[XXXI]
Hotami Toyi hikoyatikim, himmat va saxo ahlig`a peshvo erdi va aning mehmonlig`i ta`zimig`a bosh indurmagan gado himmatini ko`rub insof berdi.
Hotami Toyi hikoyatikim, himmat va saxo ahlig`a peshvo erdi va aning mehmonlig`i ta`zimig`a bosh indurmagan gado himmatini ko`rub insof berdi.
Hotami Toyig`a bir ozodavash
Dediki: «Ey himmating ozoda kash.
Toki saxo bo`ldi kafing varzishi,
Ko`rdung ekinmu bir o`zungdek kishi?»
Dediki: «Bir kun qilibon jashni om,
Indab edim bodiya ahlin tamom.
Matbax aro yuz teva qurbon edi,
Qo`yu qo`zi behadu poyon edi.
Bazm ichidin dasht sori bir nafas,
Kasbi havo aylamak ettim havas.
Sayrda ko`rdum bir asiri mihan,
Bir quchoq orqasig`a yuklab tikan.
Jismi uyin aylabon ul yuk nigun,
Tirkabon ul uyga asodin sutun.
Har qadam olg`uncha tinib muddate,
Har nafas urg`uncha o`tub fursate.
Soldi ul emgak o`ti ko`nglumga tob,
Lutfu tarahhum bila qildim xitob:
«K-ey qadin emgak yuki past aylagan,
Jismida g`am xori nishast aylagan,
Dasht aro go`yoki xabar bilmading,
Hotam uyi sori guzar qilmading?
Da`vat etib asru farovon bukun,
Qildi yomon-yaxshini mehmon bukun.
Tashla tikan, gulshani izzatqa yet,
Chekma mashaqqat, qo`pu da`vatqa yet».
Menda chu fahm etti bu nav` iztirob,
Bosh ko`tarib kuldiyu berdi javob:
«K-ey solibon hirs ayog`ingg`a band,
Ozu tama` bo`ynuga bog`lab kamand.
Vodiyi g`ayratg`a qadam o`rmag`on,
Kunguri himmatg`a alam urmag`on.
Sen dog`i chekkil bu tikan mehnatin,
Tortmag`il Hotami Toy minnatin.
Bir diram olmoq chekibon dast ranj,
Yaxshiroq andinki birov bersa ganj».
Ulki bu yanglig` so`zi mavzun edi,
Mendin aning himmati afzun edi».
Himmat agar bo`lsa Navoiy sanga,
Banda durur Hotami Toiy sanga.
Soqiy, ayoq tut, karam izhor qil,
Bazlni Hotamg`a namudor qil.
Bizda chu may vajhig`a kamdur diram,
Kamliq erur bizdinu sendin karam.
Dediki: «Ey himmating ozoda kash.
Toki saxo bo`ldi kafing varzishi,
Ko`rdung ekinmu bir o`zungdek kishi?»
Dediki: «Bir kun qilibon jashni om,
Indab edim bodiya ahlin tamom.
Matbax aro yuz teva qurbon edi,
Qo`yu qo`zi behadu poyon edi.
Bazm ichidin dasht sori bir nafas,
Kasbi havo aylamak ettim havas.
Sayrda ko`rdum bir asiri mihan,
Bir quchoq orqasig`a yuklab tikan.
Jismi uyin aylabon ul yuk nigun,
Tirkabon ul uyga asodin sutun.
Har qadam olg`uncha tinib muddate,
Har nafas urg`uncha o`tub fursate.
Soldi ul emgak o`ti ko`nglumga tob,
Lutfu tarahhum bila qildim xitob:
«K-ey qadin emgak yuki past aylagan,
Jismida g`am xori nishast aylagan,
Dasht aro go`yoki xabar bilmading,
Hotam uyi sori guzar qilmading?
Da`vat etib asru farovon bukun,
Qildi yomon-yaxshini mehmon bukun.
Tashla tikan, gulshani izzatqa yet,
Chekma mashaqqat, qo`pu da`vatqa yet».
Menda chu fahm etti bu nav` iztirob,
Bosh ko`tarib kuldiyu berdi javob:
«K-ey solibon hirs ayog`ingg`a band,
Ozu tama` bo`ynuga bog`lab kamand.
Vodiyi g`ayratg`a qadam o`rmag`on,
Kunguri himmatg`a alam urmag`on.
Sen dog`i chekkil bu tikan mehnatin,
Tortmag`il Hotami Toy minnatin.
Bir diram olmoq chekibon dast ranj,
Yaxshiroq andinki birov bersa ganj».
Ulki bu yanglig` so`zi mavzun edi,
Mendin aning himmati afzun edi».
Himmat agar bo`lsa Navoiy sanga,
Banda durur Hotami Toiy sanga.
Soqiy, ayoq tut, karam izhor qil,
Bazlni Hotamg`a namudor qil.
Bizda chu may vajhig`a kamdur diram,
Kamliq erur bizdinu sendin karam.
[XXXII]
OLTINCHI MAQOLAT
Adab da`bidakim, kichiklarga mujibi saodat-mandlig` va ulug`larg`a boisi sar balandliq durur va tavoze` vasfidakim, «dol»dek qaddini xam qilg`on qadamin davlat farqig`a qo`yar va hayo ziyosidakim, har kishi kirsa rahmat yog`inlari birla serob bo`lur1.
OLTINCHI MAQOLAT
Adab da`bidakim, kichiklarga mujibi saodat-mandlig` va ulug`larg`a boisi sar balandliq durur va tavoze` vasfidakim, «dol»dek qaddini xam qilg`on qadamin davlat farqig`a qo`yar va hayo ziyosidakim, har kishi kirsa rahmat yog`inlari birla serob bo`lur1.
Ey talab uyida nishast aylagan,
Qaddini xizmat yuki past aylagan.
El yo`lida gard o`lubon dard ila,
Kibr ko`zin ko`r etib ul gard ila.
Ashki riyozatki sochib har sari,
Andin o`chub nafsu havo o`tlari.
Ohu nadomatki chekib sidq aro,
Kizb yuzin dudidin aylab qaro.
Sidq ila har garm nafaskim urub,
Revu riyo xirmanini kuydurub.
Qilmay o`zin ruxsat ishiga samar,
«Mim»i azimat bila bog`lab kamar.
Sarsari g`ayratni chu bunyod etib,
Hirsu tama` raxtini barbod etib.
Bo`yla tariqiki qabul aylading,
Ko`yi talab sori nuzul aylading.
Lek bu yo`l qat`ida sharti talab,
Bilki tavoze` bila kelmish adab.
Chunki tavoze`g`a xam o`ldi hilol,
Bo`ldi fuzunroq anga har kun kamol2.
«Yo»g`a tavoze` sifati berdi dast,
Qadr ila mushaf uza topti nishast3.
Charx tavoze` uza to xam durur,
Tobii amri bori olam durur4.
Yo kibi qoshkim bu durur sha`n anga,
Jonin ulus ayladi qurbon anga.
Elga sharaf bo`lmadi johu nasab,
Lek sharaf keldi hayovu adab.
Chunki yog`in manbai o`ldi hayo,
Qatrasi tuprog`ni qilur kimyo.
Bo`lmas adabsiz kishilar arjumand,
Past etar ul xaylni charxi baland.
Tarki adabdin biri kulgu durur,
Kulgu adab tarkiga belgu durur.
Qahqahadin kabk navo kelturub,
Boshig`a ul kulgu balo kelturub5.
G`uncha kulub bo`ldi ochilmoq anga,
Etti ochilmoqda sochilmoq anga.
Barqni kulgu yiqibon tog` aro,
Balki qilib yer qo`yi tuproq aro6.
Subhki bu sheva pisand aylabon,
Mehr o`ti durrini sipand aylabon.
Kulguki o`z haddidin o`ldi yiroq,
Yig`lamoq andin ko`p erur yaxshiroq.
Ravshan etib sham`ni har tun yig`i,
Elga berib g`unchani xandonlig`i.
Qildi bulut ashki bila dur nisor,
Bo`ldi choqin kulgusidin xoksor.
Mastki yig`lay yuruy o`zdin ketib,
Ashki niyozi gunahin pok etib.
Kimga adab kulguga ochmas og`iz,
Lek hayo abri emas qatrasiz.
Qahqahakim hazl aning yoridur,
Qurbaqa savti bila raftoridur7.
Har kishikim hindu o`lur hazl aro,
Yuzini qilmoq kerak avval qaro.
Harza erur chunki musha`bid so`zi,
O`z tilini ko`rki kesar ham o`zi.
Ulki soqol bog`labon el kuldurur,
Kulgu soqolig`a o`zi keltirur.
Qilmoq uchun ko`zga fuzun ko`rkini,
Boshig`a maymun chu qo`yar bo`rkini.
Kulgu uchun kelsa ulus qoshig`a,
Kulmas ulus yolg`uz aning boshig`a.
Masxarakim kulgu uchun boj yer,
Bir diram olg`uncha iki koj yer.
Shaklda chun masxaravash keldi bum,
Urmog`ig`a qushlar etarlar hujum8.
Hazlg`a lo`li ilik etsa sutun,
O`zini kuch birla qilur sarnigun.
Muncha mazallat borisi bul`ajab,
Daf` bo`lur kelsa hayovu adab.
Jilvagar o`ldi chu quyosh ra`yati,
Er tubiga kirdi kscha zulmati.
Muzhiq erur mast chu aylar xurush,
So`zni taammul bila der ahli hush.
Tulkuvu it kulgu eshigin ochar,
Sher ko`rungach ulus evdin qochar9.
Buki tavoze`durur oti aning,
Yoki adab keldi sifoti aning.
Garchi xirad vasfidin o`zga demas,
Borcha ulus sha`nida birdek emas,
Har kishining tavrig`a loyiq kerak.
Surati holig`a muvofiq kerak.
Qulg`aki bek qilsa tavoze` fuzun,
Rishtai ranj o`ziga aylar uzun.
Sajda gado ollida ermas karam,
Bilki karamdur anga bermak diram.
Tifl uchun qo`pmoq emastur adab.
Pirlar ul ishni demastur adab.
Ul mutakabbir bo`luru sen yengil,
Bu ikki ish el nega qilg`ay degil.
Garchi adab sharti bag`oyat kerak,
Har kishi tavrida rioyat kerak.
Rutbada sendin kishikim bo`lsa past,
Ko`rsang o`z ilgingda ani zer dast,
Gar sanga xud tobiu xuddom erur,
Qayg`ulari ko`nglunga nokom erur.
Farzu sunan ulcha erur dilpazir,
Borchag`a o`rgatmak erur noguzir.
Har ne alar qilsa xilofi hisob,
Farzdurur aylamaging ehtisob.
Hashrdadur chunki xitobi sanga,
Har ne savol o`lsa javobi sanga.
Lek rioyatlari bo`ynungdadur,
Ruq`ai ro`zilari qo`ynungdadur.
Vojib erur borchasig`a yorliq,
Yaxshi-yomon ishda xabardorliq.
Bu sifat ummid ilakim biym erur,
Ushbu jamoatg`a bu ta`zim erur,
Gar erur atfolu iyoling sening,
Budur alarg`a dog`i holing sening10.
Ulcha erur tiflg`a shoyista ish,
Bilki kichiklikta erur parvarish.
Qatrag`a chun tarbiyat etti sadaf,
El boshig`a chiqqucha topti sharaf.
Birisi qo`ymoqliq erur yaxshi ot,
Kim desalar yetmagay andin uyot.
Ismda ko`p keldi tafovut padid,
Biri Husayn o`ldi, birisi Yazid11.
Qilmoq erur biri muallim talab,
Qilg`ali ta`lim anga ilmu adab.
Itga taallumda chu bo`ldi kamol,
Sayd aning og`zidin o`ldi halol12.
Olim ul itkim najasul-ayn erur,
O`g`linga jahl o`lsa ajab shayn erur.
Garchi anga shafqat erur sudmand,
Tegurur ifroti va lekin gazand.
Mehr ila zajriki tavaqqu` durur,
Tiflg`a sendin bu tavozu` durur.
Zavjakim ul bo`lsa anisi haram,
Shar` tariqi bila tut muhtaram.
Nafqa bila nafsni tutma darig`,
Joningg`a ifrot ila ham urma tig`.
Aylamagil hullasini rang-rang,
Kiysa dog`i hujrada tutsun darang.
Anglasang otlang`ucha holotini,
Gar er esang tutma aning otini.
Qilma ravon yor ila ag`yor aro,
Ta`biyai ko`y ila bozor aro.
Ulki chiqib kirdi yana qo`ynungga,
Balki olibsen ajab ish bo`ynungga.
G`oza bila qildi chu yuzni qizil,
Yuz qaroliq fikridadur jazm bil.
Sochbog`ini tob ila chun soldi band,
Nafsu havo bo`ynig`a soldi kamand.
Vusma sori topti chu vobastaliq,
Bo`ldi iki fitnag`a payvastaliq.
Mukcha qabohat bila boqib turub,
Bersang ijozat ani otlanturub,
Ushbu bo`lur g`ayratu mardonaliq,
Rashku hamiyat bila afsonaliq.
Ul kun agar chiqsa qo`yu qilma zo`r,
Kim chiqib evdin vatani bo`lsa go`r.
Harnekim ul shar`din etti udul,
Ermas adab aylasang oni qabul.
Biri erur makrumati volidayn,
Bilki munung qilmog`idur farzi ayn13.
Bu ikining xizmatini bir bil,
Har necha ifrot esa, taqsir bil.
Boshni fido ayla, ato qoshig`a,
Jismni qil sadqa ano boshig`a.
Ikki jahoningg`a tilarsen fazo,
Hosil et ushbu ikisidin rizo.
Tun-kunungga aylagali nur fosh,
Birisin oy angla, birisin quyosh.
So`zlaridin chekma qalam tashqari,
Xatlaridin qo`yma qadam tashqari.
Bo`lsun adab birla bori xizmating,
Xam qil adab «dol»i kibi qomating.
So`ngra rahmning silasin qarz bil,
Rahm o`shul toifag`a farz bil.
Soyiri nos ichra ulug` to kichik,
Yoxud aro yerda vasat chargalik.
Kimki ulug`roq anga xizmat kerak,
Ulki kichikroq anga shafqat kerak
Kimniki qilsang mutavassit xayol,
Asra aning hurmatida e`tidol.
Xizmat ila aylama tavqir ham,
Shan`at ila aylama tahhir ham14.
