foyda va zarar keltirishlarini so`yladilar, sen nega haqiqiy foyda va zarar yetkaruvchi Haqni unutding?]1. Shayx dedi: Tengri taolo seni imtihon qilib sinabdur, yo`q ersa, biz seni Tengri taolog`a rahnamunluq qilduq, yo`q aning g`ayrig`a. Sening tavbangning sidqi alomati uldurki, hamul mavzeg`a qaytib borg`ay sen va ul daraxtu giyohlar sanga ul so`zni demagaylar. Shayx Abu Abdulloh qaytib ul mavzeg`a bordi va ul ashyodin ul so`zlarni eshitmadi va qaytib shayxig`a aytti. Shayx dediki, [seni o`zingga o`xshagan bir maxluqqa muhtoj qilmasdan o`zi uchun tanlagan Allohga hamd bo`lsin!]2. Vafot etgan sanasi besh yuz o`ttiz oltinchi yil.
576. Aburrabi` Kafif Molaqiy r. t.
Abulabbos b. Arifning ashobidindur. Bir kun bir ashobiga dediki, masalan, agar ikki kishi bo`lsa va har qaysida o`n diram bo`lsa, alardin biri bir diram sadaqa qilsa va to`qquz diramni asrasa va yana biri to`qquz diramnn sadaqa qilsa va bir diramni asrasa, qaysi fozilroqdur? Dedilarki, ulki, to`qquz diramni sadaqa qilg`ay; Shayx dediki, ne uchun bu fozilroqdur? Ashob dedilarki, aning uchunki, ko`proq tasadduq qilibdur. Shayx dedi: ulcha dedingiz, yaxshidur! Ammo mas`alaning ruhini bilmadingiz va sizga maxfiy qoldi. Dedilarki, ul qaysidur? Dedi: ulki biz ikkalasini teng bergan farz qilduk, ulki ko`prak berdi, aning faqrg`a kirgani burunroqdur, andinki, ozroq veribdur, pas, aning faqrg`a nisbati ortig`roq bo`lg`ay, bu jihatdin ul afzal bo`lg`ay. Hadis voriddur bu ma`nog`akim, yetmish ming qatla «Lo iloha illalloh». demakka aytquchining najotig`a yo har kishiki, aning niyatig`a o`qilmish bo`lg`ay, tamom asari bor.
Shayx Aburrabi` Molaqiy debdurki, men bu zikrni der erdim va lekin ne o`zumg`a va ne kishiga muayyan qilmaydur erdim, to bir kun biravning moida taomig`a hozir bo`ldum; bir jamoat bila. Va alar orasida tifle erdi sohibi kashf. Ilig taomg`a kim eltti yig`lamoqqa tushdi. Sababin so`rdilar, dediki, do`zax manga mushohiddur, anda onamni ko`radurmenki, azob qiladurlar. Shayx Aburrabi` debdurkim, botinimda dedimki, Xudovando, sen voqifsenkn, yetmish ming qatla «Lo iloha illalloh» zikrin aytibmen, ani bu tiflning onasi do`zax o`tidin xalos bo`lurg`a muayyan qildim. Chun bu niyatni ko`nglumda qildim, ko`rdumki, tifl kulaboshladi va shodmonlig` qildi. Yana sababin so`rdilar, dediki, onamni-ko`radurmenki, do`zax o`tidin xalos bo`ldi, alhamdulillah! Pas, taom yemakka mashg`ul bo`ldi. Shayx Aburrabi` derkim, manga bu hadis sihhati ul tifl kashfidin va ul go`dak kashfi sihhati nabaviy, hadisidin ma`lum bo`ldi.
577. Adiy b. Musofir Shomiy summa Hakkoriy q. s.
Shayx Uqayliy Manbijiy va Shayx Hammod Dabbos bila suhbat tutubdur. Anga ko`p xaloyiq jam` bo`ldilar. Hakkoriya tog`idaki, Mavsil tavobindindur, xalqdin munqati` bo`ldi va anda zoviyae bino qildi. Va ul diyor ahli murid va mu`taqid bo`ldilar. Va anga oyotu karomot va xoriqi odot asru ko`pdur. Besh yuz ellik yettida dunyodin o`tubdur. Va qabri ham ul diyorda mutabarrik mozordindur, yuzoru va yutabarraku bihi.
577. Saydiy Ahmad b. Abulhasan Rifo`iy q. s.
Imom Muso Qozim r. a.ning buzurgvor avlodidindur. Va xirqada nisbati besh vosita bila Shayx Shibliy q. s.g`a yetar. Aning ta`rifidin qalam tili ojizdur. Va Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-uns»da ba`zi holotidin shammae zikr qilibdurlar, tilagan kishi anda boqsun. Ba`zi holotidin juzve munda zikr qililur. Agar alardin kishi ta`viz tilasa erdi, kog`az keltursa erdi va siyohe kelturmasa erdi, ul kog`azni olib, siyohisiz anga ta`vizni raqam qilurlar erdi. Bir qatla birav uchun ushbu mazkur bo`lg`on dastur bila siyohsiz bitib erdilar.
Ul kishi muddate madid g`oyib bo`ldi va muddatdin so`ngra hamul oq kog`azni imtihon uchun kelturdiki, ey Shayx, mening uchun ta`viz biti! Chun ul kog`azg`a boqtilar, dedilar, ey farzand, bu kog`az bitilgandir va anga berdilar. Bir kun alarning ashobidin ikki kishi yozida erdilar. Biri yana biridin so`rdiki, bu muddatdaki alar mulozamatidasen, ne hosil qilibsen? Ul dedi: matlubing nedur? Dedi: buki, osmondin do`zax o`tidin xaloslig` barotim tushgay. Bu so`z aytur vaqtda osmondin bir oq varaq tushti. Olib alar qoshig`a kelturdilar. O`tgan holdin Shayx nima demadi, alarg`a berdilar. Alar ul varaqqa boqqach sajda qildilar. Chun bosh sajdadin ko`tardilar, dedilarki, [oxirat bo`lmasdan, shu dunyoning o`zida ashobimni o`tdan xalos etib, menga ko`rsatgan Allohga hamd bo`lsin!]1. Dedilar, yo Saydiy, bu oq varaqdur! Alar dedilarki, qudrat iligi siyohi bila bitilmas, bu nur bila bitilibdur. [Alloh undan rozi bo`lsin! Besh yuz yetmish sakkiz sana jumodul avval oyining payshanba kunida vafot etdi]2.
579. Hayot b. Qays Harroniy r. t.
Ul to`rt kishidin biridurkim, Shayx Abulhasan Furaysiy debdurkim, mashoyixdin bular o`z qabrlarig`a tasarruf qilurlar, andoqki, ihyo qilurlar. Biri Shayx Ma`ruf Karxiydur va biri Shayx Abdulqodir Giloniy va biri Shayx Uqayliy Manbijiy, biri Shayx Hayot Harroniy q. t. a. Sulahodin biri debdurkim, Yamandin kemaga o`lturduk. Chun Hind daryosig`a yettuk, muxolif yel qo`pti va kemani ushatti. Va men bir taxta poraga qoldim va bir jazirag`a chiqdim. Hech kishi yo`q erdi va ko`p xarobalar erdi. Nogoh bir masjidqa yettim, kirdim. To`rt kishi o`lturub erdilar. Salom, dedim. Javob berdilar, holimni so`rdilar, ayttim. Oqshomg`acha alar bila erdim. Chun oqshom bo`ldi, Shayx Hayot Harroniy keldi. Ul jamoat yugurub, salom qildilar. Ilgari brrdi, xufton namozin jamoat bila qildilar. Va fajr tulu`ikacha namozda erdilar. Va Shayx Hayot munojotqa turdi va dedi: [Ey tavba qiluvchilarning mahbubi va ey oriflarning sururi va ey obidlarning ko`z nuri va ey yolg`izlarning munisi va ey panoh tilovchilarning panohi va ey chorasizlar ko`makchisi va ey sodiqlar qalbi unga tikilgan, ey muhiblar ko`ngliga munis bo`lgan va qo`rqadiganlarning himmati unga bog`langan zot!]1.