Tutqil aning hurmati ichra zarur
Qoidzi nuktai «xayrul-umur».
Izzati haddin kam esa xo`b emas,
Haddidin ortuq dog`i marg`ub emas.
Yoki seni gardishi charxi baland
Aylasa shah xizmatig`a arjumand.
Garchiki, shah bazmi erur dilrabo,
Vojib erur aylamak andin ibo.
Marxami zimnida erur reshlar,
No`shi ichinda tikilur neshlar.
Gul ko`runur yonida yuz xori bor,
Bor esa bir ansh, ming ozori bor.
Telbaga o`t shakli guliston erur,
Tushsa xalosi qachon imkon erur.
Tifl yilon naqshig`a moyil durur,
Zaxrini bilmaski halohil durur.
Bahrda tushsa duri xurshed rang,
Zimnidadur g`arqai komi nahang.
Angla bu qonun ila shah xizmatin,
Ayshidin ortuq g`am ila mehnatin.
Sud erur nechaki bo`lsang yiroq,
Turfa bukim, bo`lmag`aning yaxshiroq.
Kimga fano ganjidin ogohliq,
Mulki qanoatda anga shohliq.
Xizmat agar bo`ynungga beixtiyor
Tushsa qilurda sanga ne ixtiyor.
Muxtasar aylay, eshit ijmolini,
Fahmingga zohir qilay ahvolini.
Topsang shah xizmatig`a intisob,
To`rt ish etgil o`zungga irtikob:
Niyat aning birla burun rost qil,
G`ayrin aning ko`nglungga bexost qil.
Yana budurkim, toni xizmat chog`in,
Ayla, vale aylamagandek sog`in.
Yana bukim, yaxshn-yomon dema so`z,
El yomonu yaxshisig`a solma ko`z.
Yana bukim ranj yetar, gar taab,
Asra yomon-yaxshig`a sharti adab15.
Toshqilig`ingning bu sifat holi bor,
Bo`lsa taqarrub aning ashkoli bor.
Bu necha ish bo`lsa muyassar sanga,
Davlat ila yorug`ay axtar sanga.
Bu bori juzvi durur, ey notavon,
Kulli erur ulki, agar nogahon.
Bo`lsa g`ino shevasi oring sening,
Faqr uyiga tushsa guzoring saning.
Anda durur shart tavozu` sanga,
O`trusida qat`i tavaqqu` sanga.
Charx kibi yetsa zabardastliq,
Er quyisida tilamak pastliq.
Etsa g`amu g`ussa yuki tog`dek,
Bo`lmoq aning ostida tufrog`dek.
Aylamamak jola kibi yog`sa tosh,
Rost binafsha kibi yuqqori bosh.
Vaz`i tavoze`da vafo aylamak,
Da`bi adab birla hayo aylamak.
To bu vasila bila topib qabul
Maqsadi asliy sori bo`lg`ay nuzul.
Qaddini xizmat yuki past aylagan.
El yo`lida gard o`lubon dard ila,
Kibr ko`zin ko`r etib ul gard ila.
Ashki riyozatki sochib har sari,
Andin o`chub nafsu havo o`tlari.
Ohu nadomatki chekib sidq aro,
Kizb yuzin dudidin aylab qaro.
Sidq ila har garm nafaskim urub,
Revu riyo xirmanini kuydurub.
Qilmay o`zin ruxsat ishiga samar,
«Mim»i azimat bila bog`lab kamar.
Sarsari g`ayratni chu bunyod etib,
Hirsu tama` raxtini barbod etib.
Bo`yla tariqiki qabul aylading,
Ko`yi talab sori nuzul aylading.
Lek bu yo`l qat`ida sharti talab,
Bilki tavoze` bila kelmish adab.
Chunki tavoze`g`a xam o`ldi hilol,
Bo`ldi fuzunroq anga har kun kamol2.
«Yo»g`a tavoze` sifati berdi dast,
Qadr ila mushaf uza topti nishast3.
Charx tavoze` uza to xam durur,
Tobii amri bori olam durur4.
Yo kibi qoshkim bu durur sha`n anga,
Jonin ulus ayladi qurbon anga.
Elga sharaf bo`lmadi johu nasab,
Lek sharaf keldi hayovu adab.
Chunki yog`in manbai o`ldi hayo,
Qatrasi tuprog`ni qilur kimyo.
Bo`lmas adabsiz kishilar arjumand,
Past etar ul xaylni charxi baland.
Tarki adabdin biri kulgu durur,
Kulgu adab tarkiga belgu durur.
Qahqahadin kabk navo kelturub,
Boshig`a ul kulgu balo kelturub5.
G`uncha kulub bo`ldi ochilmoq anga,
Etti ochilmoqda sochilmoq anga.
Barqni kulgu yiqibon tog` aro,
Balki qilib yer qo`yi tuproq aro6.
Subhki bu sheva pisand aylabon,
Mehr o`ti durrini sipand aylabon.
Kulguki o`z haddidin o`ldi yiroq,
Yig`lamoq andin ko`p erur yaxshiroq.
Ravshan etib sham`ni har tun yig`i,
Elga berib g`unchani xandonlig`i.
Qildi bulut ashki bila dur nisor,
Bo`ldi choqin kulgusidin xoksor.
Mastki yig`lay yuruy o`zdin ketib,
Ashki niyozi gunahin pok etib.
Kimga adab kulguga ochmas og`iz,
Lek hayo abri emas qatrasiz.
Qahqahakim hazl aning yoridur,
Qurbaqa savti bila raftoridur7.
Har kishikim hindu o`lur hazl aro,
Yuzini qilmoq kerak avval qaro.
Harza erur chunki musha`bid so`zi,
O`z tilini ko`rki kesar ham o`zi.
Ulki soqol bog`labon el kuldurur,
Kulgu soqolig`a o`zi keltirur.
Qilmoq uchun ko`zga fuzun ko`rkini,
Boshig`a maymun chu qo`yar bo`rkini.
Kulgu uchun kelsa ulus qoshig`a,
Kulmas ulus yolg`uz aning boshig`a.
Masxarakim kulgu uchun boj yer,
Bir diram olg`uncha iki koj yer.
Shaklda chun masxaravash keldi bum,
Urmog`ig`a qushlar etarlar hujum8.
Hazlg`a lo`li ilik etsa sutun,
O`zini kuch birla qilur sarnigun.
Muncha mazallat borisi bul`ajab,
Daf` bo`lur kelsa hayovu adab.
Jilvagar o`ldi chu quyosh ra`yati,
Er tubiga kirdi kscha zulmati.
Muzhiq erur mast chu aylar xurush,
So`zni taammul bila der ahli hush.
Tulkuvu it kulgu eshigin ochar,
Sher ko`rungach ulus evdin qochar9.
Buki tavoze`durur oti aning,
Yoki adab keldi sifoti aning.
Garchi xirad vasfidin o`zga demas,
Borcha ulus sha`nida birdek emas,
Har kishining tavrig`a loyiq kerak.
Surati holig`a muvofiq kerak.
Qulg`aki bek qilsa tavoze` fuzun,
Rishtai ranj o`ziga aylar uzun.
Sajda gado ollida ermas karam,
Bilki karamdur anga bermak diram.
Tifl uchun qo`pmoq emastur adab.
Pirlar ul ishni demastur adab.
Ul mutakabbir bo`luru sen yengil,
Bu ikki ish el nega qilg`ay degil.
Garchi adab sharti bag`oyat kerak,
Har kishi tavrida rioyat kerak.
Rutbada sendin kishikim bo`lsa past,
Ko`rsang o`z ilgingda ani zer dast,
Gar sanga xud tobiu xuddom erur,
Qayg`ulari ko`nglunga nokom erur.
Farzu sunan ulcha erur dilpazir,
Borchag`a o`rgatmak erur noguzir.
Har ne alar qilsa xilofi hisob,
Farzdurur aylamaging ehtisob.
Hashrdadur chunki xitobi sanga,
Har ne savol o`lsa javobi sanga.
Lek rioyatlari bo`ynungdadur,
Ruq`ai ro`zilari qo`ynungdadur.
Vojib erur borchasig`a yorliq,
Yaxshi-yomon ishda xabardorliq.
Bu sifat ummid ilakim biym erur,
Ushbu jamoatg`a bu ta`zim erur,
Gar erur atfolu iyoling sening,
Budur alarg`a dog`i holing sening10.
Ulcha erur tiflg`a shoyista ish,
Bilki kichiklikta erur parvarish.
Qatrag`a chun tarbiyat etti sadaf,
El boshig`a chiqqucha topti sharaf.
Birisi qo`ymoqliq erur yaxshi ot,
Kim desalar yetmagay andin uyot.
Ismda ko`p keldi tafovut padid,
Biri Husayn o`ldi, birisi Yazid11.
Qilmoq erur biri muallim talab,
Qilg`ali ta`lim anga ilmu adab.
Itga taallumda chu bo`ldi kamol,
Sayd aning og`zidin o`ldi halol12.
Olim ul itkim najasul-ayn erur,
O`g`linga jahl o`lsa ajab shayn erur.
Garchi anga shafqat erur sudmand,
Tegurur ifroti va lekin gazand.
Mehr ila zajriki tavaqqu` durur,
Tiflg`a sendin bu tavozu` durur.
Zavjakim ul bo`lsa anisi haram,
Shar` tariqi bila tut muhtaram.
Nafqa bila nafsni tutma darig`,
Joningg`a ifrot ila ham urma tig`.
Aylamagil hullasini rang-rang,
Kiysa dog`i hujrada tutsun darang.
Anglasang otlang`ucha holotini,
Gar er esang tutma aning otini.
Qilma ravon yor ila ag`yor aro,
Ta`biyai ko`y ila bozor aro.
Ulki chiqib kirdi yana qo`ynungga,
Balki olibsen ajab ish bo`ynungga.
G`oza bila qildi chu yuzni qizil,
Yuz qaroliq fikridadur jazm bil.
Sochbog`ini tob ila chun soldi band,
Nafsu havo bo`ynig`a soldi kamand.
Vusma sori topti chu vobastaliq,
Bo`ldi iki fitnag`a payvastaliq.
Mukcha qabohat bila boqib turub,
Bersang ijozat ani otlanturub,
Ushbu bo`lur g`ayratu mardonaliq,
Rashku hamiyat bila afsonaliq.
Ul kun agar chiqsa qo`yu qilma zo`r,
Kim chiqib evdin vatani bo`lsa go`r.
Harnekim ul shar`din etti udul,
Ermas adab aylasang oni qabul.
Biri erur makrumati volidayn,
Bilki munung qilmog`idur farzi ayn13.
Bu ikining xizmatini bir bil,
Har necha ifrot esa, taqsir bil.
Boshni fido ayla, ato qoshig`a,
Jismni qil sadqa ano boshig`a.
Ikki jahoningg`a tilarsen fazo,
Hosil et ushbu ikisidin rizo.
Tun-kunungga aylagali nur fosh,
Birisin oy angla, birisin quyosh.
So`zlaridin chekma qalam tashqari,
Xatlaridin qo`yma qadam tashqari.
Bo`lsun adab birla bori xizmating,
Xam qil adab «dol»i kibi qomating.
So`ngra rahmning silasin qarz bil,
Rahm o`shul toifag`a farz bil.
Soyiri nos ichra ulug` to kichik,
Yoxud aro yerda vasat chargalik.
Kimki ulug`roq anga xizmat kerak,
Ulki kichikroq anga shafqat kerak
Kimniki qilsang mutavassit xayol,
Asra aning hurmatida e`tidol.
Xizmat ila aylama tavqir ham,
Shan`at ila aylama tahhir ham14.
Tutqil aning hurmati ichra zarur
Qoidzi nuktai «xayrul-umur».
Izzati haddin kam esa xo`b emas,
Haddidin ortuq dog`i marg`ub emas.
Yoki seni gardishi charxi baland
Aylasa shah xizmatig`a arjumand.
Garchiki, shah bazmi erur dilrabo,
Vojib erur aylamak andin ibo.
Marxami zimnida erur reshlar,
No`shi ichinda tikilur neshlar.
Gul ko`runur yonida yuz xori bor,
Bor esa bir ansh, ming ozori bor.
Telbaga o`t shakli guliston erur,
Tushsa xalosi qachon imkon erur.
Tifl yilon naqshig`a moyil durur,
Zaxrini bilmaski halohil durur.
Bahrda tushsa duri xurshed rang,
Zimnidadur g`arqai komi nahang.
Angla bu qonun ila shah xizmatin,
Ayshidin ortuq g`am ila mehnatin.
Sud erur nechaki bo`lsang yiroq,
Turfa bukim, bo`lmag`aning yaxshiroq.
Kimga fano ganjidin ogohliq,
Mulki qanoatda anga shohliq.
Xizmat agar bo`ynungga beixtiyor
Tushsa qilurda sanga ne ixtiyor.
Muxtasar aylay, eshit ijmolini,
Fahmingga zohir qilay ahvolini.
Topsang shah xizmatig`a intisob,
To`rt ish etgil o`zungga irtikob:
Niyat aning birla burun rost qil,
G`ayrin aning ko`nglungga bexost qil.
Yana budurkim, toni xizmat chog`in,
Ayla, vale aylamagandek sog`in.
Yana bukim, yaxshn-yomon dema so`z,
El yomonu yaxshisig`a solma ko`z.
Yana bukim ranj yetar, gar taab,
Asra yomon-yaxshig`a sharti adab15.
Toshqilig`ingning bu sifat holi bor,
Bo`lsa taqarrub aning ashkoli bor.
Bu necha ish bo`lsa muyassar sanga,
Davlat ila yorug`ay axtar sanga.
Bu bori juzvi durur, ey notavon,
Kulli erur ulki, agar nogahon.
Bo`lsa g`ino shevasi oring sening,
Faqr uyiga tushsa guzoring saning.
Anda durur shart tavozu` sanga,
O`trusida qat`i tavaqqu` sanga.
Charx kibi yetsa zabardastliq,
Er quyisida tilamak pastliq.
Etsa g`amu g`ussa yuki tog`dek,
Bo`lmoq aning ostida tufrog`dek.
Aylamamak jola kibi yog`sa tosh,
Rost binafsha kibi yuqqori bosh.
Vaz`i tavoze`da vafo aylamak,
Da`bi adab birla hayo aylamak.
To bu vasila bila topib qabul
Maqsadi asliy sori bo`lg`ay nuzul.
[XXXIII]
Nushirvonning hayo bog`ida nargis ko`zidin ko`zining nargisi uyolib nargis ko`zluk gulruxidin kanor istamay, kanora istagoni.
Nushirvonning hayo bog`ida nargis ko`zidin ko`zining nargisi uyolib nargis ko`zluk gulruxidin kanor istamay, kanora istagoni.
Shoh emas erkanda Anushirvon
Bo`ldi birov ishqi bila notavon.
G`uncha kibi ko`ngli to`la qon edi,
Lek g`ami xurdasi pinhon edi.
Etti g`amu mehnati bemar anga,
Toki visol o`ldi muyassar anga.
Bir chaman ichra tuzubon xilvate,
Gulrux ila qildi ayon suhbate.
Komg`a mayl ayladi chun komgor,
Ayladi taslim o`zin guluzor.
Sung`och ilik dilbari munis sori,
Tushti ko`zi bir buta nargis sori.
Ilgini chekti mutag`ayyir bo`lub,
Dedi sumanbar mutahayyir bo`lub:
«Kim bu ne qo`l sunmog`u chekmak edi».
Posuxini shohi muaddab dedi:
«Kim bu visol ichraki voqe` durur,
Nargisi shahlo ko`zi mone` durur».
Ayni hayo birla futuvvat anga,
Bermadi ul amrda quvvat anga.
Nargisini to`ldurubon yoshidin,
Qo`pti dog`i kechti ul ish boshidin.
To ani oxir bu arig` niyati,
Buyla hayo shevasi xosiyati.
Jumlai olam aro shoh aylali,
Adlini olamg`a panoh ayladi.
Aysh, Navoiy, necha dilkash durur,
Lek adab birla hayo xush durur.
Soqiy, adab shartini omoda tut,
Olnima to`qquz yukunub boda tut.
To ani ich, deb senga men yuz tutay,
Tomsa to`quz, oqsa xud o`ttuz tutay.
Bo`ldi birov ishqi bila notavon.
G`uncha kibi ko`ngli to`la qon edi,
Lek g`ami xurdasi pinhon edi.
Etti g`amu mehnati bemar anga,
Toki visol o`ldi muyassar anga.
Bir chaman ichra tuzubon xilvate,
Gulrux ila qildi ayon suhbate.
Komg`a mayl ayladi chun komgor,
Ayladi taslim o`zin guluzor.
Sung`och ilik dilbari munis sori,
Tushti ko`zi bir buta nargis sori.
Ilgini chekti mutag`ayyir bo`lub,
Dedi sumanbar mutahayyir bo`lub:
«Kim bu ne qo`l sunmog`u chekmak edi».
Posuxini shohi muaddab dedi:
«Kim bu visol ichraki voqe` durur,
Nargisi shahlo ko`zi mone` durur».
Ayni hayo birla futuvvat anga,
Bermadi ul amrda quvvat anga.
Nargisini to`ldurubon yoshidin,
Qo`pti dog`i kechti ul ish boshidin.
To ani oxir bu arig` niyati,
Buyla hayo shevasi xosiyati.
Jumlai olam aro shoh aylali,
Adlini olamg`a panoh ayladi.
Aysh, Navoiy, necha dilkash durur,
Lek adab birla hayo xush durur.
Soqiy, adab shartini omoda tut,
Olnima to`qquz yukunub boda tut.
To ani ich, deb senga men yuz tutay,
Tomsa to`quz, oqsa xud o`ttuz tutay.
[XXXIV]
ETTINCHI MAQOLAT
Qanoat bobidakim, ayn ju`din ayrilsa, zam-zami najot qanoti, balki salsabil hayot sori uchmoqning qanoti durur va parishon tama`kim, mazallat zahri ta`mi mazoqqa yetkurur va qoni`kim, ko`zi uzra qon mavj ursa, izzati bor va tomi`kim, oltun masnad uzra orom tutsa, mazallati bor1
ETTINCHI MAQOLAT
Qanoat bobidakim, ayn ju`din ayrilsa, zam-zami najot qanoti, balki salsabil hayot sori uchmoqning qanoti durur va parishon tama`kim, mazallat zahri ta`mi mazoqqa yetkurur va qoni`kim, ko`zi uzra qon mavj ursa, izzati bor va tomi`kim, oltun masnad uzra orom tutsa, mazallati bor1
Kimgaki ish bo`ldi qanoat fani,
Bilki, ani qildi qanoat g`ani.
Ganju tajammulni g`ino bilmagil,
Balki g`ino ganji qanoatni bil.
Naqdi qanoatg`a chu yo`qdur fano,
Jahd etu bu naqd ila topg`il g`ino.
Kulbada darveshki, qoni` durur,
Foyiq erur shahg`aki, tomi` durur.
Chunki tama` bo`ldi gadolar ishi,
Bilki gadodur tama` etgan kishi.
Shah chu tama` qildi erur luqmaxoh,
Qonii darvesh erur podshoh.
Shoh ul emaskim, boshig`a qo`ydi toj,
Shoh ani bilkim, yo`q anga ehtiyoj.
Qushlar aro shohki, anqo durur,
Nuktae bu amrda paydo durur.
Bordur agar fikr ila topsang vuquf,
Qoniu anqog`a muvofiq huruf.
Tu`mag`a hudhud neki muhtoj erur,
Payk bil, archi boshida toj erur.
Hinduvi loib boshida toj ko`r,
Oni qaro pul sori muhtoj ko`r.
Etsa arozil kafidin boj anga,
Ko`k sori tashlar nimadur toj anga.
Shoh boshining sharafi toj emas,
Angla ani shohki, muhtoj emas.
Shoh agar ul bo`lsaki, muhtojdur,
Harf ila muhtojda ham tojdur2.
Shoh desang kimda ko`rub tojni,
Shah deli bu vajh ila muhtojni.
Shoh ani bilkim, boshi qalpoqda,
Bazl etar ofoq berur choqda.
Bo`lmasa ham shukr ila qoni` bo`lur,
Bazl ishidin nafsg`a moni` bo`lur.
Kimki qanoatdin erur hujjati,
Yaxshi-yomong`a yo`q aning hojati.
Topsa qanoat sori har kimsa yo`l,
Shoh bu taqdir ila ul bo`lg`ay, ul.
Mulk ila o`zni demagil arjumand,
Mulki qanoat bila bo`l sarbaland.
Charxki bir qurs ila tuzdi maosh,
Bog`ladi oy jirmini ko`ksiga tosh.
Ayladi haq vaz`ida nodir ani,
Neki qilayin desa qodir ani.
Sham`ki o`z yog`i bila qovrulur,
Charx anga fonus kibi evrulur.
Ravshan erur ko`zki, tutar kom ila,
Go`shai mehrob iki bodom ila.
Chunki og`izning yemak o`ldi ishi,
Harbi uchun chekti iki saf tishi.
Kimsa necha zebu tama`din yiroq,
Zimnida osoyish erur yaxshiroq.
Gavharu durni quloq ozori bil,
So`zni quloqning duri shahvori bil.
Oltun isirg`aki quloq og`ritur,
Zarhal etukdurki, ayoq og`ritur.
Nukta durin bil quloq oroyishi,
Keng o`tuk o`ldi oyoq osoyishi.
Topsa kishi bodiya ichra zulol,
Oltun ayoq qaydau sing`on safol.
Suvg`a safol ichra halovat durur,
Ko`zguga kul birla tarovat durur.
Ko`zgu jamolig`a nafas bo`lmasun,
Dastasi oltun gar emas bo`lmasun.
Tashnaki ul suv bila istar farah,
Qayda kirar ko`ngliga oltun qadah.
Kim quruq o`tmak suvga to`g`rab yesun,
Qursi xuru chashmai hanvon desun.
Oshig`a kim solsa qilib ziynat ish,
Zardagu shalg`am kibi oltun-kumish.
Borcha naxud o`rniga durri xushob,
Reza chag`andar yeriga la`li nob.
Yuzida zarrishta bo`lub za`faron,
Qursi qamardin tabaq ustida non.
Sabzasi non uzra zumurrad bo`lub,
Tarrasi xon ichra zabarjad bo`lub.
Tengri uchun, kel o`zung insof ber,
Kim kishi och o`lsa ne nav` oni yer3.
Garchiki bor anda zarofat base,
Durlari tishlargadur ofat base.
Chaynaridin tishga ham ozor o`lub,
Yutmog`idin xud bo`g`uz afgor o`lub.
Chunki yeyildi bu takallufluq osh,
Osh dema, balki necha pora tosh.
Me`da aro chunki bu da`vat yetar,
Deki, ani me`da netib hazm etar.
Me`da o`zi xurdi dog`i oshni,
Hazm qilur yo`qki ushoq toshni.
Aytmakim, tu`mai qobildur ul,
Boshdin-ayoq zahri halohildur ul.
Kimsa bu ajzog`a sanar chun baho,
O`lturubon o`zni berur xunbaho.
Hazm ham o`lsa agar insofdur,
Ko`rki, ne ifrot ila isrofdur.
Kimki erur maxzani Qorun aning
Mulki Jamu toji Faridun aning.
Bazl debon ganj eshigin ochmasa,
Foydasiz durru guhar sochmasa.
Foydasiz qilmasa zohir karam,
Bermasa bir bazlag`a yuz ming diram.
Ochg`a yemak bersa, yalang`ochg`a to`n,
Yuz tilaganlarga mingu birga o`n.
Qoni` esa onchaki maqdur erur,
Tengriyu xalq olnida ma`zur erur.
Ulki tajammul anga voqi` emas,
Onchaki bor sarfig`a qoni` emas.
Ko`rdi esa mun`imi itlof xo`,
Aylar aning shevasini orzu.
Topman aning maxzanig`a dastras,
Bazl ila isrofini aylar havas.
Sarv yonida chiqorur xoshasin,
Raxsh4 xiromida surar loshasin.
Kiymak uchun egniga topmay palos,
Elga tilar, bersa munaqqash libos.
Kimgaki andesha bu surat bo`lur,
Avval anga burj zarurat bo`lur.
Burj ishidin o`zga chu fan topmadi,
Oldi, vale bergali tan topmadi.
Ayladi chun vajhin xoki siyoh,
Va`da yetib qildi g`ulu qarzxoh.
Burj etibu sarf etib itlof ila,
Borchani aylab talaf isrof ila.
Yo ulus ichra yuzi suyin sochib.
Yo olibon boshinu bir yon qochib.
Munchavu yuz muncha yetibon alam,
Lek anga bo`lub yana yuz muncha ham.
Tarki qanoat ani aylab jalo.
Kelturubon boshig`a yuz ming balo.
Ulki qanoatni qilib dastpech,
Dolig`a bu pech yetushgaymu hech.
Ikki qaro pul chekibon dast ranj,
Yaxshiroq andinki, shah in`omi ganj.
Tinch ko`ngul birla qatiqsiz umoch
Behki birov minnati birla kuloch5.
Kunduz o`kush ranj ila muzdurluq,
Kulbag`a bermak kecha ma`murluq (
)
Behki tama` toqini tortib baland,
Aylasa muzdurlug`in yuz najand6.
Ey xush ul oyina fano ko`zlagan,
Mulki qanoatda saro ko`zlagan.
Ko`ngli agar bog` tamanno qilib,
Gulshani axzarni tamosho qilib,
Gunbad anga gunbali nilufariy,
Ravzasi sahni falaki axzariy.
Toqi muallo anga gardon sipehr,
Shamsasi ul toq uza raxshanda mehr.
Kun bo`lubon vardi guliston anga,
Oy bo`lubon sham`i shabiston anga.
Anjumi shabgardg`a bo`lmay qaror.
Sham` aning atrofida parvonavor.
Charxu shafaq bazmida fonusi ol,
O`ylakn minqosh anga jirmi hilol7.
Buyla xayolot ila qone` bo`lub,
Istaridin nafsig`a mone` bo`lub.
Qilsa tasavvur bila xursandliq,
Yodi bila etsa barumandliq.
Gar xud o`lub himmatining raxshi tez,
Qilsa biyik po`ya qilurg`a sitez.
Bo`lsa biyik charx ila axtar anga,
To`da kul ichra necha axgar anga.
Ko`rsa jahonni bir ovuch xokcha,
Tubi ila sidrani xoshokcha.
Bermasa ko`k qasrig`a vayronini,
Toqi falakka yiquq ayvonini.
Pora yurak qoni bo`lub qut anga,
Balki farah kasbig`a yoqut anga.
Xoru qamishning tubidin luqmaxo`r,
Lek berib ta`m anga gulshakar.
Bo`lsa toboni dag`i har sori chok,
Er yuziga ibrat uchun xandanok.
Xirqasining choklarin bilsa ul,
Gulshani tavfiq nasimig`a yo`l.
Pastini a`lo bila teng qilmasa,
Sholini debo bila teng qilmasa.
Kulbasi oy sham`idin o`lsa yoruq,
Eshigi yel ilgidin o`lsa ochuq.
Oq yamog`u egnida ko`k xirqasi
Xushroq anga subhu falakdin base.
Har sori vayronida bo`lsa shigof,
Satr uchun o`rgamchi anga pardabof.
Rohat uchun boshki qo`yub tosh uza,
Farri humoy istamay ul bosh uza.
Qish kuni tegursa sovuq tob anga,
Daf`ig`a gulxan kuli sinjob anga.
Yoz topa olmay chu isig`din panoh
Soya uchun ko`pruk anga xobgoh.
Faqr berib maxzani Qorun anga,
Foqa bo`lub mulki Faridun anga.
Aylabon oyini qanoat ani
Dahrda mustag`ni ulusdin g`ani.
Chun bu jahon ichra tama`korliq,
El ko`zida bermay anga xorliq.
Hashrda dog`i qo`pub andin azob
Ko`nglida yo`q dahshati yavmil-hisob8.
Balki bo`lub faqrda sarmoyasi,
Kim quyosh avjig`a tushub soyasi.
Dunyovu uqboda barumand o`lub,
Kimki haq ehsonig`a xursand o`lub.
Ulki etib tarki qanoat shior,
Aylab ani ul tama` el ichra xor.
Iz (
) tilasang ayla qanoat tama`
Masnadi izzat uzadur «man qana`»9.
Bilki, ani qildi qanoat g`ani.
Ganju tajammulni g`ino bilmagil,
Balki g`ino ganji qanoatni bil.
Naqdi qanoatg`a chu yo`qdur fano,
Jahd etu bu naqd ila topg`il g`ino.