Andin so`ngra yig`lay boshladi. Ko`rdumki, anvor zohir bo`ta kirishti, dag`i Shayx Hayot masjiddin chiqdi. Ul jamoat manga dedilarki, Shayx keynicha bor. Men Shayx keynicha erishtim. Ko`rdumki, biyobon va tog` va daryo oyog`i ostida nurdiyda bo`ladur. Bildimki, tayyi arzdur. Har gomda der erdiki, [Yorab, Hayotga hayot ber!]2. Oz zamonda Harrong`a yettuk. Va Shayx Hayot Harronda sokin ermish. Anda dunyodin besh yuz sakson birda o`tubdur.
580. Shayx Jogir q. t. r.
Shayx Abulvafo anga sano debdur va o`z bo`rkin Shayx Aliy Haytiydin anga yuboribdur va anga tilamak taklifi qilmaydur. Va debdurki, men Tengridin tiladimki, Jogir mening muridlarimdin bo`lg`ay. Tengri ani manga bag`ishladn. Va Shayx Jogir aslan kurdlardin erdi. Iroq vodiylaridin birida Somarraning bir kunchilikida mutavattin bo`ldi va anda besh yuz to`qsonda dunyodin o`tti. Va ul debdurki, [kimki ulug` va aziz Allohni sirrida mushohada qilsa, borliq uning qalbidan soqit bo`ladi]1.
581. Shayx Abu Abdulloh Muhammad b. Ibrohim Qurashiy Hoshimiy q. s.
[Oriflar imomi, soliklar rahnamosi, faxrli ahvol va zohir karomotlar sohibi]1. Ul debdurki, bir kun Minoda erdim va suvsiz bo`ldum, hech yerda suv topmadim. Va menda hech nima yo`q erdiki, suv olg`aymen. Borur erdim, to bir choh topib, andin suv tortqaymen. Chohe toptimki, Ajam ahli anda yig`ilib erdilar. Alardin biriga dedimki, bir miqdor suv bu rikvaga sol! Meni urdi va iligimdin rikvani olib tashladi. Va men shikasta xotir bordimki, rikvani olg`aymen. Ko`rdumki, bir bo`rkada chuchuk sudur. Ul sudin oldim va ichdim va rikvag`a su to`ldurub, ashob qoshig`a kelturdum. Borcha andin ichdilar. Va ul holni alarg`a ayttim. Anda bordilar, to su olg`aylar. Ne su toptilar va ne andin asar. Bildimki, inoyate erkandur, ilohiy.
582. Abulhasan Ali b. Humayd Sa`idiy q. s.
Baland holot va arjumand karomot sohibi erdi. Otasi bo`yoqchi erdi. Tilar erdiki, ul ham sabbog`lig`im o`rgangay. Anga og`ir kelur erdiki, ul darveshlar suhbatig`a borur erdi. Va alar tariqasin varzish qilur erdi. Va ul ishdin qolur erdi. Bir kun otasi buyurg`on to`nlug`larni bo`yamaydur erdi.
Otasi achig`landi. Va do`konda tog`oralar erdi, har birida o`zga rang. To`nlug`larni borchasin bir zarfqa soldi otasining g`azabi ortti va dediki, ko`rdungki, ne ish qilding? Bularning iyalari har birin o`zga rang buyurub erdilar. Ul ilig ul zarfqa urub barchani chiqardi va har qaysini neki buyurub erdilar, hamul rang olib, otasi iligiga berdi. Chun otasi ul g`arib holni ko`rdi, ani Tengri yo`li sulukida qo`ydi. Va ul sulukda martabasini derlarki, ul yerga yettiki, murid va ashobi bag`oyat ko`p bo`ldi. Ammo har kishi otiniki Lavhi Mahfuzda ko`rmas erdi, muridliqqa qabul qilmas erdi. Va ul olti yuz o`n ikkida dunyodin o`tubdur.
583. Abu Ishoq b. Zarif q. s.
Hazrat Shayx Muhyiddin Arabiy q. s. mashoyixidindur. Shayx «Futuhot»da debdur, ul buzurgroq mashoyixdindurki, men ko`rubmen. Ul debdurki, alarki meni tanirlar avliyoullohdurlar. Dedilar, nechuk, yo Abo Ishoq? Dedi: aning uchunki, alar ikki holdin tashqari emaslar, yo uldurki, mening haqqimda xayr va yaxshilik derlar, yo aning g`ayri. Agar xayr va yaxshilik ayturlar, manga sifat demaslar, magar ul nimakn alarg`a sifat bo`lmish bo`lg`ay. Agar alar ul sifat mahali bo`lmag`an bo`lsalar erdi, meni andoq sifat qilmag`aylar erdi. Pas, bular mening qoshimda avliyoullohdindurlar. Va agar mening haqqimda yomonlig` va shar ayturlar, alar farosatu kashf sohibidurlarki, Xudoyi taolo alarg`a, mening holatimg`a ittilo` beribdur, pas, alar ham avliyoullohdindurlar.
584. Ibnul-Foriz Hamaviy Misriy q. s.
Kuniyatlari Abu Hafsdur va otlari Umar. Va baniy Sa`d qabilasidindurlarki, Halima r. a. Hazrat Risolat s. a. v.ning murzi`asn andindur. Hamaviyul-asl ermish va Misriyul-mavlid. Otasi Misr ulamosining akobiridin erdi. Va aning farzandi Sayyid Ka-moluddin Muhammad debdurki, ul debdurki, avvalkim, sayohat va tajridqa otamdin ijozat olur erdim va Misr tegrasida tog`lar va vodiylarda kezar erdim va aning qoshig`a kelur erdim va aning xotiri murooti uchun bir kecha-kunduzga yaqin aning qoshida bo`lur erdim va yana ham ul sayru sulukka borur erdim. Chun otam Tengri hukmin butkardi, bilkulliya o`zumnn Tengri yo`li sulukiga bog`ladim, ammo bu tariqdin hech nima fath bo`lmas erdi.