Kulbada darveshki, qoni` durur,
Foyiq erur shahg`aki, tomi` durur.
Chunki tama` bo`ldi gadolar ishi,
Bilki gadodur tama` etgan kishi.
Shah chu tama` qildi erur luqmaxoh,
Qonii darvesh erur podshoh.
Shoh ul emaskim, boshig`a qo`ydi toj,
Shoh ani bilkim, yo`q anga ehtiyoj.
Qushlar aro shohki, anqo durur,
Nuktae bu amrda paydo durur.
Bordur agar fikr ila topsang vuquf,
Qoniu anqog`a muvofiq huruf.
Tu`mag`a hudhud neki muhtoj erur,
Payk bil, archi boshida toj erur.
Hinduvi loib boshida toj ko`r,
Oni qaro pul sori muhtoj ko`r.
Etsa arozil kafidin boj anga,
Ko`k sori tashlar nimadur toj anga.
Shoh boshining sharafi toj emas,
Angla ani shohki, muhtoj emas.
Shoh agar ul bo`lsaki, muhtojdur,
Harf ila muhtojda ham tojdur2.
Shoh desang kimda ko`rub tojni,
Shah deli bu vajh ila muhtojni.
Shoh ani bilkim, boshi qalpoqda,
Bazl etar ofoq berur choqda.
Bo`lmasa ham shukr ila qoni` bo`lur,
Bazl ishidin nafsg`a moni` bo`lur.
Kimki qanoatdin erur hujjati,
Yaxshi-yomong`a yo`q aning hojati.
Topsa qanoat sori har kimsa yo`l,
Shoh bu taqdir ila ul bo`lg`ay, ul.
Mulk ila o`zni demagil arjumand,
Mulki qanoat bila bo`l sarbaland.
Charxki bir qurs ila tuzdi maosh,
Bog`ladi oy jirmini ko`ksiga tosh.
Ayladi haq vaz`ida nodir ani,
Neki qilayin desa qodir ani.
Sham`ki o`z yog`i bila qovrulur,
Charx anga fonus kibi evrulur.
Ravshan erur ko`zki, tutar kom ila,
Go`shai mehrob iki bodom ila.
Chunki og`izning yemak o`ldi ishi,
Harbi uchun chekti iki saf tishi.
Kimsa necha zebu tama`din yiroq,
Zimnida osoyish erur yaxshiroq.
Gavharu durni quloq ozori bil,
So`zni quloqning duri shahvori bil.
Oltun isirg`aki quloq og`ritur,
Zarhal etukdurki, ayoq og`ritur.
Nukta durin bil quloq oroyishi,
Keng o`tuk o`ldi oyoq osoyishi.
Topsa kishi bodiya ichra zulol,
Oltun ayoq qaydau sing`on safol.
Suvg`a safol ichra halovat durur,
Ko`zguga kul birla tarovat durur.
Ko`zgu jamolig`a nafas bo`lmasun,
Dastasi oltun gar emas bo`lmasun.
Tashnaki ul suv bila istar farah,
Qayda kirar ko`ngliga oltun qadah.
Kim quruq o`tmak suvga to`g`rab yesun,
Qursi xuru chashmai hanvon desun.
Oshig`a kim solsa qilib ziynat ish,
Zardagu shalg`am kibi oltun-kumish.
Borcha naxud o`rniga durri xushob,
Reza chag`andar yeriga la`li nob.
Yuzida zarrishta bo`lub za`faron,
Qursi qamardin tabaq ustida non.
Sabzasi non uzra zumurrad bo`lub,
Tarrasi xon ichra zabarjad bo`lub.
Tengri uchun, kel o`zung insof ber,
Kim kishi och o`lsa ne nav` oni yer3.
Garchiki bor anda zarofat base,
Durlari tishlargadur ofat base.
Chaynaridin tishga ham ozor o`lub,
Yutmog`idin xud bo`g`uz afgor o`lub.
Chunki yeyildi bu takallufluq osh,
Osh dema, balki necha pora tosh.
Me`da aro chunki bu da`vat yetar,
Deki, ani me`da netib hazm etar.
Me`da o`zi xurdi dog`i oshni,
Hazm qilur yo`qki ushoq toshni.
Aytmakim, tu`mai qobildur ul,
Boshdin-ayoq zahri halohildur ul.
Kimsa bu ajzog`a sanar chun baho,
O`lturubon o`zni berur xunbaho.
Hazm ham o`lsa agar insofdur,
Ko`rki, ne ifrot ila isrofdur.
Kimki erur maxzani Qorun aning
Mulki Jamu toji Faridun aning.
Bazl debon ganj eshigin ochmasa,
Foydasiz durru guhar sochmasa.
Foydasiz qilmasa zohir karam,
Bermasa bir bazlag`a yuz ming diram.
Ochg`a yemak bersa, yalang`ochg`a to`n,
Yuz tilaganlarga mingu birga o`n.
Qoni` esa onchaki maqdur erur,
Tengriyu xalq olnida ma`zur erur.
Ulki tajammul anga voqi` emas,
Onchaki bor sarfig`a qoni` emas.
Ko`rdi esa mun`imi itlof xo`,
Aylar aning shevasini orzu.
Topman aning maxzanig`a dastras,
Bazl ila isrofini aylar havas.
Sarv yonida chiqorur xoshasin,
Raxsh4 xiromida surar loshasin.
Kiymak uchun egniga topmay palos,
Elga tilar, bersa munaqqash libos.
Kimgaki andesha bu surat bo`lur,
Avval anga burj zarurat bo`lur.
Burj ishidin o`zga chu fan topmadi,
Oldi, vale bergali tan topmadi.
Ayladi chun vajhin xoki siyoh,
Va`da yetib qildi g`ulu qarzxoh.
Burj etibu sarf etib itlof ila,
Borchani aylab talaf isrof ila.
Yo ulus ichra yuzi suyin sochib.
Yo olibon boshinu bir yon qochib.
Munchavu yuz muncha yetibon alam,
Lek anga bo`lub yana yuz muncha ham.
Tarki qanoat ani aylab jalo.
Kelturubon boshig`a yuz ming balo.
Ulki qanoatni qilib dastpech,
Dolig`a bu pech yetushgaymu hech.
Ikki qaro pul chekibon dast ranj,
Yaxshiroq andinki, shah in`omi ganj.
Tinch ko`ngul birla qatiqsiz umoch
Behki birov minnati birla kuloch5.
Kunduz o`kush ranj ila muzdurluq,
Kulbag`a bermak kecha ma`murluq (
)Behki tama` toqini tortib baland,
Aylasa muzdurlug`in yuz najand6.
Ey xush ul oyina fano ko`zlagan,
Mulki qanoatda saro ko`zlagan.
Ko`ngli agar bog` tamanno qilib,
Gulshani axzarni tamosho qilib,
Gunbad anga gunbali nilufariy,
Ravzasi sahni falaki axzariy.
Toqi muallo anga gardon sipehr,
Shamsasi ul toq uza raxshanda mehr.
Kun bo`lubon vardi guliston anga,
Oy bo`lubon sham`i shabiston anga.
Anjumi shabgardg`a bo`lmay qaror.
Sham` aning atrofida parvonavor.
Charxu shafaq bazmida fonusi ol,
O`ylakn minqosh anga jirmi hilol7.
Buyla xayolot ila qone` bo`lub,
Istaridin nafsig`a mone` bo`lub.
Qilsa tasavvur bila xursandliq,
Yodi bila etsa barumandliq.
Gar xud o`lub himmatining raxshi tez,
Qilsa biyik po`ya qilurg`a sitez.
Bo`lsa biyik charx ila axtar anga,
To`da kul ichra necha axgar anga.
Ko`rsa jahonni bir ovuch xokcha,
Tubi ila sidrani xoshokcha.
Bermasa ko`k qasrig`a vayronini,
Toqi falakka yiquq ayvonini.
Pora yurak qoni bo`lub qut anga,
Balki farah kasbig`a yoqut anga.
Xoru qamishning tubidin luqmaxo`r,
Lek berib ta`m anga gulshakar.
Bo`lsa toboni dag`i har sori chok,
Er yuziga ibrat uchun xandanok.
Xirqasining choklarin bilsa ul,
Gulshani tavfiq nasimig`a yo`l.
Pastini a`lo bila teng qilmasa,
Sholini debo bila teng qilmasa.
Kulbasi oy sham`idin o`lsa yoruq,
Eshigi yel ilgidin o`lsa ochuq.
Oq yamog`u egnida ko`k xirqasi
Xushroq anga subhu falakdin base.
Har sori vayronida bo`lsa shigof,
Satr uchun o`rgamchi anga pardabof.
Rohat uchun boshki qo`yub tosh uza,
Farri humoy istamay ul bosh uza.
Qish kuni tegursa sovuq tob anga,
Daf`ig`a gulxan kuli sinjob anga.
Yoz topa olmay chu isig`din panoh
Soya uchun ko`pruk anga xobgoh.
Faqr berib maxzani Qorun anga,
Foqa bo`lub mulki Faridun anga.
Aylabon oyini qanoat ani
Dahrda mustag`ni ulusdin g`ani.
Chun bu jahon ichra tama`korliq,
El ko`zida bermay anga xorliq.
Hashrda dog`i qo`pub andin azob
Ko`nglida yo`q dahshati yavmil-hisob8.
Balki bo`lub faqrda sarmoyasi,
Kim quyosh avjig`a tushub soyasi.
Dunyovu uqboda barumand o`lub,
Kimki haq ehsonig`a xursand o`lub.
Ulki etib tarki qanoat shior,
Aylab ani ul tama` el ichra xor.
Iz (
) tilasang ayla qanoat tama` Masnadi izzat uzadur «man qana`»9.
[XXXV]
Qoni` juvonmard ila tomi` jahongard hamrohlig`i va biri farog`at ganji hirsidin mazallat ranjig`a qolib, birining qanoat ranji chekardin farog`at ganjiga yetgoni1.
Qoni` juvonmard ila tomi` jahongard hamrohlig`i va biri farog`at ganji hirsidin mazallat ranjig`a qolib, birining qanoat ranji chekardin farog`at ganjiga yetgoni1.
Fors navohiysidin ikki rafiq
Ayladilar Chin sori azmi tariq.
Biri azal qismig`a qoni` edi,
Qismidin ortuq biri tomi` edi.
Borur edilar qilibon po`ya fosh,
Bo`ldi ayon yo`l uza bir soda tosh.
Yorimi yerda, yorimi yuqqori,
Ul yorimidaki, bo`lub toshqori.
Nuktai bas turfa qozilg`on edi.
Chun o`qudilar — bu yozilg`on edi:
«Kim kishi gar emgak o`tin yondurur,
Toshni yana yuzig`a aylandurur.
Anda bitiklik durur afsonae,
Kim bu navohiy aro vayronae.
Borki, ostida erur turfa ganj,
Olg`ay ani har kishi ko`rsa bu ranj.
Har kishi bu ranjidin o`lsa yiroq,
Sabru qanot boridik yaxshiroq».
Tomi` o`qug`och mutahattik bo`lub,
Tomia irqi mutaharrik bo`lub2,
Ganj tamannosig`a berkitti tish,
Bo`ldi anga tosh tubin qozmoq ish.
Qoni` ul ishga chu nazar ayladi,
Qilmadi parvou guzar ayladi.
Dedi bu ne mehnati jonkoh erur,
Ganji qanoat manga hamroh erur.
Kim sorikim, tengrining ehsoni bor,
Tosh yorilib chiqmog`i imkoni bor.
Yo`ldin olib kecha tong otquncha bahr,
Subhidam olinda ayon bo`ldi shahr.
Shahrg`a el kirgali ko`p yo`l edi,
Ulki burun kirdi, vale ul edi.
Bor edi darvozag`a surmak hamon,
Har soridin xalq yugurmak hamon.
Bu el aro rasm bu ermishki, shoh
Qilsa baqo mulki sori azmi roh.
Asrab ani shahr elidin yoshurun,
Kimki sahar shahrg`a kirsa burun.
Aylar emishlar ani masnad nishin,
Boshig`a toj, ilgiga solib nigin3.
Oni ham ul rasm ila xaylu sipoh
Qildilar ul mulku sipoh uzra shoh.
Yoriki, ranj o`ziga olib edi,
Ganj tamannosig`a qolib edi.
Ranj bila yetti chu o`z jonig`a,
Toshni evurdi yana bir yonig`a,
Xatqa boqib ko`rdi bu mastur erur:
«Xom tama` dahrda ranjur erur».
Oni qanoat qilibon shahriyor,
Muni tama` ranji qilib xoksor.
Qilma, Navoiy, tama` eldin diram,
Bor esa bersang xud erur ul karam.
Soqiy, etibmen tama` ul bodadin,
Kim olur ozu tama` ozodadin.
Jur`asidin soliki roh et meni,
Mulki qanoat uza shoh et meni.
Ayladilar Chin sori azmi tariq.
Biri azal qismig`a qoni` edi,
Qismidin ortuq biri tomi` edi.
Borur edilar qilibon po`ya fosh,
Bo`ldi ayon yo`l uza bir soda tosh.
Yorimi yerda, yorimi yuqqori,
Ul yorimidaki, bo`lub toshqori.
Nuktai bas turfa qozilg`on edi.
Chun o`qudilar — bu yozilg`on edi:
«Kim kishi gar emgak o`tin yondurur,
Toshni yana yuzig`a aylandurur.
Anda bitiklik durur afsonae,
Kim bu navohiy aro vayronae.
Borki, ostida erur turfa ganj,
Olg`ay ani har kishi ko`rsa bu ranj.
Har kishi bu ranjidin o`lsa yiroq,
Sabru qanot boridik yaxshiroq».
Tomi` o`qug`och mutahattik bo`lub,
Tomia irqi mutaharrik bo`lub2,
Ganj tamannosig`a berkitti tish,
Bo`ldi anga tosh tubin qozmoq ish.
Qoni` ul ishga chu nazar ayladi,
Qilmadi parvou guzar ayladi.
Dedi bu ne mehnati jonkoh erur,
Ganji qanoat manga hamroh erur.
Kim sorikim, tengrining ehsoni bor,
Tosh yorilib chiqmog`i imkoni bor.
Yo`ldin olib kecha tong otquncha bahr,
Subhidam olinda ayon bo`ldi shahr.
Shahrg`a el kirgali ko`p yo`l edi,
Ulki burun kirdi, vale ul edi.
Bor edi darvozag`a surmak hamon,
Har soridin xalq yugurmak hamon.
Bu el aro rasm bu ermishki, shoh
Qilsa baqo mulki sori azmi roh.
Asrab ani shahr elidin yoshurun,
Kimki sahar shahrg`a kirsa burun.
Aylar emishlar ani masnad nishin,
Boshig`a toj, ilgiga solib nigin3.
Oni ham ul rasm ila xaylu sipoh
Qildilar ul mulku sipoh uzra shoh.
Yoriki, ranj o`ziga olib edi,
Ganj tamannosig`a qolib edi.
Ranj bila yetti chu o`z jonig`a,
Toshni evurdi yana bir yonig`a,
Xatqa boqib ko`rdi bu mastur erur:
«Xom tama` dahrda ranjur erur».
Oni qanoat qilibon shahriyor,
Muni tama` ranji qilib xoksor.
Qilma, Navoiy, tama` eldin diram,
Bor esa bersang xud erur ul karam.
Soqiy, etibmen tama` ul bodadin,
Kim olur ozu tama` ozodadin.
Jur`asidin soliki roh et meni,
Mulki qanoat uza shoh et meni.
[XXXVI]
SEKKIZINCHI MAQOLAT
Vafo bobidakim, «vov»i simurg` «sin»ining zimnida dahyakidek nihon durur va «fo»si Qof tog`i ostidag`i «fo»dek ayon va «alif»i kimyo tubidagi «alif» nishonasi va nuqtasi mehrigiyo butasining donasi. Bas bularni tama` kilg`on kishining ishi suv sathida yugurmak bo`lg`ay va qaro yerda kema surmak1
SEKKIZINCHI MAQOLAT
Vafo bobidakim, «vov»i simurg` «sin»ining zimnida dahyakidek nihon durur va «fo»si Qof tog`i ostidag`i «fo»dek ayon va «alif»i kimyo tubidagi «alif» nishonasi va nuqtasi mehrigiyo butasining donasi. Bas bularni tama` kilg`on kishining ishi suv sathida yugurmak bo`lg`ay va qaro yerda kema surmak1
Charx to`quz durjiki zarkor erur,
Javfida yuz ming duri shahvor erur.
Har durining lam`asi sham`i farog`,
Ne duru ne sham`, duri shabcharog`.
Har birining qiymati kondin fuzun,
Kon demakim, kavnu makondin fuzun2.
Ulki laqab qo`ydilar «aflok» anga,
Anjumi yuz ming guhari pok anga.
Qay birikim o`ksuk erur pokidin,
Ojiz erur aql aning idrokidin.
Harne javohirki, xayol aylagay,
Javhariyi aqlu savol aylagay.
Yuz topilur, bir desa bu kon aro,
Yuz desa ming oncha bu ummon aro.
G`ayri hamul durki, jahontob erur,
Kim bu tengiz qa`rida noyob erur.
Bir dur agar aylasa zohir jamol,
Ikkisi jam` o`lmoq emas ehtimol.
So`rsa otin ahli safo javhari,
Oh chekib deki, vafo gavhari!
Bu duri noyob vafomu ekin,
Gar ul emas, mehrigiyomu ekin?
Mehrigiyo demaki, anqodur ul,
Javhari fardu duri yaktodur ul.
Mehr uzori uza xatti g`ubor,
Tun sochining tobida mushki tator.
Tushsa birov ilgiga durri yatim
Bordur aning javhari jonig`a biym,
Har kishi hamkim bu guhar bor anga,
Ranju ano (
) doyim erur yor anga.
Har kishini ko`rsa, o`zin yor etar,
Mehru vafo gavharin izhor etar.
Ul kishi razl o`lsun, agar baxtiyor,
Kim munga yo`q shafqatidin ixtiyor.
Uylaki xurshed erur ayni nur,
Ko`zni yorutmoqda anga ne shuur.
Abrki har qatra guhardur anga,
Gul ochilurdin ne xabardur anga.
Gul ne bilurkim, negadur zebi bog`,
Nevchun etar atri muattar dimog`.
O`t erur o`z hirqatidin bexabar,
Bodag`a mast erkanidin ne xabar.
Har kishikim juz bu guhar yo`q anga
Fosh o`lur andoqki, xabar yo`q anga.
Har nechakim, bu guharedur sharif,
Xosiyatidur anga behad kasif.
Kim bu guhar har kishidin bo`ldi fosh,
Boshig`a yog`di guhar o`rnig`a tosh.
Har kishiga qildi birov bir vafo,
Maxlasi yo`qdur ko`rubon ming jafo.
Necha samar sochmoq esa shox ishi,
Ko`prak otar tosh anga tergan kishi.
Kon necha bazli guhari pok etar
Olg`uchi ko`prak yuragin chok etar.
Sham` yorutub ev ichu toshini,
Ev iyasi ko`prak uzub boshini.
Xossa bu davronki, muhabbat qo`li,
Sindi aning panjasidin bir yo`li.
Chunki quyosh boshdin-ayoq bo`ldi mehr.
Erga kiyurdi ani har tun sipehr.
Xoma vafodin bitidi mojaro,
Muftiyi gardun yuzin etti qaro.
Chah boshiga evrulubon charxi tez.
Bog`labon ul bo`yninu aylab sitez.
Vahki falak toki sabuk sang erur,
Dahr aning olida kuhan lang erur.
Mehr eliga javrmu erdi ekin?
Qoida bu tavrmu erdi ekin?
Lutfu vafo yo`lida bo`lg`onga gard,
Yo`q edi erkinmu evaz, g`ayri dard?
Kimki vafo uzra berib bosh anga.
Sarzanish-o`qmu edi podosh anga?
Yo bu zamon ahliga bu bo`ldi bahr,
No`sh olibon quymoq el og`ziga zahr.
Kimga birov tutsa guli toza ro`y,
Gulshani rizvoncha anga rangu bo`y.
Buki evaz, bermagay ul juz tikan,
Bir demagil, balki degil yuz tikan.
Xalq ishiga gar bu namudor erur,
Bir kishi topmoq ishi dushvor erur.
Bir kishi andoq kishikim bir kishi,
Tuzgay aning birla mavaddat ishi.
Etsa falakdin sitamu xori dard,
Bir nafas etgay anga izhori dard.
Bo`lsa zamon xanjaridin yorae.
Munglashib andin tilagay chorae.
Harne yetar dahr maloli anga,
Aylagay o`z ko`nglini xoli anga.
Har kishiga yetsa falakdin g`ame,
Bo`lmasa hamdardi aning hamdami,
Roz labin tikkon ipin so`kmasa,
Harneki ko`nglida erur to`kmasa,
Dard yoqib shu`lai nobudini.
Charxdin o`tkargay aning dudini.
Tig`i balo ko`ksini chok aylagay.
Dard oni bir damda halok aylagay.
Sarsari g`am joniga urgan sipehr,
Xirmani umrini sovurg`ay sipehr.
Bas kishiga umr xushi yor emish,
Yor degan yori vafodor emish.
Yorki, oyini vafo yo`q anga,
Sham` kibidurki, ziyo yo`q anga.
Sham`ki yo`q anda ziyo to`shasi,
O`tsiz erur o`ylaki, muz sho`shasi,
Yorki, bor anda vafo-yor bil,
Umr degan yori vafodor bil.
Har kishi olamda erur yorsiz,
Bir sadafedur duri shahvorsiz.
Yo`q hunari yolg`uz esa, o`z kishi,
Qayda kishi sonida yolg`uz kishi.
Fard kishi davrda topmas navo,
Yolg`uz ovuchdin kim eshitmish sado?3
Yorsiz el ohi g`am-andud erur,
Yonsa yig`och yolg`uz ishi dud erur.
Toq kishi ayshi uyin bil nigun.
Uyga qachon homil o`lur bir sutun?
Sinsa uqob egni uza bir qanot,
Tez uchar, lek anga birdam hayot.
Solmas o`yun nard bisotida shayn,
Bo`lsa aning tosida bir ka`batayn4.
Toshki chaqmoqdin o`lg`ay yiroq,
Tiyra tutor ikkalasin ul firoq,
Bir-biriga chun yetishurlar dame,
Ravshan o`lur o`tlaridin olame.
Sinsa qalamning shaqidin bir uchi,
Ojiz o`lur noma raqam qilg`uchi.
Yoki singar go`shaga muhtoj erur,
Bilki kamonkash anga halloj erur.
Dur nechakim, aybdin o`ldi yiroq,
La`l ham o`lsa yonida yaxshiroq.
Jumla jahon shahlig`idin ori bor,
Kimki gadodur dog`i bir yori bor.
Shohki yo`q hamdamu yori aning,
Ko`nglida ko`p bo`lg`usi bori aning.
Qilsa birov hamnafasu yorliq,
Bo`lg`usi ko`p g`amg`a sabukborliq.
Yor erur andoq guhari bebaho,
Kim anga muhtoj ne shah, ne gado.
Ushbu sifat yorki, marqum erur,
Voyki bu davrda ma`dum erur.
Bo`lsa dog`i topmog`i oson emas,
Jinsi bashar ichra xud imkon emas.
Xayli malak ichra agar bordur,
Charx uruji dog`i dushvordur.
Bo`ldi pari ham bu sifatdin bari
Odami o`lmoqni ne bilgay pari.
Gar sanga bor ersa, bu so`zda xafo,
Qaysi pari chexrada ko`rdung vafo?
Topmoq ani garchiki, dushvor ekin,
Bo`lsa dog`i odam aro bor yur ekin.
Vasli aning kimgaki bo`lg`ay nasib,
Sha`nidadur oyati «fathun qarib»5.
Har kishi bir yor iladur ko`ngli shod,
Xayli maloikdin anga «inyakod»6.
Vasli ila kimki erur bahramand,
Jonim aning boshig`a bo`lsun sipand.
Kimki vafo ko`rdi jafo qilmadi,
O`trusida g`ayri vafo qilmadi.
Jonni sanga topshurayin, ey sabo,
Elt aning ollida qilmay ibo.
Bo`l qo`ynu boshig`f evrul base,
Jon dog`i qo`ynungda nechukkim xase.
Mendin anga arzi duo aylagil,
Yo`lida jonimni fido aylagil.
Demon olib kel chamani vardini,
Ko`zuma yetkur yo`lining gardini.
Xizmatida gar topa olsang majol,
Onchaki mendin degasen arzi hol.
Avval ayog`ig`a tushub past bo`l,
Yo`lida tufrog` ila hamdast bo`l.
Subh nasimi kibi bo`lma xamush,
Shom shamoli kibi tortib xurush.
Aytkim, ey boshtin-ayoq ruhi pok,
Jism sanga ruhki, ruhi fidok.
Necha visolingni tilab zor o`lay,
Necha firoqingg`a giriftor o`lay.
Bag`rim o`lub ko`hi balo lolasi,
Ko`zdin oqib har sari pargolasi.
Jonim o`lub hajring ila dardmand,
Raglar ajaldin anga pechon kamand.
Oncha seni istabon urdum qadam,
Kim talabingda qadam o`ldi adam.
Seni tilab har necha ko`rdum shikanj,
Ganj tilab yetmadi juz dardu ranj.
Sabza dedim, sonchti nishtar meni,
La`l dedim, o`rtadi axgar meni.
Lola debon ko`ksuma ko`rdum tugan,
Gul tilabon ko`ngluma toptim tikan.
Kimki anga aylamadim jon darig`,
Qilmadi javr ulchaki imkon darig`.
Har kishikim, qo`ydum ayog`ig`a bosh,
Jola kibi boshima yog`durdi tosh.
Voyki, yuz tosh aro yolg`uz boshim,
Charx sog`inmishki, erur yuz boshim.
Ham bu nafas boshima yet, rahm etib,
So`ngra ne osig` kelurung men ketib.
Gar bu tamannoni qabul aylasa,
Mehr buzug` sori nuzul aylasa,
Turmavu zinhor yetishg`il manga,
Xizr hayoti bu xabar bil manga.
To chiqibon o`tru yuz afg`on qilay,
Qaysi fig`on, balki fido jon qilay.
Tushsa ko`zum yig`layu jononag`a,
Jon berayin olida shukronag`a,
Jondin olib dard bu darmon bila,
Bormayin oxir dami armon bila.
Gar manga bu kom qarib o`lmasa,
Davlati diydor nasib o`lmasa,
Dashti fano sori xirom aylasam,
Mulki adam ichra maqom aylasam.
Har kishi ham qilsa vafo jomi no`sh,
Ko`ngli muhabbat mayidin ursa jo`sh.
Aylasa bu ishda tatabbu` manga,
Andin erur muncha tavaqqu` manga.
Kim anga kim qilsa jahonin fido,
Etsa aning mehrida jonin fido.
Cheksa yukin onchaki to`qquz sipehr.
Ul dog`i bir zarracha ko`rguzsa mehr.
Desun ani gavhari koni vafo,
Koni vafo yo`qki, jahoni vafo.
Shukrin aning virdi zabon aylasun,
Ko`nglini mehriga makon aylasun.
Bordur umidimki, bu davlat chog`i,
Bo`lg`ay aning sadqasi mendin dog`i.
Jonni fido etsa bu jononig`a.
Qo`yg`ay aning minnatini jonig`a.
Aylasalar ikki tarafdin vafo,
Etgay alar jonig`a oncha safo.
Kim sifati sig`mag`ay avroq aro,
Demayin avroqki, ofoq aro.
Javfida yuz ming duri shahvor erur.
Har durining lam`asi sham`i farog`,
Ne duru ne sham`, duri shabcharog`.
Har birining qiymati kondin fuzun,
Kon demakim, kavnu makondin fuzun2.
Ulki laqab qo`ydilar «aflok» anga,
Anjumi yuz ming guhari pok anga.
Qay birikim o`ksuk erur pokidin,
Ojiz erur aql aning idrokidin.
Harne javohirki, xayol aylagay,
Javhariyi aqlu savol aylagay.
Yuz topilur, bir desa bu kon aro,
Yuz desa ming oncha bu ummon aro.
G`ayri hamul durki, jahontob erur,
Kim bu tengiz qa`rida noyob erur.
Bir dur agar aylasa zohir jamol,
Ikkisi jam` o`lmoq emas ehtimol.
So`rsa otin ahli safo javhari,
Oh chekib deki, vafo gavhari!
Bu duri noyob vafomu ekin,
Gar ul emas, mehrigiyomu ekin?