Bir kun Misr madorisidin birida kezar erdim, ko`rdumki, madrasa eshikida bir qari baqqol erdi. Vuzu` qiladur erdi va mashru` tartibi bila qilmaydur erdi. Avval iliglarin yudi va andin so`ngra ayog`larin, andin so`ngra boshig`a mash tortti va andin so`ngra yuznni yudi. Men o`zumga dedimki, ajabdur bu qaridinki, bu kibari sinda va Islom diyorida ulamo orasida madrasa eshikida vuzu` qiladur va mashru` tartibi bila emas. Ul mening sari boqib dediki, ey Umar, sanga Misrda hech fathe bo`lmas, fatheki sanga bo`lur, Makka va Hijoz tarafidin bo`lg`usidur. Ul yon qasd qilki, sening fathing vaqti yetibdur. Bildimki, ul avliyoullohdindur va murodi ul nav` vuzu`dii talbisu jahl izhori va o`z holining satridur. Qoshida o`lturdum va dedim yo sayyidi, men qayda va Makka qayda? Haj mavsumi emas va hech hamrohu rafiq yo`q. Iligi bila ishorat qildi va dedi iynak Ka`ba ko`zung ilayida! Chun nazar qildim, Makkani ko`rdum. Ani qo`ydum, dag`i yuz Makkaga qo`ydum va Makka ko`zumdin yana g`oyib bo`lmadi. Va anda sulukka mashg`ul bo`ldum. Futuh abvobi yuzumga ochildi va osori mutarodif bo`ldi. Va Makkaning tog` va vodiylarida sayohat qilur erdim, to ulki bir vodiyda muqim bo`ldumki, andin Makka o`n kupchalik yo`l erdi. Saloti xamsaqa; jamoatqa hozir bo`lur erdim. Bu nav` bila o`n besh yil o`tkandin so`ngra nogoh bir kun ul qari baqqolning uni manga keldikim, [ey Umar, Qohiraga kel, vafotimga hozir bo`l!]1. Ta`jil bila anga keldim, ko`rdumki, muhtazardur. Salom qildim, ul ham salom qildi. Va bir necha diram manga berdiki, munung bila mening takfin va tajhizimni qil! Va tobutum hammollarig`a har qaysig`a birar diram bergil va Qirofadin falon mavze`g`a itkil! Derlarki, hamul mav-ze`durki, Shayx Ibn Foriz holo anda madfundur. Pas, dedi: mening tobutnmni anda qo`y va muntazir bo`lki, birav tog`din tushub kelgay, aning bila namoz qil va muntazir bo`lki, Tengridin ne kelgay? Ul vafot qildi: va aning vasiyati bila amal qildim. Va tobutni ul yerdaki deb erdi, qo`ydum. Ko`rdumki, birav tog`din inib keldi qushdek ta`jil bila. Va dedi: ey Umar, ilgari borki, namoz qilali! Ilgari bordim, namoz qilurda ko`rdum, bizing bila osmon orasida yashil va oq qushlar namoz qiladurlar. Chun namozdin forig` bo`lduk, bir-azimulxilqa yashil qush ul qushlar orasidii indi va tobut qoshida o`lturdi va tobutnn yutti va uchub o`zga qushlarg`a qo`shuldi. Va tasbih o`quy borurlar erdi, to nazardin g`oyib bo`ldilar. Men mutaajjib bo`ldum. Ul kishi dedi: [Ey Umar, eshitmaganmisan, shahidlar ruhi jannatning xohlagan yerida sayr qiladigan yashil qushlar ichida bo`ladi. Bular qilichdan shahid bo`lganlar. Ammo muhabbat shahidlarining jasadlari ham, ruhlari ham yashil qushlar ichida bo`ladi. Bu kishi ulardandir, ey Umar!]2. Men ham alardin erdim va mendin zillate vujudqa keldi va meni alarning orasidin surdilar va holo bozorlarda manga silliy urarlar va ul zillat uchun ta`dib qilurlar. Va Shayx ibn Forizg`a devoni she`rdur arabiy tili bilaki, mushtamildur, maorif uyunig`a va latoyif fununig`a. Va bir qasida andin «Toiyya»durki, yetti yuz ellik bayt kami besh bo`lg`ayki, [bu qasida so`fiy mashoyixlari, ulardan tashqari fozillar, olimlar va haqiqat ahli o`rtasida ham shuhrat tutdi]3. Sayru sulukdin so`ngra ulumi dunyoyi haqoyiqi va maorifi yaqiniya daqoyiqidin o`z zavqu kummali avliyoyu akobir va mashoyix muhaqqiqlari ravvahallohu taolo arvohahum ajma`in azvoqidin jam` qilibdur. Va bu nav` nazm royiqu foyiq kishiga muyassar bo`lmaydur. Va hech kishiga fazlu hunar ahlidin maysur, balki ko`prak nav`i basharg`a maqdur emas. Va Shayxning fazoyilu kamoloti ulumu maorifi a`lo marotibidin, balki karomotu valoyati a`lo darajasida shar`din tashqaridur va ta`rifdin mustag`niydur. Andin biror nima voqif bo`lmak tilagan Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul uns»in ochib, mutolaa qilsun. [Alloh undan rozi bo`lsin, olti yuz o`ttiz ikkinchi yil jumodul-avval oyining ikkinchisida vafot etdi]4.
585. Ibrohim b. Mi`sor Ja`bariy q. s.
Kuniyati Abu Ishoqdur. Oyoti zohira va maqomoti foxira sohibidur. Mazhabi mahvi kulli va nafy vujud va iflosu nodosht emish. Shayx Abdulqodir Giloniy q. s. debdur: [Men daraxt shoxlarida xursandchilik qiluvchi poloponlar bulbuliman va samolarda oq lochinman]1. Shayx Ibrohim aning muqobalasida debdurki, [Men g`uslxona o`rasini anqitadigan qushman va sahrodagi qo`tir itman]2.
Bir kun aning shogirdlaridin biri kirdi va dedi ikki bayt eshitibmen va manga asru xush kelibdur. Shayx so`rdiki, qaysi ikki baytdur? Ul o`qidi.
Sh ye ` r:
[Bir nasihatgo`y menga aytdi: Nozu kibrini haddan oshirib yuboradigan mahbuba uchun umringni behuda isrof qilibsen. Unga aytdim: malomatim bas qil! Men unga shu qadar mashg`ulmanki, hijronu visoldan forig`man]3.
Shayx Ibrohim anga dediki, bu sening maqoming ham emas, sening piringning ham. Debdurlarki, chun ajal yetti, o`z qabrining mavze`ig`a keldi va dediki, [ey, qabrgina, Zubayr senga keldi]4. Va anda muqim «bo`ldi, onsizki, anga za`fe va maraze bo`lg`ay va anqarib Tengri jivori rahmatig`a vosil bo`ldi. [Olti yuz to`qson yettida vafot etdi]5.
586. Shayx Muhyiddin Muhammad b. Ali b. Arabiy h. s.
Vahdati vujud qoyillarining qudvasidur. Zohir fuqaho va ulamosidin ko`p anga ta`n qilibdurlar. Fuqahodin oz va so`fiydin jamoate ani buzurg tutubturlar. [Uni yuksak ehtirom bilan ulug`ladilar, so`zlarini maqtab, madh etdilar, baland martabasini sifatladilar, behisob karomotlaridan xabar berdilar. Imom Yofi`iy r. o`z tarixida shunday zikr qilgan]1. Alarg`a ash`ori latif, g`arib va axbori nodir ajib bor. Va musannafotlari ko`p bordur. Bag`dod mashoyixidin birisi alar manoqibida kitobe jam qilibdur. Va anda kelturubdurki, alarning musainafoti besh yuzdin ortlqroqdur va Hazrat Shayxning ba`zi ashobining iltimosi bila o`z musannafoti fihrastida risola bitibdurlar. Anda ikki yuz ellikdin ortiqning otin mazkur qilibdurlar, ko`praki tasavvufda.
Va ul risolaning xutbasida debdurlarki, mening qasdim bu kutub tasnifida soyir musanniflardek tasnifu ta`lif emas erdi, balki ba`zig`a sabab bu erdikim, manga Haq subhonahudin amre vorid bo`lur erdikim, yaqin bo`lur erdikim, meni kuydurgay. Uzumni alardin ba`zining bayonig`a mashg`ul qilur erdim. Va ba`zig`a sabab ul erdikim, yo voqe`da, yo mukoshafada haq subhonahu va taolo qoshidin anga ma`mur bo`lur edim. Va Imom Yofi`iy tarixida mazkurdurkim, alar bila Shayx Shihobuddin Suhravardiy q. s.g`a muloqot ittifoqi voqe` bo`lubdur. Va ba`zi akobir dedilarki, ul muloqot Haram tarafida ekandur. Har biri alardin yana biriga nazra qilib o`tushubdurlar, onsizki oralarida kalome voqe` bo`lg`ay. Andin so`ngra Shayx Shihobuddin holini alardin so`rubdurlar. Alar debdurlarki, [u boshdan oyog`iga qadar sunnat bilan to`ladir]2. Shayx Shihobuddindin alarning holini so`rubdurlar. Debdurki, [u haqiqatlar dengizidir!]3. Ba`zi buzurgvordin andoq eshitildiki, Haram soyasida suhbat tutubdurlar. Va Shayx Shihobuddin ul Hazratdin necha savol qilibdurlar. Ba`zig`a javob beribdurlar va ba`zig`a debdurlarki, Tubo daraxti soyasida javob bergumizdur. Bu so`z bila bir-biridin ayrilishibdurlar. Va alarning xirqalari nisbati bir voskta bila Hazrat Shayx Abdulqodir Giloniy q. s.g`a yetar. Va yana bir nisbatlari bir vosita bila Xizr a. s.g`a yetar. Hazrat Maxdumiy n. m. n. «Nafahot ul-unoda bu nav` debdurlarki, to`inlarning ulug`roq ta`ni alarg`a «Fusus ul-hikam» kitobidur. Va hamonoki, alarning ta`nining maysha`i yo taassubdur, yo ittilo`lari adami, alarning mustalahotig`a yo maoniy yo haqoyiq rumuziki tasniflarida darj qilibdurlar, bataxsis «Fusus»da va «Futuhot»da. Va bu ma`no ul martabadadurkim, bu toifadin hech qaysmning hech kitobida topilmas. Ham ul Hazrat debdurlarki, bu faqir Xoja Burhonuddin Abu Nasr Porss q. r. din bu nav` istimo` qilibmenki, der erdilarki, bizing volidimiz buyururlar erdiki, [«Fusus» – jondir, «Futuhot» – dil]4. Har yerdaki alarning buzurgvor volidlari «Fasl ul-xitob» kitobida [oriflarning ba`zi ulug`lari]5 debdurlar, murodlari alardur. Hazrat Maxdumiy n. m. n. alarning musannafotidin «Fusus»ni sharh qilibdurlar. Andoqki, aning ta`rifini qilmoq bu faqirdek bebizoatlarning haddi emas. Va «Futuhot»ni doim mutolaa qilurlar va o`z musannafotlarida «Futuhot»din ko`p kelturubdurlar. Va Hazrat Shayx ta`rifida «Nafahot ul uns»da ko`p so`zlar debdurlar. Tilagan kishi anda topar. [Shayx r. besh yuz oltmishinchi yil Ramazonning o`n yettisi dushanba kechasi Andalusning Mursiya degan shahrida tug`ildi. Olti yuz o`ttiz sakkizinchi yil Rabi ul-oxir oyining yigirma ikkisi juma kechasi Damashqda vafot etdi. U shahar tashqarisidagi Qosyun tog` etagida dafn qilindi]6. Va holo ul mavze` Solihiyag`a mashhurdur.