Mehrigiyo demaki, anqodur ul,
Javhari fardu duri yaktodur ul.
Mehr uzori uza xatti g`ubor,
Tun sochining tobida mushki tator.
Tushsa birov ilgiga durri yatim
Bordur aning javhari jonig`a biym,
Har kishi hamkim bu guhar bor anga,
Ranju ano (
) doyim erur yor anga.Har kishini ko`rsa, o`zin yor etar,
Mehru vafo gavharin izhor etar.
Ul kishi razl o`lsun, agar baxtiyor,
Kim munga yo`q shafqatidin ixtiyor.
Uylaki xurshed erur ayni nur,
Ko`zni yorutmoqda anga ne shuur.
Abrki har qatra guhardur anga,
Gul ochilurdin ne xabardur anga.
Gul ne bilurkim, negadur zebi bog`,
Nevchun etar atri muattar dimog`.
O`t erur o`z hirqatidin bexabar,
Bodag`a mast erkanidin ne xabar.
Har kishikim juz bu guhar yo`q anga
Fosh o`lur andoqki, xabar yo`q anga.
Har nechakim, bu guharedur sharif,
Xosiyatidur anga behad kasif.
Kim bu guhar har kishidin bo`ldi fosh,
Boshig`a yog`di guhar o`rnig`a tosh.
Har kishiga qildi birov bir vafo,
Maxlasi yo`qdur ko`rubon ming jafo.
Necha samar sochmoq esa shox ishi,
Ko`prak otar tosh anga tergan kishi.
Kon necha bazli guhari pok etar
Olg`uchi ko`prak yuragin chok etar.
Sham` yorutub ev ichu toshini,
Ev iyasi ko`prak uzub boshini.
Xossa bu davronki, muhabbat qo`li,
Sindi aning panjasidin bir yo`li.
Chunki quyosh boshdin-ayoq bo`ldi mehr.
Erga kiyurdi ani har tun sipehr.
Xoma vafodin bitidi mojaro,
Muftiyi gardun yuzin etti qaro.
Chah boshiga evrulubon charxi tez.
Bog`labon ul bo`yninu aylab sitez.
Vahki falak toki sabuk sang erur,
Dahr aning olida kuhan lang erur.
Mehr eliga javrmu erdi ekin?
Qoida bu tavrmu erdi ekin?
Lutfu vafo yo`lida bo`lg`onga gard,
Yo`q edi erkinmu evaz, g`ayri dard?
Kimki vafo uzra berib bosh anga.
Sarzanish-o`qmu edi podosh anga?
Yo bu zamon ahliga bu bo`ldi bahr,
No`sh olibon quymoq el og`ziga zahr.
Kimga birov tutsa guli toza ro`y,
Gulshani rizvoncha anga rangu bo`y.
Buki evaz, bermagay ul juz tikan,
Bir demagil, balki degil yuz tikan.
Xalq ishiga gar bu namudor erur,
Bir kishi topmoq ishi dushvor erur.
Bir kishi andoq kishikim bir kishi,
Tuzgay aning birla mavaddat ishi.
Etsa falakdin sitamu xori dard,
Bir nafas etgay anga izhori dard.
Bo`lsa zamon xanjaridin yorae.
Munglashib andin tilagay chorae.
Harne yetar dahr maloli anga,
Aylagay o`z ko`nglini xoli anga.
Har kishiga yetsa falakdin g`ame,
Bo`lmasa hamdardi aning hamdami,
Roz labin tikkon ipin so`kmasa,
Harneki ko`nglida erur to`kmasa,
Dard yoqib shu`lai nobudini.
Charxdin o`tkargay aning dudini.
Tig`i balo ko`ksini chok aylagay.
Dard oni bir damda halok aylagay.
Sarsari g`am joniga urgan sipehr,
Xirmani umrini sovurg`ay sipehr.
Bas kishiga umr xushi yor emish,
Yor degan yori vafodor emish.
Yorki, oyini vafo yo`q anga,
Sham` kibidurki, ziyo yo`q anga.
Sham`ki yo`q anda ziyo to`shasi,
O`tsiz erur o`ylaki, muz sho`shasi,
Yorki, bor anda vafo-yor bil,
Umr degan yori vafodor bil.
Har kishi olamda erur yorsiz,
Bir sadafedur duri shahvorsiz.
Yo`q hunari yolg`uz esa, o`z kishi,
Qayda kishi sonida yolg`uz kishi.
Fard kishi davrda topmas navo,
Yolg`uz ovuchdin kim eshitmish sado?3
Yorsiz el ohi g`am-andud erur,
Yonsa yig`och yolg`uz ishi dud erur.
Toq kishi ayshi uyin bil nigun.
Uyga qachon homil o`lur bir sutun?
Sinsa uqob egni uza bir qanot,
Tez uchar, lek anga birdam hayot.
Solmas o`yun nard bisotida shayn,
Bo`lsa aning tosida bir ka`batayn4.
Toshki chaqmoqdin o`lg`ay yiroq,
Tiyra tutor ikkalasin ul firoq,
Bir-biriga chun yetishurlar dame,
Ravshan o`lur o`tlaridin olame.
Sinsa qalamning shaqidin bir uchi,
Ojiz o`lur noma raqam qilg`uchi.
Yoki singar go`shaga muhtoj erur,
Bilki kamonkash anga halloj erur.
Dur nechakim, aybdin o`ldi yiroq,
La`l ham o`lsa yonida yaxshiroq.
Jumla jahon shahlig`idin ori bor,
Kimki gadodur dog`i bir yori bor.
Shohki yo`q hamdamu yori aning,
Ko`nglida ko`p bo`lg`usi bori aning.
Qilsa birov hamnafasu yorliq,
Bo`lg`usi ko`p g`amg`a sabukborliq.
Yor erur andoq guhari bebaho,
Kim anga muhtoj ne shah, ne gado.
Ushbu sifat yorki, marqum erur,
Voyki bu davrda ma`dum erur.
Bo`lsa dog`i topmog`i oson emas,
Jinsi bashar ichra xud imkon emas.
Xayli malak ichra agar bordur,
Charx uruji dog`i dushvordur.
Bo`ldi pari ham bu sifatdin bari
Odami o`lmoqni ne bilgay pari.
Gar sanga bor ersa, bu so`zda xafo,
Qaysi pari chexrada ko`rdung vafo?
Topmoq ani garchiki, dushvor ekin,
Bo`lsa dog`i odam aro bor yur ekin.
Vasli aning kimgaki bo`lg`ay nasib,
Sha`nidadur oyati «fathun qarib»5.
Har kishi bir yor iladur ko`ngli shod,
Xayli maloikdin anga «inyakod»6.
Vasli ila kimki erur bahramand,
Jonim aning boshig`a bo`lsun sipand.
Kimki vafo ko`rdi jafo qilmadi,
O`trusida g`ayri vafo qilmadi.
Jonni sanga topshurayin, ey sabo,
Elt aning ollida qilmay ibo.
Bo`l qo`ynu boshig`f evrul base,
Jon dog`i qo`ynungda nechukkim xase.
Mendin anga arzi duo aylagil,
Yo`lida jonimni fido aylagil.
Demon olib kel chamani vardini,
Ko`zuma yetkur yo`lining gardini.
Xizmatida gar topa olsang majol,
Onchaki mendin degasen arzi hol.
Avval ayog`ig`a tushub past bo`l,
Yo`lida tufrog` ila hamdast bo`l.
Subh nasimi kibi bo`lma xamush,
Shom shamoli kibi tortib xurush.
Aytkim, ey boshtin-ayoq ruhi pok,
Jism sanga ruhki, ruhi fidok.
Necha visolingni tilab zor o`lay,
Necha firoqingg`a giriftor o`lay.
Bag`rim o`lub ko`hi balo lolasi,
Ko`zdin oqib har sari pargolasi.
Jonim o`lub hajring ila dardmand,
Raglar ajaldin anga pechon kamand.
Oncha seni istabon urdum qadam,
Kim talabingda qadam o`ldi adam.
Seni tilab har necha ko`rdum shikanj,
Ganj tilab yetmadi juz dardu ranj.
Sabza dedim, sonchti nishtar meni,
La`l dedim, o`rtadi axgar meni.
Lola debon ko`ksuma ko`rdum tugan,
Gul tilabon ko`ngluma toptim tikan.
Kimki anga aylamadim jon darig`,
Qilmadi javr ulchaki imkon darig`.
Har kishikim, qo`ydum ayog`ig`a bosh,
Jola kibi boshima yog`durdi tosh.
Voyki, yuz tosh aro yolg`uz boshim,
Charx sog`inmishki, erur yuz boshim.
Ham bu nafas boshima yet, rahm etib,
So`ngra ne osig` kelurung men ketib.
Gar bu tamannoni qabul aylasa,
Mehr buzug` sori nuzul aylasa,
Turmavu zinhor yetishg`il manga,
Xizr hayoti bu xabar bil manga.
To chiqibon o`tru yuz afg`on qilay,
Qaysi fig`on, balki fido jon qilay.
Tushsa ko`zum yig`layu jononag`a,
Jon berayin olida shukronag`a,
Jondin olib dard bu darmon bila,
Bormayin oxir dami armon bila.
Gar manga bu kom qarib o`lmasa,
Davlati diydor nasib o`lmasa,
Dashti fano sori xirom aylasam,
Mulki adam ichra maqom aylasam.
Har kishi ham qilsa vafo jomi no`sh,
Ko`ngli muhabbat mayidin ursa jo`sh.
Aylasa bu ishda tatabbu` manga,
Andin erur muncha tavaqqu` manga.
Kim anga kim qilsa jahonin fido,
Etsa aning mehrida jonin fido.
Cheksa yukin onchaki to`qquz sipehr.
Ul dog`i bir zarracha ko`rguzsa mehr.
Desun ani gavhari koni vafo,
Koni vafo yo`qki, jahoni vafo.
Shukrin aning virdi zabon aylasun,
Ko`nglini mehriga makon aylasun.
Bordur umidimki, bu davlat chog`i,
Bo`lg`ay aning sadqasi mendin dog`i.
Jonni fido etsa bu jononig`a.
Qo`yg`ay aning minnatini jonig`a.
Aylasalar ikki tarafdin vafo,
Etgay alar jonig`a oncha safo.
Kim sifati sig`mag`ay avroq aro,
Demayin avroqki, ofoq aro.
[XXXVII]
Ikki vafoliq yer bir-birisi vafosiga boshlaridin kechgani va alar barakatidin yuz ming bosh qilichdin va qilich qindin qutulgani, balki qinga tushgani1.
Ikki vafoliq yer bir-birisi vafosiga boshlaridin kechgani va alar barakatidin yuz ming bosh qilichdin va qilich qindin qutulgani, balki qinga tushgani1.
Andoq eshittimki shahi komron,
To`rt ulus xoni Temur ko`ragon.
Fathi aqolimga qilg`onda azm.
Hind savodida qatiq bo`ldi razm.
Fath ila nusrat chu anga berdi dast,
Charx aduv qalbiga soldi shikast2.
Chunki aduv kufr eli erdi tamom,
Bek dedikim qilsun ulus qatliom.
Kasratidin dashtni tutg`on qatil,
Qon ila shingarfdin oqizdi Nil3.
Bosh tushub ul ro`dda soy toshicha,
Bosh kesibon har kishi o`z boshicha.
Har sari qon to`kmak ila tig`i tez.
Jumlai olamda solib rustaxez.
Ushbu mahalda iki bechora yor
Bo`ldi qitol ahlig`a nogah duchor.
Tushti sipohi birisin chopqali,
Shoh yosoqidin amon topqali.
Qatl ishiga chun yonidin chekti tig`,
Boshin aning chopmoq uchun bedarig`.
Ko`rdi chu tig` ostida qo`ldoshini,
Yori shafi` o`ldi ochib boshini,
Kim sanga maqsud agar bosh erur,
Qo`y ani, bu bosh anga podosh erur4.
Chun anga yuzlandi qo`yub yorini,
Yori ham etti bu so`z izhorini.
Qaysig`a aylay desa ul zulm fosh,
Yori qo`yar erdi ayog`ig`a bosh.
Tund bo`lub qotili po`lod chang,
Dedi: Ikkingizni chopay bedarang.
Qay birining qatlig`a qilg`ach shitob,
Yona biri aylar edi iztirob,
Kim meni qatl ayla burun tez bo`l,
Toki men o`lguncha tirik bo`lsun ul.
Bazl qilurlar edi bir-birga bosh,
Boshlarig`a tig` uchun erdi talosh.
Maks edi bu nav` aroda bir zamon,
Kim el aro tushti nido al-amon5.
Bir-biriga kechti alar jonidin,
Shoh dog`i kechti ulus qonidin.
Fosh etib ul sidqu mavaddat xavos,
Ham elu, ham o`zlari bo`ldi xalos.
Bersa Navoiy, sanga yore xudo,
Sen dog`i qil boshingu joning fido.
Soqiy, olib kel kadahe yor esang,
Mehru vafo sharti bila bor esang.
Og`zima jon yetti davo qil manga,
Va`da necha emdi vafo qil manga.
To`rt ulus xoni Temur ko`ragon.
Fathi aqolimga qilg`onda azm.
Hind savodida qatiq bo`ldi razm.
Fath ila nusrat chu anga berdi dast,
Charx aduv qalbiga soldi shikast2.
Chunki aduv kufr eli erdi tamom,
Bek dedikim qilsun ulus qatliom.
Kasratidin dashtni tutg`on qatil,
Qon ila shingarfdin oqizdi Nil3.
Bosh tushub ul ro`dda soy toshicha,
Bosh kesibon har kishi o`z boshicha.
Har sari qon to`kmak ila tig`i tez.
Jumlai olamda solib rustaxez.
Ushbu mahalda iki bechora yor
Bo`ldi qitol ahlig`a nogah duchor.
Tushti sipohi birisin chopqali,
Shoh yosoqidin amon topqali.
Qatl ishiga chun yonidin chekti tig`,
Boshin aning chopmoq uchun bedarig`.
Ko`rdi chu tig` ostida qo`ldoshini,
Yori shafi` o`ldi ochib boshini,
Kim sanga maqsud agar bosh erur,
Qo`y ani, bu bosh anga podosh erur4.
Chun anga yuzlandi qo`yub yorini,
Yori ham etti bu so`z izhorini.
Qaysig`a aylay desa ul zulm fosh,
Yori qo`yar erdi ayog`ig`a bosh.
Tund bo`lub qotili po`lod chang,
Dedi: Ikkingizni chopay bedarang.
Qay birining qatlig`a qilg`ach shitob,
Yona biri aylar edi iztirob,
Kim meni qatl ayla burun tez bo`l,
Toki men o`lguncha tirik bo`lsun ul.
Bazl qilurlar edi bir-birga bosh,
Boshlarig`a tig` uchun erdi talosh.
Maks edi bu nav` aroda bir zamon,
Kim el aro tushti nido al-amon5.
Bir-biriga kechti alar jonidin,
Shoh dog`i kechti ulus qonidin.
Fosh etib ul sidqu mavaddat xavos,
Ham elu, ham o`zlari bo`ldi xalos.
Bersa Navoiy, sanga yore xudo,
Sen dog`i qil boshingu joning fido.
Soqiy, olib kel kadahe yor esang,
Mehru vafo sharti bila bor esang.
Og`zima jon yetti davo qil manga,
Va`da necha emdi vafo qil manga.
[XXXVIII]
TO`QQUZUNCHI MAQOLAT
Ishq o`ti ta`rifidakim, shu`lasi balo sahrosining lolalari va ahgari balokash ko`ngul pargolalari durur, va mehnat qaro shomi aning tutuni va bu shomning muhtariq kavkablari aning uchquni durur. Va husn anvorikim, muncha o`tg`a bois, aning barqidin bir lam`a va muncha haroratga mujib, aning quyoshidin bir ashi`a durur1.
TO`QQUZUNCHI MAQOLAT
Ishq o`ti ta`rifidakim, shu`lasi balo sahrosining lolalari va ahgari balokash ko`ngul pargolalari durur, va mehnat qaro shomi aning tutuni va bu shomning muhtariq kavkablari aning uchquni durur. Va husn anvorikim, muncha o`tg`a bois, aning barqidin bir lam`a va muncha haroratga mujib, aning quyoshidin bir ashi`a durur1.
Odami xokiyni chu subhi alast
Ayladilar ruh mayi birla mast.
Hikmat iligi bila tufrog`ini,
Tuzdilar andoqki Eram bog`ini2.
Qaysi Eram, ravzai xuldi barin,
Ravza nekim, jilvagahi huri in,
Qushlari har lahza yuz afsona deb,
Har kishikim, yona so`rub, yona deb.
Sahni falak bog`idek orosta,
Har guli oning mahi navkosta.
Orazi gulrangi guli tozasi,
Gul uza gulgunluq aning g`ozasi.
Qomat o`lub savsani ozod anga,
Balki sihi sarv ila shamshod anga.
Zulf anga sunbuli mushkin bo`lub,
Yuz bila yeng lolavu nasrin bo`lub.
Yuzda quyosh chashmasidek obu tob,
G`abg`ab o`shul chashma suyidin hubob.
Ko`zdin o`lub nargisi fattonlari,
Labdin o`lub g`unchai xandonlarn.
Xat bo`lubon sabzai xurram anga,
Ter o`lub ul sabzada shabnam anga.
Husnu jamol anda gumondin fuzun,
Harne gumon aylasang andin fuzun.
Lek bu ne husn o`lubon dilfireb,
Ne bu jamol olibon andin shikeb.
Bulbuli ishq o`ldi chu dastonsaro,
Kirdi tamoshoga bu bo`ston aro.
Chun nazari gulga tushub zor o`lub,
Shavq o`tidin joni xabardor o`lub.
Maskan uchun bo`ldi chu gulbun nishin,
Joniga o`t yoqti guli otashin,
Joni aro ishq o`tidin tushti tob,
Ko`nglida g`am shu`lasidin iztirob.
Ishq chu toroji shikeb ayladi,
Gul dog`i izhori fireb ayladi.
Jilva qila boshladi chun gul anga,
Qolmadi imkoni tahammul anga.
Kuymak ila chekti aningdek xurush,
Kim o`tidin tushti chaman ichra jo`sh.
Keldi chu bu hirqatu mahruqluq,
Bo`ldi ayon oshiqu ma`shuqluq.
Ishq chu tug`yoni kamol ayladi,
Oshiq o`zin shefta hol ayladi.
Husn dog`i jilva qilib dilpisand,
Zulfg`a topshurdi balodin kamand.
Tushti jahon mulkig`a g`avg`oyi ishq,
Bo`ldi zamon ahliga yag`moyi ishq3.
Ishq ne o`t erdiki, qilg`och hujum,
Dudu sharar bo`ldi sipehru nujum.
Pashshadek ul duddin itti malak,
Charxda fonusdek o`ldi falak.
Aql jabinida savod etti fosh,
Ruh ko`zidin dog`i oqizdi yosh.
Dayrda ham andin uzun mojaro,
Ka`ba libosi dog`i andin qaro.
May o`ti but yuzidin urg`och alam,
Kuydurub ul shulada mushafni ham.
Andaki mushaf varaqin kuydurub,
Rahlni o`t yoqmoq uchun sindurub4.
Dayrg`a masjidni haqir aylabon,
Kufrg`a imonni asir aylabon.
Xirqai taqvini qilib itga jul,
Ruq`alari har sori jul uzra gul.
Kufr savodig`a chu ochib kitob,
Borcha samadni sanam aylab xitob.
Masjid aro bodai isyon sotib,
Go`shai mehrob aro kup o`rnatib.
O`t solibon gulshan aro gul bila,
Maykada kunjin yorutub mul bila.
Bog` ne voqifki, ne guldur bu gul,
Kup qachon ogahki, ne muldur bu mul5.
Ruh bu gul xorig`a pobast o`lub.
Jon dog`i bu mul isidin mast o`lub.
Aqli sarosima ishi muxtalif,
Qaysi sarosimaki, masxu xarif.
Dema xarif, ablahu nodon degil,
Nodon yo`q, g`uli biyobon degil.
Qaydaki ishq o`ti bo`lub shu`lakash,
Aql o`lub ul o`t uza xoshokvash.
G`ayri ko`ngul xittai ma`murasi,
Kim kuyubon bo`ldi bu o`t ko`rasi.
Qoysi ko`ngulniki, makon etti ishq,
O`tdin ani la`lg`a kon etti ishq.
Bo`lmasa ishq, ikki jahon bo`lmasun,
Ikki jahon demaki, jon bo`lmasun.
Ishqsiz ul tanki, aning joni yo`q,
Husnni netsun kishikim, oni yo`q.
Rojih etar ishq o`tidin choshni,
El shahiga oshiqi qalloshni.
Ishq erur durru ko`ngul durj anga,
Balki quyosh ishqu ko`ngul burj anga.
Qaysi quyosh, bazm furuzanda o`t,
Dema furuzandaki, so`zanda o`t.
Tanki so`ngak hay`atidin uydurur,
Gar emas o`t, nevchun oni kuydurur.
Ishq ayon qilmoq erur husn ishi,
Uylaki o`t sham` ila yoqqay kishi.
Har nechakim husn dilovezroq,
Ishq o`ti el ko`ngli aro tezroq.
Lutfu tarovat nechakim gulda ko`p,
Hasratidin g`ulg`ula bulbulda ko`p.
Oh chekar bo`lsa ko`ngul zaxmnok,
Shu`la biyikroq urar o`t bo`lsa chok.
Mushkil emas ishqqa jon o`rtamak,
O`tg`a ne dushvor jahon o`rtamak.
Ishq eritur aqli sitamkorani.
Shu`la nechukkim, suv qilur xorani.
Bir sharari zuhd jahoniga bas,
Barq ila netgay ko`p o`lub xoru xas.
Pil bo`lur ishq anga keltursa zo`r,
Pil ayog`i ostida andoqki mo`r.
Oshiq o`zin kim desa, oshiq emas,
Borcha kishi ishqda sodiq emas.
Ulki kezib husn pisand aylagay,
So`ngra ko`ngulni anga bamd aylagay,
Oni ko`ngul demaki bir pora tosh,
Ne qizig`ay sham` o`tidin xora tosh.
O`zni takalluf bila g`amnok etib,
Motami yo`q, lek yoqo chok etib.
Toshi malak shevai talbis ila,
Lek ichi muttafiq iblis ila.
Zohirida sidqdin oroyishe,
Botinida fisqdin oloyishe6.
Yoridin ul komlar aylab talab,
Kim ko`runub zikrida tarki adab.
Gah labi la`lidin etib jon tama`,
Jon demayin ulchaki, imkon tama`.
Vasf qilib gah tani gulfomini,
Tan dema, har uzvining andomini.
Hazl kitobi kibi xattida zeb,
Ma`ni anga fahshu, fusunu fireb.
Shu`badagar shishasidek toshi sof,
Ziminda yuz makr ila zarku gazof.
Bu esa oshiq, erur o`lturguluk,
Boshdin-ayoq jismini kuydurguluk.
Oshiq ani bilki, erur dardnok,
Ham tili, ham ko`ziyu ham ko`ngli pok.
O`zlugidin ishq ani pok etib,
Balki fano o`tig`a xoshok etib.
Dard yoshurmoq yuzin aylab sarig`,
Ashk oqizmoq ko`zin aylab arig`.
Tor kibi za`f tani zorida,
Har bo`g`uni bir girih ul torida.
Orqasidin ishqki, yuz g`am o`kub,
Har girihi bir g`am ayog`in tugub.
Dard yukidin bo`lubon xam qadi,
Darddag`i «dol» aning hamqadi.
Charx kibi jismi sarosar tugon,
Mehnati shomig`a tonuq har tugon.
Ko`ksi shigofi bo`lub otash fishon,
Shom balosig`a sahardin nishon.
Ko`nglakiga pora tugondin o`run,
Xirqai idborig`a tevruk yo`run.
G`ayr xayolin chiqorib jonidin,
Mamlu etib jonini jononidin.
Nuktada moyil tili har so`zga yo`q,
Jonida jonon g`amidin o`zga yo`q.
Ko`zda ko`rub yor yuzi hayrati,
Kuydurubon ko`nglini ko`z g`ayrati.
Ko`nglidagi yor g`ami rashkidin,
Qon to`kubon har sari ko`z ashkidin.
Qoysi tarafkim, anga borib nazar,
Do`st jamoli bo`lubon jilvagar.
Balki bo`lub o`zlugi ham bartaraf,
Ko`zki solib, yor ko`rub har taraf.
Kim bu sifat ishqda mag`lub erur,
Harneki andin kelur, ul xo`b erur.
Ishq angakim, bo`yla nishast aylagay,
O`zlugidin forig`u mast aylagay.
Zuhd harimi sori xos o`lmasun,
Ishq o`tidin joni xalos o`lmasun.
Gar yig`ilib ahli salomat anga,
Aylasalar zajru malomat anga.
Va`dai jannat bila ovutsalar,
Ishq o`tidin ko`nglini sovutsalar.
Murtad o`lub aylasa toat yana,
Taqvi ila qilsa qanoat yana.
Qilsa balo zaxmlari chorasi,
Butsa ano(
) o`qlarining yorasi7.
Tan qushig`a xirqani dom aylasa,
Donai tasbih ila rom aylasa.
Xilvat aro topsa yubusat dimog`,
Kasbi havo qilg`ali istab farog`,
Qilsa guzar ko`yu xiyobon sori,
O`tsa musallo bila maydon sori.
Dashtda otlig` ko`runub xayl-xayl,
Zohir etib borchasi javlong`a mayl.
Nogah o`shul xayl aro qotilvashe,
Husnu malohat mayidin sarxushe,
Yuz gul ochib may o`ti ruxsoridin,
Zohir alardin biri dastoridin.
Husni o`ti shu`lasi gulzor o`lub,
Har sori gulzorida gulnor o`lub.
Xol nekim, daf` qilurg`a gazand,
O`tida ko`z mardumi har yon sipand.
Qoshlari oy uzra muanbar hilol,
Aqlni devona qilib har hilol.
Yo`qki ulus qatliga ul qoshlar
Mashvarat etmakka qo`shub boshlar.
Husn zuhurida girih qoshida,
Zeb uchun ul shamraki, «nun» boshida8.
Sunbuli zulfi girih uzra girih,
Qaysi girihkim, zirih uzra zirih.
Saf shikan ul turki bunogo`sh o`lub,
Qatl xayolig`a zirihpo`sh o`lub9,
Noz ila o`tlug` ko`zi har yon boqib,
Zuhdu vara` xirmanig`a o`t yoqib.
Dudi ul o`tning safi mijgon aro,
Chun yetibon borchasin aylab qaro.
Surmasiz ul ko`z qarovu purfusun,
Ondin o`lub ko`zga jahon surmagun.
La`lida xay qatrasi g`alton tomib,
Yo`qki baqo chashmasidin jon tomib.
Xattini har sori hayot ahli bil,
Xizrlar o`lg`on zulumot ahli bil.
Qatralar ul g`abg`abi dilxoh aro,
Chashma suyidin sizib ul choh aro.
Har sari mo`yi chekibon jon ragin,
Kofiri zulfi uzub imon ragin.
Hullai gulrang bila qomati,
Sarvki gul o`lg`ay aning xil`ati.
Tund samandi ko`runub barq fom,
Sur`ati sayr ichra bo`lub barq gom.
Kuymaku ashk o`lsa ne tong elga fosh,
Markabi barq o`lsavu rokib quyosh.
Guldek etak sanchibu perohani,
To`n etagidin ko`runub savsani.
Yog`lig`i naqshiki, bo`lub gul nishon,
Savsanu gul uzra bo`lub gulfishon.
Gulniki dastori uza band etib,
Sarvu sapidor uza payvand etib.
Bu ne namudori jamil, ey ko`ngul,
Balki gulistoni Xalil10, ey ko`ngul.
Kuydurubon aqlni chobukligi,
Titratibon ruhni nozuklugi.
Bo`yla balolar bila javlon aro,
Etsa kishi boshig`a maydon aro,
Tufroq o`lurdin topa olmay amon,
Raxshi ayog`ida zaminu zamon.
Dev najodiki, qayon gom olib,
Yo`qki, bashar, xayli malak qo`zg`olib.
Ustidagi qotili chobuksuvor,
O`lturubon xalqni devonavor.
Ul dam agar Shibliyu11 Zunnun12 erur,
Bir necha oshuftai majnun erur.
Din chekibon motamig`a hoy-hoy,
Piri xirad tifldek angusht xoy.
Ruhul-amin ul sori chun boqibon,
Og`zidin oning sho`lakay oqibon,
Onda ne aql elga ne taqvi bo`lur,
Taqvi ila aql degan ne bo`lur.