587. Shayx Sadruddin Muhammad b. Ishoq b. Qo`nyaviy q. r.
Kuniyati Abulmaoliydur. Zohir ulumi va botin ulumi orasida jome` ermish va aqliyu naqliy ulumda. Aning bila Xoja Nosiruddin Tusiy orasida as`ilavu ajviba voqe` bo`lubdur. Va Mavlono Qutbuddin Allomai Sheroziy hadis ilmida aning shogirdidur. «Jomi` ul-usul» o`z xatti bila bitib, aning qoshida o`qubdur va iftixor qilur erkandur. Va bu toifadin Shayx Mu`ayyaduddin Jandiy va Mavlono Shamsuddin Egiy va Shayx Faxruddin Iroqiy va Shayx Sa`iduddin Farg`oniy q. a. va g`ayrihi akobirdin ko`p buzurglar aning tarbiyati huzurida ermishlar. Va Shayx Sa`iduddin Hammuyi bila ko`p suhbat tutubdur va andin savollar qilibdur; Va uluq Shayx r. alul vaqtki, Mag`rib bilodidin Rumg`a mutavajjih erdi va ba`zi mushohidi aning valodati chog`i aning iste`dodi va ulumi va tajalliyot va ahvolu maqomot va har ne umr muddatida va muforaqatdin, so`ngra barzaxda va barzaxdin so`ngra anga o`tubdur va o`tkuzibdur va barchag`a mukoshif bo`ldi va Qo`nyag`a yetti. Aning valodatidin so`ngra va otasining vafotidin so`ngra onasini Shayx o`z nikohi aqdig`a kiyurdi. Va ul Shayxning xidmatu suhbatida tarbiyat topti. Ul Shayx kalomining naqqodidindur. Va Shayxning maqsudi vujud mas`alasi vahdatida bir vaj bilaki, aqlu shar` muvofiqi bo`lg`ay, aning tahqiqoti tatabbu`idin ayru fahm bo`lmoq muyassar emas Va aning musannafoti bor «Tafsiri Fotiha» va «Miftoh ul-g`ayb»dek va «Nusus» va «Fukuk» va hadis sharhi, «Nafahoti ilohiya» kitobiki, o`ziga voqe` bo`lg`on voridotdin ko`p anda zikr qilibdur. Va har kishi tilasaki, bu tariqda aning kamolotidin ittilo` topqay, ani mutolaa qilsun. Shayx Sadruddin bila Mavlono Jaloluddii Rumiy q. s. bila suhbat ixtisosi va muhabbat ko`p ermish. Bir kun azim majlis ermish va Qo`nya akobiri jam` va Shayx Sadruddin suffa sadrida sajjoda ustida o`lturub ermishki, Mavlono Jaloluddin kirar. Shayx sajjodadin qo`pub, o`z o`rnin Mavlonog`a qo`yar. Va Mavlono o`lturmas va derki, qiyomatda ne javob berayki, Shayxning sajjodasida nevchun o`lturdum. Shayx derki, bir go`shada siz o`lturung, bir go`shada biz. Ham Mavlono o`lturmadi. Shayx dediki, sajjodayiki sizing o`ltururungizg`a yaramas, bizing dag`i o`ltururumizg`a yaramas va arodin ko`tartti. Mavlono Shayxdin burun olamdin o`tubdur. Va Mavlono vasiyati mujibi bila alarg`a namoz qilibdur. Debdurlarki, Shayx Sharafuddin Qo`nyaviy Shayx Sadruddin q. s.din so`rubdurki, [qaerdan qayoqqa borasiz va o`rtada nima hosil bo`ladi?]1. Shayx javob berdiki, [ilmdan aslga boramiz. O`rtada hosil bo`lgani dunyoviylik va ilohiylik hukmi bilan zohir bo`lgan ikki tarafni birlashtiruvchi nisbatni yangilashdir]2.
588. Shayx Mu`ayyaduddin Jandiy q. s.
Shayx Sadruddin Qo`nyaviyning shogirdlaridindur. Jomi` erkandur zohir ulumi bila botin ulumig`a. Va Shayxi buzurgvor Shayx Muhyiddin q. r.ning kutubidin «Fusus ul-hikam» va «Mavoqi` un-nujum»ga sharh bitibdur. Va barcha shorihlar sharhining ma`xazi aning sharhidur. Ul debdurki, o`z shayxim Sadruddindin eshittimki, ulug` Shayx hazratlari, ya`ni Shayx Muhyiddin q. s.g`a Xizr a. s. bila muloqat voqe` bo`ldi. Xizr a. s. dediki, Muso b. Imron s. r. a. uchun valodati kunidin aning bila ijtimo` kunigacha ming mas`ala aning uchun muhayyo qilib erdim. Ul alardin uch mas`alag`a sabr qila olmadi. Va ishorat bu ma`nog`adur, ulki Hazrat Risolat s. a. v. buyurubdurki, [koshki, birodarim Muso sukut qilsa ediyu, Haq bizga ikovlari haqida hikoyat qilsa edi]1. Va anga Ibn Foriz r. tariqi bila haqoyiqu maorif bayonida latif arabiy ash`ordur. Va ul jumladin Shayx Faxruddin Iroqiy q. s. bu ikki baytni «Lama`ot»da kelturubdur. Va ul budurki,
sh ye ` r:
[Bu daryo o`sha qadim daryodirkim, hodisalar uning mavjlari va irmoqlaridir. Uning pardasidak ko`rinadigan zohiriy suratlar seni aslo to`sib qo`ymasin!]2.
589. Shayx Sa`iduddin Farg`oniy r. t.
Ul irfon arbobining mukammali va zavqu vijdon ashobining akobiridindur. Shayx Ibn Foriz q. s.ning «Toiya» qasidasig`a sharhi bor. Hech kim haqiqat ilmi bayonin andoq marbut va mazbut bayon qilmaydurki, qasida debochasida ul oni forsin iborat bila bitibdur va o`z shayxi Shayx Sadruddin Qo`nyaviyg`a arz qilibdur va shayx ko`p istihson qilib, ul bobda bir nima bitibdur va Shayx Sa`id shayxning bitkonin biaynihi tabarruk va tayammum jihatidin sharhining debochasida kelturubdur va soniyan fonda ta`mimu tatmimi uchun arabiy iboratqa naql qilibdur. O`zga favoyid ham anga mazid qilibdur. [Allohu taolo uni toliblarning eng yaxshi mukofoti bilan siylasin!]1.
«Manohij ul-ibod ilal mi`od» otlig` kitobida kelturubdurki, muridlar intisobi mashoyixqa uch tariyq biladur: biri xirqa bila, ikkinchi zikr talqini bila va uchunchi xizmat va suhbat va aning odobi bila. Va xirqa nisbati ikkidur: biri irodat xirqasi va ani bir-shayxdin o`zgadin olmoq ravo emas va yana biri tabarruk xirqasi. Va ani ko`p mashoyixdin tabarruk uchun olmoq ravodur va o`z irodati xirqasi bayonida dsbdurki, Shayx Najibuddin Ali Buzg`ush Sheroziydii olibtur va ul Shayx ush-shuyux Shihobuddin Suhravadiydin va ul o`z tag`oyisi qozi Vajihuddindin va ul o`z otasidin Abu Muhammad Ammuya va Axiy Faraj Zanjoniydin. Va har biri ilgi anga xirqa kiydururda, yana birining ilgi mushorikidur. Ammo Abu Muhammad Ahmad Asvad Dinavariydin xirqa kiyibdur va ul Mumshod Dinavariydin va ul Abulqosim Junayd q. s.din, ammo Axiy Faraj Abulabbos Nihovandiydin va ul Abu Abdulloh Hafif Sheroziydin va ul Abu Muhammad Ruvaym Bag`dodiydin va ul Sayyid ut-toifa Abulqosim Jo`nayddin. Va Shayx Shihobuddin Suhravardiy r. a. xirqa nisbatin Abulqosim Junayddin o`tkarmaydur va Junayddin Mustafo s. a. v.g`acha suhbat bila nisbat beribdur, yo`qki, xirqa bila, Ammo Shayx Majduddin Bag`dodiy q. s. «Tuhfat ul-bararah otlig` kitobida kelturubdurki, xirqalar nisbati muttasildur. Hazrat payg`ambar s. a. v.g`a Hadis durust muttasil mu`an`an bila. Va debdurki, Mustafo s. a. v. kiydurdi xirqa Amir ul-mo`minin Ali k. v.g`a va Amir ul-mo``minin Ali Hasan Basriy va Kumayl b. Ziyodg`a; Va Kumayl b. Ziyod Abdulvohid b. Zaydqa va ul Abu Ya`qub Nahrajuriyg`a va ul Amr b. Usmon Makkiyg`a va ul Abu Ya`qub Tabariyg`a va ul Abulqosim Ramazong`a va ul Abulabbos b. Idrisqa va ul Dovud Xodimg`a va ul Muhammad b. Monkilg`a va ul Ismoil Qasriyg`a va ul Shayx Najmuddin Kubroga va ul bu faqirg`a, ya`ni Majduddin Bag`dodiyg`a. Fa`alo hazo xirqalar nisbati Mustafo s. a. v.g`a muttasil bo`lur Ammo Shayx Abu Said debdurki, bu faqirning zikrining talqin nisbati o`z xirqam shayxi Shayx Najibuddin Alidin va apga Shayx ush-shuyux Shihobuddin Suhravardiy r. a.din va anga o`z tag`oyisi Shayx Najibuddin Suhravardnydin va anga Shayx Ahmad G`azzoliyi va anga Abubakr Nassojdin va anga Shayx Abulqosim Gurgoniydin va anga Abu Usmon Mag`ribiydin va anga Abu Ali Kotibdin va anga Abu Ali Rudboriydin va anga Sayyid ut-toifa Junayd q. s. dindur.
Yana debdurki irodat xirqasi nisbatin va zikr talqini nisbatin ikki Shayxdin olmoq mahmuddir. Ammo suhbat nisbatida mahmuddur. Ammo burung`i shayx nisbati sharti bila yo favti vuqu`i bila; Andoqki, bu zaif Shayx Najibuddin Suhravardiy q; s. xizmati muforaqatidin so`ngra Mavlono va shayxuno va sayyiduno sadrul haq vad-din vorisi ulum Sayyid ul-mursalin sulton ul-muhaqqiqin Muhammad b. Ishoq Qo`nyaviy q. s. sharafi xizmatu suhbatdin va saodati talqinu irshodidin tarbiyat topti va muntafe` bo`ldi. Har necha xizmat va suhbatlarining sharoiti huquq rioyati uhdasidin chiqaolmadim va lekin alar o`z karamlari bila bu bechoraga husni qabul bila irshod tariqidin furuguzosht qilmadilar.
590. Shayx Muso Sadroniy q. t. s.
Ul Shayx Abu Madyan Mag`ribiy q. s. ning akobir ashobidindur. Shayx Sa`iduddxinn Farg`oniy «Qasidai Toiya» sharhida kelturubdurki, Shayx Mu`tabar Talha b. Abdulloh Talha Tustariy Iroqiy q. s.din olti yuz oltmish beshda eshittimkim, ul rivoyat qildiki, Shayx Imoduddin Muhammad b. Shayx ush-shuyux Shihobuddin Suhravardiy q. s. dediki, hajjotdin birida otam bila erdim. Ka`ba uyini tavof qiladurg`onda, nogoh ko`rdumki, Shayx Mag`ribiy tavof qiladur erdi. Va xalq tabarruku tayammun jihatidin ani ziyorat qiladur erdilar. Meni aning qoshida ta`rif qildilarki, Shayx Shihobuddin Suhravardiyning o`g`lidur. Manga marhabo dedi va boshimni o`pti va xayr duosi qildi. Va men ani tanimas erdim. Pas men so`rdumki, bu kimdur? Dedilarki, Shayx Muso derlar. Chun tavofdin forig` bo`ldum otam qoshiga keldim. Alarg`a deb ermishlarki, men Shayx Musog`a musharraf bo`lubmen va mening boramda xayr duosi qilg`an ermish. Alar bu ma`nodin bag`oyat masrur bo`ldilar. Andin so`ng hozirlar Shayxning manoqibi zikrida dedilarki, virdidurki, kechalik kunduzlikta yetmish ming qatla «Kalomulloh»ni xatm qilur. Otam xomush erdi. Nogoh alarning kibori ashobidin biri qasamyod qildi va dediki, rostdur har neki andin derlar. Men bu so`zni andin eshitib erdim va xotirimda filjumla inkore bor erdi, to ul vaqtqachakim, bir kecha Shayx Musoni tavofda ko`rdum, aning keynicha borur erdim. Ko`rdumki, Hajar ul-asvad taqbili qildi va Fotihadin tilovat bunyod qildi. Xalq dasturi bila borur erdi, kamo besh-to`rt qadam borg`uncha bir xatm qildiki harf-baharf fahm bo`ldi. Otam va barcha ashob tasdiq qildilar. Va bu ma`noda otamdin savol qildilar. Alar dedilarki, basti zamon qobilidurki, avliyoullohg`a voqe` bo`lur va munung istishhodig`a Shayx Ibn Sukaynah va aning soyig` muridi hikoyatini dedilarki, basti zamon qobilidindur va g`arib hikoyatlardindur. Va «Nafahot ul-uns»da Shayx Muso hikoyati zimnida mazkurdur. Va andin so`ngra «Futuhoti Makkiy» sohibining javharidin naql qilg`an so`zi dag`iki, anga yaqin ahvoldurki, ikkalasi ul kitobda bor. Tilagan kishi topar, vassalom.
591. Shayx Iso Hattor Yamaniy q. t. s.
Imom Yofi`iy debdurki, ul bir kun bir fohishag`a o`tti. Va anga dediki, bu kecha xuftondin so`ngra sanga kelgumdur. Fohisha xurram bo`ldi va yasandi. Degan chog`da keldi va aning uyiga kirb, ikki rak`at namoz qilib chiqdi va ketti. Ul zaifag`a hol mutag`ayyir bo`ldi va tavba qildi va har nedaki bor erdi, boridin chiqdi. Va Shayx ani o`z darveshlaridin biriga nikoh qildi. Va taome buyurdi va dediki, yog` olmang. Sohibi shavkateki, ul xotunning rafiqi erdi, anga bu holni dedilar. Va aning tavbasidin mutaajjib bo`ldi va dedki, sur uchun taom pishiribdurlar va yog`i yo`qdur. Ul g`aniy istihzo yuzidin bir shisha xamr yubordi va dediki, Shayxqa dengki, shod bo`lduk, bu yog`ni taomingizga qo`shung! Shayx dedi: kech ketturdung. O`z ilgiga oldi va ul taomg`a quydi. Va dedi: o`ltur, nima yegil. Ul kishi chun o`lturdi va ul taomdin yeya kirishdi, andoq xo`b yog` erdiki, andin yaxshiroq bo`la olmag`ay. Chun borib, ul holate maxdumig`a arz qildi, ul dag`i Shayx xidmatig`a kelib tavba qildi.
592. Shayx Abulg`ays Jamil Yamaniy q. s.
Oliya maqomot Va soniya holotu karomot egasidur. Avoyil holda qutto` ut-tariqdin ermish. Bir kun bir qofila intizorida ko`z tikib o`lturub ermish. Eshitibdurki hotife aytadur: [Ey ko`z tikuvchi, senga ham ko`z tikuvchi bor)1 Ya`ni, eyki, qofilag`a ko`z tikibsen, yana biravniig ko`zi sendadur. Bu so`z anga azim asar qildi va qiladurg`on ishdin chiqdi va tavba qildi va Tengriga yondi va Shayx ibn Aflah Yamaniy xidmatu suhbatig`a qo`shuldi, Yaxshi suluklar qildi, biyik marotib hosil qildi va qo`p xavoriqi odot andin zuhurg`a keldi. Bir kun ahli bayti andin miqdore atr tiladilar. Va bozorg`a bordi va attordin tiladiki, sotqun olg`ay. Attor dedi: do`konimda atr yo`qdur. Ul dediki, do`koningda atr bo`lmag`usidur! Filhol har atrki, ul do`konda erdi mun`adim bo`ldi. Attor Shayx Ibn Aflah xidmatig`a borib, andin shikoyat qildi. Shayx ani tiladi va bu jihatdinki, karomot izhori qilib erdi, siyosat qildi va dedi: ikki qilich bir qinda bo`la olmas, bizing suhbatimizdin yiroq bo`l! Har necha Abulg`ays tazallum va tazarru` ko`rguzdi, qabul tushmadi va aning suhbatidin ibo qildi. Va ul mahrum bo`lub, yana bir shayx talabig`a tushti, to ulki, Shayxi Kabir Ali Ahdal xidmatig`a yetishti va irodat izhori qildi. Shayx qabul qildi. Shayx Abulg`ays debdurki, chun anga yettim, qatrae erdimki, daryog`a qo`shuldum. Bir kun fuqaro dedilarki, bizga et orzusi bor. Shayx dedi: falon kunki, bozor kunidur, et yegunguz-dur.
Chun ul kun bo`ldi, xabar keldiki, qutto` ut-tariq bir qofilani talabdur. Bir lahzadin so`ngra qutto` ut-tariqdin biri keldi va shayx uchun bir o`y kelturdi. Shayx fuqarog`a dediki, o`yni o`lturung, ammo boshini solim asrang! Andin so`ngra yana birov bir xarvor bug`doy kelturdn. Shayx buyurdiki, un tortnng va noi pishurung! Fuqaro shayx degandek qildilar. Andin so`ngra buyurdi darveshlargakim, siz yengizki, fuqaho harom yemaslar. Jam`i fuqaho hozir erdilar, ul sufra boshig`a kelmadilar. Chun fuqaro taomdin forig` bo`ldilar, nogoh birav Shayx qoshig`a keldi va dedi: ayyuhash-shayx, bir o`y fuqaro nazri qilib erdim, haromiylar taladilar. Shayx dediki, agar o`yungning boshin ko`rsang tanig`aysen? Dedi: bale Shayx dedikim, o`yning boshin hozir qildilar. Dedi: bu ham ul mening o`yumdur. Shayx dedi: sen mutaraddid bo`lmaki, fuqaro nazri fuqarog`a yetishti. Yana birav Shayx xidmatig`a kelib dediki, bir xarvor bug`doy fuqaro nazri qilib erdim, haromiylar elttilar. Shayx anga dag`i o`y iyasig`a aytqan javobin aytti. Fuqaho bularni ma`lum qilib, sharmandayu pushaymon bo`ldilar. [Alloh undan rovi bo`lsin! Olti yuz ellik birinchi yilda vafot etdi]2.
593. Shayx Abulhasan Mag`ribiy Shoziliy q. s.
Oti Ali b. Abdullohdur. Nasabda sharif, Hasaniy. Iskandariyada sokin ermish. Va fuqarodin ko`p aning suhbatig`a anda qo`shulubdurlar. Kibori avliyoullohdindur. Ul debdurki, sayohatda erdim. Bir kecha bir tepa ustida erdim va sibo` tegramda evrulurlar erdi. Tong otquncha hargiz uns ul kechaki unscha topmadim. Chun tong otti, xayolimg`a keldiki, manga Tengri taolo unse maqomidin bir nima Hosil bo`ldi, ul tepadin bir rudxonag`a tushtum. Qalin kekliklar ko`rdumki, hargiz oncha qalin keklik ko`rmaydur erdim. Chun mening ayog`im unini eshittilar, barcha bir yo`li hurkdilar, andoqki, aning vahmidin manga xafaqon paydo bo`ldi. Bir un eshittimki, manga ayturlarki, ey ulki, oqshom sibo` bila uns tutub erding, sanga ne bo`ldiki, bu kekliklar uchqanidin qo`rqubsen? Va lekin, sen oqshom bizing bila erdiig va bu soat nafsing bilasen. Hamul debdurki, bir qatla sakson kun och erdim. Xotirimg`a keldiki, sanga bu ishdin nasibe hosid bo`ldi. Nogoh bir zaifa ko`rdumki, bir mag`oradin chiqti, bag`oyat jamila. Va der erdiki, manhuse sakson kun ochlik tortti va turdi va Tengriga noz qiladur bu ishi uchun. Va olti oy manga o`tubdurki, taom topmaydurmen. Va ham ul debdurki, Rasul s. a. v.ni tush ko`rdum. Manga dedi: orig` qil to`nlaringni kirdin, to bahramand bo`lg`aysen Tengri taoloning madadi va ta`yidi bila har nafas. Dedim: yo Rasulalloh, mening to`nlarim qaysidur? Dedi: Tengri taolo sanga besh xil`at kiydurubdur: muhabbat xil`ati va ma`rifat xil`ati va tavhid xil`ati va imon xil`ati va islom xil`ati. Har kim Tengrini sevsa, anga oson bo`lg`ay har ish. Va har kim Tengrini tanisa, ko`ziga kichik ko`rungan har nima. Va har kim Tengrini birlik bila bilsa, anga sherik kelturmagay hech nimani. Va har kim, Tengriga imon keltursa, emin bo`lg`ay barcha nimadin. Va har kim, islom bila muttasif bo`lsa, Tengriga osiy bo`lmag`ay. Va agar osiy bo`lsa, e`tizor qilg`ay. Va chun e`tizor qilg`ay, qabul tushkay. Shayx Abulhasan debdur: [Alloh aytdi: libosingni toza tut!]1 ma`nosin mundin fahm qildim. Olti yuz ellik to`rtda dunyodin o`tubdur. Makka tavajjuhi vaqtida bir bodiyadaki, suyi sho`r ekandur. Chun ani anda dafn qilibdurlar, aning vujudi barakatidin ul suv chuchuk bo`lubdur.
594. Shayx Yosin Mag`ribiy Hajjom ul-Asvad q. s.
Ul valoyat arbobidin va karomot ashobidin erdi. Ammo, bu holni hajjomlik suratida yashurur erdi. Imom Navaviy r. a. aning muridlaridin va mu`taqidlaridin ermish. Aning ziyoratig`a borur ermish va aning muhabbati va xidmatig`a tabarruk tilar ermish. Va anga irodat maqomida ermish. Va harne ul ishorat qilsa, ul ishorat mujibi ila amal qilur ermish. Bir kun anga dediki, kitoblarki senda oriyatdur egalariga bergil va o`z diyoringga murojaat qil va ahlingni ziyorat qil! Aning so`zin qabul qildi. Chun o`z diyorng`a yetti va ahlin ko`rdi, bemor bo`ldi va dunyodin o`tti. [Shayx Yosin Mag`ribiy olti yuz sakson sakkizinchi yil Rabi ul-avval oyida vafot etdi. Sakson yil umr ko`rdi.
Imom Muhiddii Navaviy esa, olti yuz yetmish oltinchi yil Rajab oyining yigirma to`rtida vafot etdi]1.
595. Shayx Abulabbos Mursiy q. r.
Shayx Abulhasan Shoziliyning shogirdidur, maqomoti oliya va karomoti zohira iyasi. Bir kun birav oni uyiga ziyofatqa indadi, imtihon uchun. Taomeki anda shubhae erdi, Shayx ilayiga qo`ydi. Shayx dediki, agar Horis Muhosibiyning ilgida bir tomur erdiki, shubhalik taom ilayiga qo`ysalar erdi, harakatqa kelur erdi. Mening iligimda oltmish tomurdurki, andoq harakatqa kelur. Mezbon istig`for qilib, uzr qo`ldi. Imom Yofi`iy debdurki, manga mundoq yetishibdurki, salotindin biri imtihon uchun sohibi kashf darveshlardin birini ziyofat qilib, halol va harom etdin pishurtti. Ul darvesh taom tortar vaqtda dediki, bu kun biz xodimlik qilurbiz. Barcha halol etlarni darveshlarig`a ulashti va bori harom etlarni ayirdiki, podshohning sipohilarig`a munosibdur. Va muni o`qidiki, [pokiza pok uchun, nopok nopok uchundir]1. Sultong`a zohir bo`ldi va ul imtihondin istig`for qildi. Debdurlarki, Ya`qubki, Mag`ribning volisi erdi, mulk g`ayratidin qardoshin o`lturdi va pushaymon bo`lub, ul shane` harakat anga asar qilib, tavba qilib, Shayx Abulabbos xidmati istid`osi qildi. Va Shayx ham aning qabulig`a Haqdin ma`mur bo`ldi. Bir kun Shayx Ya`qub uyida sufrasig`a hozir bo`ldi. Ya`qub buyurub erdiki, bir xo`rus jo`jani o`lturub erdilar va birin jifah qilib erdilar. Ikkalasin pishurub, Shayx ilayiga qo`ydilar. Shayx xodimg`a ishorat qildiki, bu birii ko`tarki, murdordur va birin yeya kirishti. Ya`qubki, muni ko`rdi, mulkni o`g`lig`a berdi va o`zin bidkulliya Shayxqa taslim qildi. Va Shayxning husni tarbiyati bila ko`shoyish topti va valoyat martabasida sobitqadam bo`ldi. Andoqki, bir yil qurug`luq jihatidin el yog`ing`a muhtoj bo`ldilar. Xalq Shayxqa duo istid`osi qildilar. Shayx yozig`a chiqib, Ya`qubqa ishorat qildiki, namoz qilg`ay va duo qilg`ay. Pas, Ya`qub namoz qildi va yomg`ur talabig`a duo qildi, fil-favr ijobat asari zohir bo`ldi va yog`in tutashti.
596. Shayx Sa`d Haddod va aning muridi Shayx Javhar r.
Shayx Sa`d Haddod Adanda buzurg shayx erdi. Va Shayx Javhar avoyilda biravning bandasi erdi. Chun ozod bo`ldi, bozorda sotiq-savdo qilur erdi. Va fuqaro majolisig`a hozir bo`lur erdi. Va alarg`a ixlosu e`tiqodi ko`p erdi. Chun Shayx buzurgvor Shayx Sa`d Haddodning vafoti vaqti yettiki, holo Adanda madfundur, xulafosi ayttilarki, Shayx o`z o`rnig`a kimni ishorat qilurki, o`lturgay? Shayx dediki, mening vafotimdin uch kundin so`ngraki, fuqaro jam` bo`lg`aylar, bir yashil qush kelgay, har kimning boshig`a o`ltursa, ani mening o`rnumg`a o`lturtunguz! Shayx vafotidin uch kundin so`ngra fuqaro jam` ekanda, ul yashil qush kelib, Javhar boshig`a o`lturdi. Va bu ma`no hargiz aning ko`ngliga kechmaydur erdi va fuqarodin ham hech kimning xotirig`a xutur qilmaydur erdi. Pas, fuqaro yig`ildilarki, ani Shayxning zoviyasig`a eltkaylar va aning o`rnig`a o`lturtqaylar, ul yig`ladi va dedi: men ne salohiyat bila bu ishni qilurmenki, bir bozoriy kishiman, ummiy va fuqaro tariqin va alarning odobin bilmasman. Va elning menda huquqi bor va mening el bila muomalotim bor. Dedilarki, bu amredur osmoniyki, sanga havola bo`lubdur va sanga muni qilurdin o`zga chora yo`qdur! Tengri taolo sanga ta`yidu ta`limda bo`lg`ay. Chun chora yo`q erdi, bozorg`a bordi va elning huquqin bo`ynidin ado qildi. Va Shayxning zoviyasig`a kelib, fuqaro suhbatin lozim tutti. [O`z ismiga o`xshab, javharga aylandi. Fazilat va kamolotlari borki, aytilsa, gap cho`zilib ketadi. Va pokdir karim va ne`mat berguvchi. «Bu Allohning fazlu marhamati bo`lib, uni o`zi xohlagan kishilarga ato etur. Alloh ulug` fazlu marhamat sohibidur»]1.
597. Ahmad b. Ja`d va Shayx Sa`iydki, kuniyati Abu Isodur q. s.
Imom Yofi`iy debdurki, Yaman bilodida ikki shayx erdilar. Biri shayxi kabir Ahmad b. Ja`d, yana biri Shayxi orif Shayx Sa`iyd. Har qaysig`a murid va ashob bor erdi. Bir kun Shayx Ahmad ashob bila mazorot tavofig`a borur erdi. Shayx Sa`iydqa yo`luqdi. Ul ham muvofaqat qildi. Chun bir miqdor yo`l bordilar, Shayx Sa`iyd pushaymon bo`ldi va qantti. Va Shayx Ahmad bordi va tavof qildi va qaptti. Necha kundin so`ngra Shayx Sa`iyd ashobi bila chiqdi hamul mazorot tavofig`a. Va yo`lda Shayx Ahmad anga yo`luqdi va muloqot qilishdilar. Shayx Ahmad Shayx Sa`iydqa dedikim, fuqaroning bir haqqi sanga utavajjih bo`lubdurki, ul kun alar muvofaqatidin yonding. Shayx Sa`iyd dedikim, manga hech haqqe mutavajjih bo`lmaydur. Shayx Ahmad dedi, qo`pqil va insof bergil! Shayx Sa`iyd dedi: har kishi bizni qo`porsa, biz ani o`lturtali. Shayx Ahmad dedi: har kishi bizni o`lturtsa, biz ani mubtalo qilali. Pas, ul ikki buzurgdin har qaysi har nekim yana birisi bobida deb erdi, ham andoq o`q bo`ldi. Shayx Ahmad «muq`ad» bo`ldi va o`rnida qoldi, ul vaqtqachakim, Tengri rahmatig`a vosil bo`ldi. Va Shayx Sa`iyd mubtalo bo`ldi, angaki, o`z tanidin uzar erdi va kesar erdi, angachaki olamdin o`tti. Imom Yofi`iy r. debdurki, fuqaro ahvoli kesagan qilichlardin itikrakdur. Chun ahvol ashobi bir biri bila teng bo`lsalar, alarning holi bir-biriga siroyat qilur. Va agar teng bo`lmasalar, qaviy holi zaifqa siroyat qilur. Va goh borki, sobiq holi siroyat qilur. [Masbuqning holi emas. Va bu hukm aniqroq. Alloh haqiqiy ahvolni biluvchidir]1.
598. Shayx Najmuddin Abdulloh b. Isfaxoniy q. s.
Shayx Abulabbos Mursiyning shogirdidur. Manoqibi behaddur va karomoti beadd. Va ko`p yillar Makkada mujovir erdi. Yaman ulamosidin biri debdurki, men hajga bordim va otam bemor qoldi. Chun Makkaga yettim va haj qildim, xotirim otam saridin bag`oyat mutaraddid erdiki, holi ne bo`lg`onni bilmas erdim. Shayx Najmudding`a ayttimki, ne bo`lg`ayki, ba`zi mukoshafotingdin xotir anga keltursangki, mening otam holidin muttale` bo`lub, manga dag`i xabar bersang! Filhol, aning sari boqti va dediki, otang bemorlig`idin sihhat topib, firosh ustida o`lturubdur va kitoblarni tegrasida teribdur hilyasi mundoq va mundoq. Barcha nishonlarni rost aytti. Va ani hargiz ko`rmaydur erdi. Bir kun avliyoullohdin birining janozasi bila chiqib erdi. Chun mulaqqinki, fuqaho kiboridin erdi, qabri boshig`a o`lturdi talqin qilgali. Shayx Najmuddin kuldi. Birav kulgu sababin so`rdi, Shayx zajr qildi, so`ngra ayttiki, mulaqqin talqin og`oz qilg`anda, qabr sohibi dedi: hech taajjub qilmassizki, o`luk tirikka talqin qilur. Andin so`rdilarki, hargiz xotun olibmusiz? Dedi: hargiz xotun olmaymen va alar pishurgan taomdin ham yemaydurmen. Aning Shayxi Ajam bilodida, anga deb erdiki, bot bo`lg`ayki, Misr bilodida qutb bila muloqot qilg`aysen. Qutb talabig`a chiqti. Va yo`lda haromilar dedilar: josusdur va bog`lab asradilar. Va debdurki, nogoh ko`rdumki, bir pir mening ustumga tushti, andoqki, qarchig`ay bir sayd ustiga. Va meni bandlardin ochib, xalos qildi. Va dedi: qo`p, ey Abdullohki, sening matlubung mendurmen. Pas, Misrg`acha bordim, hech matlubumni tanimadim va bilmadimki, qaydadur, to ulki bir kun dedilarki, Shayx Abulabbos Mursiy kelibdur. Jam`i fuqaro dedilarki, keling, borali va anga salom qilali! Chun ko`zum anga tushti, tanidimki, ham ul pirdurki, meni yeshib erdi. Va ul ham ramz bila nishonalar ayttiki, hozirlar fahm qilmadilar. Va men aning xidmatu suhbatin lozim tuttum, ul vaqtqachaki, dunyodin o`tti. Chun Shayx vafot qildi, Makkaga mutavajjih bo`ldi, yo`lda Shayxning shayxi Shayx Abulhasan Shoziliy q. s. qabrig`a yetishti. Ul qabridin aning bila so`zlashib, anga dediki, Makkaga bor va o`ltur! Chun Makkaga yetti, eshittiki, hotife ayturki, [odamlari yomon eng yaxshi shaharga kelding]1 va Makkada mujovir bo`ldi, to yetti yuz yigirma birda dunyoding o`tti. Va Shayx Fuzayl Ayoz q. s. qabrig`a yaqin qo`ydilar. Xuroson akobiridin birining xatti bila topibdurlarki, yetti yuz uchda Makka ziyoratig`a musharraf bo`ldum. Va ul vaqt Haram shayxi Shayx Najmuddin Isfahoniy erdi. Aning xidmatig`a yetishur erdim. Bir kun mendin so`rdiki, bu hadis sanga yetibmudurki, [Ummatimning abdollari qirqtadir. O`n ikkitasi Iroqda, yigirma sakkiztasi Shomda]2. Dedim: yetibdur. Ammo bu mushkuldurki, nechuk bu toifa Shom va Iroqda-o`qdurlar. Shayx dediki, Hazrat Risolat s. a. v. barcha odamni ikki qismat qilibdur Nisfi g`arbiy, nas, Iroq va g`ayrihi, Xuroson va Hinduston va Turkistondek. Soyir sharqi bilod, Iroqqa doxil va Shom va g`ayrihi va Misr va Mag`rib barcha Shomg`a doxildur. Noqil bitibdurki, bu vaqtda xotirimg`a keldiki, Xoja Qutbuddin Yah`yo Jomiy Nishoburiy holidin savol qilg`aymen. So`rmayin dediki, Xoja Qutbuddin Yah`yo ul o`n ikkidin biridurki, Iroqdadurlar.
599. Xoja Qutbiddin Yah`yo Nishoburiy q. s.
Kuniyati Abulfazldur. Jomiyul-asl, Nishoburiyulmavlid. Zohiriy va botinin ulumg`a ma`rufu mavsuf ermish. Va Shayx Ruknuddin Alouddavla va Shayx Sadruddin Ardabiliy va Shayx Sharafuddin Darguziyniy suhbatig`a yetibdur. Va yetti qatla haj guzarlabdur. Bir kun o`z qay va kolosi boshig`a yozig`a borg`ondur. Andin Makka doiyasi ko`ngliga tushub ham andin azimat qilibdur. Va ruq`a ashobqa bitibdurki, [o`tgan kun bir guruh kishilar bilan dam olish va xursandchilik qilish niyatida sahroga yo`l olindi.
R u b o i y:
Mahbubim bilan bo`stonga yo`l oldim, nogahon bir gulga nazar soldim, dildor ta`na bilan: uyat senga, ruxsorim turganda gulga boqasanmi? – dedi
Nogahon Allohning g`ayrati «Alloh bilan birga boshqa biron «iloh»ga iltijo qilmayg» pinhon joyidan tashqariga chiqdi va «Haq jazbalaridan bir jazba» sirtmog`ini imtihon qilinuvchining bo`yniga soldi.
M i s r a:
Yaxshilik bilan kelmasa, sochidan sudrab keltiring.
Vatanga bormasdan, ko`rmasdan, tafakkur ham qilmasdan «Odamlarni hajga da`vat qil, ular yayov holatda senga kelurlar»... ishorati bilan yuksak va sharafli Ka`baga ravona bo`ldi.
B a y t:
Bo`ynida tuzog`i bor bechora kiyik ovchining ketidan qanday ergashmasin?
Hidoyat yo`lidagi kishilarga salom bo`lsin! Yetti yuz qirqinchi yil jumod ul-oxir oyining yigirma birinchi: kuni payshanba kechasi vafot etdi]1. Va qabri Hiriyda Feruzobod darvozasining toshidadur.
600. Mir G`iyos q. r.
Asli Isfahondindur, ammo mavlud va manshai ishoburdindur. Va Nishoburda anga jazbae yetti, andoqki, mag`lub bo`ldi va hushidin asar qolmadi. O`z holiga kelganda, o`zin Hiriy shahrida Iroq darvozasida topti. Bozor bila ravon bo`ldi. «Xush» bozorig`a yetganda, Mirning xaylidin biravning ul bozorda halvogarlik do`koni bor erdi, Mirni tanib do`kong`a kiyurdi. Shayx Axiy Muhammad Jomiy Mirning pisar vaqtig`a yetib, aning tarbiyatig`a mashg`ul bo`ldi va riyozatlar buyurdi. Ko`p riyozatdin so`ngra Iroq safarig`a ishorat qildi. Mir chun Mashhadqa yetti, bir kecha Imom Ali alayhit-tahiyatu vas-salomu ravzasida ihyo qilur erdikim, bir jo`lida mo`y kishi zohir bo`lub, anga dedikim, ulcha aning talabidasen, ul bnzdadur, deb o`tti. Mir ani erishib borib, sahar Tusqa yettilar. Va Bobo Mahmud Tusiy q. s.g`a yo`liqdilar. Bobo Mirga boqib dediki, senga Iroq safari havola emas. Mirning ko`ngliga kechdiki, men pirim irshodi bila bu safar azimati qilib erdim, nechuk yonay? Bobo ayog`in uzatib, dedikim, bor, ko`ray, nechuk borursen? Hirot Bodg`isining kelidin sanga beribdurlar, yonib o`z ishingga bor! Mir yonib, Shayx Axiy Muhammad qoshig`a kelib, o`tgan voqeani aytti. Shayx aytti: ajab cho`g` bo`ynunga qo`yubdurlar. Shayx favtidan so`ngra Mir Bodg`isqa kelib, bu yerdaki, holo langaridur va ul er barakatidin uluq qasaba bo`lubdurki, har ne uluq shahrlarda muyassardur, anda muyassardur, ul vaqt biyobon erdi, sokin bo`ldi. Bir kecha Ibrohim Xalil bila Hazrat Risolat s. a. v.ni voqe`da ko`rdiki, kelurlar va Amir ul-mo``minin Ali r. a. ham alar biladur. Bir anboida to`la o`tmakdur. Mirga havola qilib, dediki, ulash, zakotsiz va tamannosiz. Shayx ul-islom Ahmad Jom Amir ishorati bila Mirg`a charog` havola qildi. Mir ul yerda ishga mashg`ul bo`ldi va langar noni ul vaqtdin beri o`ksumaydur va charog`i o`chmaydur. Va kundin kunga ortig`roq va ravshanroq bo`lubdur. Mirning hayoti muddati to`qson uch yil bo`ldi. Va bu umrda mashhurdurki, g`oyati riyozatdin o`n ratldin ortuq taom yemaydur.