Ko`rmagan el topqay ul o`tdin amon,
Ko`rmagu, kul bo`lmoq emas ham yomon.
O`tqa tushub pok bo`lur kimki g`ash,
Pokroq o`lg`ay o`t aro pokvash.
Kimki bu kuymak anga odat durur,
Dunyiyu uqboda saodat durur.
Ayladilar ruh mayi birla mast.
Hikmat iligi bila tufrog`ini,
Tuzdilar andoqki Eram bog`ini2.
Qaysi Eram, ravzai xuldi barin,
Ravza nekim, jilvagahi huri in,
Qushlari har lahza yuz afsona deb,
Har kishikim, yona so`rub, yona deb.
Sahni falak bog`idek orosta,
Har guli oning mahi navkosta.
Orazi gulrangi guli tozasi,
Gul uza gulgunluq aning g`ozasi.
Qomat o`lub savsani ozod anga,
Balki sihi sarv ila shamshod anga.
Zulf anga sunbuli mushkin bo`lub,
Yuz bila yeng lolavu nasrin bo`lub.
Yuzda quyosh chashmasidek obu tob,
G`abg`ab o`shul chashma suyidin hubob.
Ko`zdin o`lub nargisi fattonlari,
Labdin o`lub g`unchai xandonlarn.
Xat bo`lubon sabzai xurram anga,
Ter o`lub ul sabzada shabnam anga.
Husnu jamol anda gumondin fuzun,
Harne gumon aylasang andin fuzun.
Lek bu ne husn o`lubon dilfireb,
Ne bu jamol olibon andin shikeb.
Bulbuli ishq o`ldi chu dastonsaro,
Kirdi tamoshoga bu bo`ston aro.
Chun nazari gulga tushub zor o`lub,
Shavq o`tidin joni xabardor o`lub.
Maskan uchun bo`ldi chu gulbun nishin,
Joniga o`t yoqti guli otashin,
Joni aro ishq o`tidin tushti tob,
Ko`nglida g`am shu`lasidin iztirob.
Ishq chu toroji shikeb ayladi,
Gul dog`i izhori fireb ayladi.
Jilva qila boshladi chun gul anga,
Qolmadi imkoni tahammul anga.
Kuymak ila chekti aningdek xurush,
Kim o`tidin tushti chaman ichra jo`sh.
Keldi chu bu hirqatu mahruqluq,
Bo`ldi ayon oshiqu ma`shuqluq.
Ishq chu tug`yoni kamol ayladi,
Oshiq o`zin shefta hol ayladi.
Husn dog`i jilva qilib dilpisand,
Zulfg`a topshurdi balodin kamand.
Tushti jahon mulkig`a g`avg`oyi ishq,
Bo`ldi zamon ahliga yag`moyi ishq3.
Ishq ne o`t erdiki, qilg`och hujum,
Dudu sharar bo`ldi sipehru nujum.
Pashshadek ul duddin itti malak,
Charxda fonusdek o`ldi falak.
Aql jabinida savod etti fosh,
Ruh ko`zidin dog`i oqizdi yosh.
Dayrda ham andin uzun mojaro,
Ka`ba libosi dog`i andin qaro.
May o`ti but yuzidin urg`och alam,
Kuydurub ul shulada mushafni ham.
Andaki mushaf varaqin kuydurub,
Rahlni o`t yoqmoq uchun sindurub4.
Dayrg`a masjidni haqir aylabon,
Kufrg`a imonni asir aylabon.
Xirqai taqvini qilib itga jul,
Ruq`alari har sori jul uzra gul.
Kufr savodig`a chu ochib kitob,
Borcha samadni sanam aylab xitob.
Masjid aro bodai isyon sotib,
Go`shai mehrob aro kup o`rnatib.
O`t solibon gulshan aro gul bila,
Maykada kunjin yorutub mul bila.
Bog` ne voqifki, ne guldur bu gul,
Kup qachon ogahki, ne muldur bu mul5.
Ruh bu gul xorig`a pobast o`lub.
Jon dog`i bu mul isidin mast o`lub.
Aqli sarosima ishi muxtalif,
Qaysi sarosimaki, masxu xarif.
Dema xarif, ablahu nodon degil,
Nodon yo`q, g`uli biyobon degil.
Qaydaki ishq o`ti bo`lub shu`lakash,
Aql o`lub ul o`t uza xoshokvash.
G`ayri ko`ngul xittai ma`murasi,
Kim kuyubon bo`ldi bu o`t ko`rasi.
Qoysi ko`ngulniki, makon etti ishq,
O`tdin ani la`lg`a kon etti ishq.
Bo`lmasa ishq, ikki jahon bo`lmasun,
Ikki jahon demaki, jon bo`lmasun.
Ishqsiz ul tanki, aning joni yo`q,
Husnni netsun kishikim, oni yo`q.
Rojih etar ishq o`tidin choshni,
El shahiga oshiqi qalloshni.
Ishq erur durru ko`ngul durj anga,
Balki quyosh ishqu ko`ngul burj anga.
Qaysi quyosh, bazm furuzanda o`t,
Dema furuzandaki, so`zanda o`t.
Tanki so`ngak hay`atidin uydurur,
Gar emas o`t, nevchun oni kuydurur.
Ishq ayon qilmoq erur husn ishi,
Uylaki o`t sham` ila yoqqay kishi.
Har nechakim husn dilovezroq,
Ishq o`ti el ko`ngli aro tezroq.
Lutfu tarovat nechakim gulda ko`p,
Hasratidin g`ulg`ula bulbulda ko`p.
Oh chekar bo`lsa ko`ngul zaxmnok,
Shu`la biyikroq urar o`t bo`lsa chok.
Mushkil emas ishqqa jon o`rtamak,
O`tg`a ne dushvor jahon o`rtamak.
Ishq eritur aqli sitamkorani.
Shu`la nechukkim, suv qilur xorani.
Bir sharari zuhd jahoniga bas,
Barq ila netgay ko`p o`lub xoru xas.
Pil bo`lur ishq anga keltursa zo`r,
Pil ayog`i ostida andoqki mo`r.
Oshiq o`zin kim desa, oshiq emas,
Borcha kishi ishqda sodiq emas.
Ulki kezib husn pisand aylagay,
So`ngra ko`ngulni anga bamd aylagay,
Oni ko`ngul demaki bir pora tosh,
Ne qizig`ay sham` o`tidin xora tosh.
O`zni takalluf bila g`amnok etib,
Motami yo`q, lek yoqo chok etib.
Toshi malak shevai talbis ila,
Lek ichi muttafiq iblis ila.
Zohirida sidqdin oroyishe,
Botinida fisqdin oloyishe6.
Yoridin ul komlar aylab talab,
Kim ko`runub zikrida tarki adab.
Gah labi la`lidin etib jon tama`,
Jon demayin ulchaki, imkon tama`.
Vasf qilib gah tani gulfomini,
Tan dema, har uzvining andomini.
Hazl kitobi kibi xattida zeb,
Ma`ni anga fahshu, fusunu fireb.
Shu`badagar shishasidek toshi sof,
Ziminda yuz makr ila zarku gazof.
Bu esa oshiq, erur o`lturguluk,
Boshdin-ayoq jismini kuydurguluk.
Oshiq ani bilki, erur dardnok,
Ham tili, ham ko`ziyu ham ko`ngli pok.
O`zlugidin ishq ani pok etib,
Balki fano o`tig`a xoshok etib.
Dard yoshurmoq yuzin aylab sarig`,
Ashk oqizmoq ko`zin aylab arig`.
Tor kibi za`f tani zorida,
Har bo`g`uni bir girih ul torida.
Orqasidin ishqki, yuz g`am o`kub,
Har girihi bir g`am ayog`in tugub.
Dard yukidin bo`lubon xam qadi,
Darddag`i «dol» aning hamqadi.
Charx kibi jismi sarosar tugon,
Mehnati shomig`a tonuq har tugon.
Ko`ksi shigofi bo`lub otash fishon,
Shom balosig`a sahardin nishon.
Ko`nglakiga pora tugondin o`run,
Xirqai idborig`a tevruk yo`run.
G`ayr xayolin chiqorib jonidin,
Mamlu etib jonini jononidin.
Nuktada moyil tili har so`zga yo`q,
Jonida jonon g`amidin o`zga yo`q.
Ko`zda ko`rub yor yuzi hayrati,
Kuydurubon ko`nglini ko`z g`ayrati.
Ko`nglidagi yor g`ami rashkidin,
Qon to`kubon har sari ko`z ashkidin.
Qoysi tarafkim, anga borib nazar,
Do`st jamoli bo`lubon jilvagar.
Balki bo`lub o`zlugi ham bartaraf,
Ko`zki solib, yor ko`rub har taraf.
Kim bu sifat ishqda mag`lub erur,
Harneki andin kelur, ul xo`b erur.
Ishq angakim, bo`yla nishast aylagay,
O`zlugidin forig`u mast aylagay.
Zuhd harimi sori xos o`lmasun,
Ishq o`tidin joni xalos o`lmasun.
Gar yig`ilib ahli salomat anga,
Aylasalar zajru malomat anga.
Va`dai jannat bila ovutsalar,
Ishq o`tidin ko`nglini sovutsalar.
Murtad o`lub aylasa toat yana,
Taqvi ila qilsa qanoat yana.
Qilsa balo zaxmlari chorasi,
Butsa ano(
) o`qlarining yorasi7.Tan qushig`a xirqani dom aylasa,
Donai tasbih ila rom aylasa.
Xilvat aro topsa yubusat dimog`,
Kasbi havo qilg`ali istab farog`,
Qilsa guzar ko`yu xiyobon sori,
O`tsa musallo bila maydon sori.
Dashtda otlig` ko`runub xayl-xayl,
Zohir etib borchasi javlong`a mayl.
Nogah o`shul xayl aro qotilvashe,
Husnu malohat mayidin sarxushe,
Yuz gul ochib may o`ti ruxsoridin,
Zohir alardin biri dastoridin.
Husni o`ti shu`lasi gulzor o`lub,
Har sori gulzorida gulnor o`lub.
Xol nekim, daf` qilurg`a gazand,
O`tida ko`z mardumi har yon sipand.
Qoshlari oy uzra muanbar hilol,
Aqlni devona qilib har hilol.
Yo`qki ulus qatliga ul qoshlar
Mashvarat etmakka qo`shub boshlar.
Husn zuhurida girih qoshida,
Zeb uchun ul shamraki, «nun» boshida8.
Sunbuli zulfi girih uzra girih,
Qaysi girihkim, zirih uzra zirih.
Saf shikan ul turki bunogo`sh o`lub,
Qatl xayolig`a zirihpo`sh o`lub9,
Noz ila o`tlug` ko`zi har yon boqib,
Zuhdu vara` xirmanig`a o`t yoqib.
Dudi ul o`tning safi mijgon aro,
Chun yetibon borchasin aylab qaro.
Surmasiz ul ko`z qarovu purfusun,
Ondin o`lub ko`zga jahon surmagun.
La`lida xay qatrasi g`alton tomib,
Yo`qki baqo chashmasidin jon tomib.
Xattini har sori hayot ahli bil,
Xizrlar o`lg`on zulumot ahli bil.
Qatralar ul g`abg`abi dilxoh aro,
Chashma suyidin sizib ul choh aro.
Har sari mo`yi chekibon jon ragin,
Kofiri zulfi uzub imon ragin.
Hullai gulrang bila qomati,
Sarvki gul o`lg`ay aning xil`ati.
Tund samandi ko`runub barq fom,
Sur`ati sayr ichra bo`lub barq gom.
Kuymaku ashk o`lsa ne tong elga fosh,
Markabi barq o`lsavu rokib quyosh.
Guldek etak sanchibu perohani,
To`n etagidin ko`runub savsani.
Yog`lig`i naqshiki, bo`lub gul nishon,
Savsanu gul uzra bo`lub gulfishon.
Gulniki dastori uza band etib,
Sarvu sapidor uza payvand etib.
Bu ne namudori jamil, ey ko`ngul,
Balki gulistoni Xalil10, ey ko`ngul.
Kuydurubon aqlni chobukligi,
Titratibon ruhni nozuklugi.
Bo`yla balolar bila javlon aro,
Etsa kishi boshig`a maydon aro,
Tufroq o`lurdin topa olmay amon,
Raxshi ayog`ida zaminu zamon.
Dev najodiki, qayon gom olib,
Yo`qki, bashar, xayli malak qo`zg`olib.
Ustidagi qotili chobuksuvor,
O`lturubon xalqni devonavor.
Ul dam agar Shibliyu11 Zunnun12 erur,
Bir necha oshuftai majnun erur.
Din chekibon motamig`a hoy-hoy,
Piri xirad tifldek angusht xoy.
Ruhul-amin ul sori chun boqibon,
Og`zidin oning sho`lakay oqibon,
Onda ne aql elga ne taqvi bo`lur,
Taqvi ila aql degan ne bo`lur.
Ko`rmagan el topqay ul o`tdin amon,
Ko`rmagu, kul bo`lmoq emas ham yomon.
O`tqa tushub pok bo`lur kimki g`ash,
Pokroq o`lg`ay o`t aro pokvash.
Kimki bu kuymak anga odat durur,
Dunyiyu uqboda saodat durur.
[XXXIX]
Shayxi Iroqiy Shomda husn sham`i gulin ko`rgach, parvonadek tutashqoni va shu`lasi inkor tikonlarin kuydurub, munkirlar boshig`a oshqoni.
Shayxi Iroqiy Shomda husn sham`i gulin ko`rgach, parvonadek tutashqoni va shu`lasi inkor tikonlarin kuydurub, munkirlar boshig`a oshqoni.
Ulki fano ko`yida boqiy edi,
Faxri zamon Shayxi Iroqiy edi.
Ko`ngli aning maxzani asrori ishq,
Nutqi aning abri guharbori ishq.
Ishq o`tidin anga muxammar sirisht,
Ishq hurufidin anga sarnavisht.
Lek bu ishq o`tini da`vo bila,
Yopib edi pardai taqvo bila.
Misr necha vaqt anga erdi maqom,
Subh dami qildi qo`pub azmi Shom.
Voli edi Shomda bir taxtgir,
O`ylaki tun mulkida badri munir.
Angladikim, Shayx kelur ul taraf,
Bildi o`z ahvolig`a oni sharaf.
Ayladi hukm o`ylaki, yaxshi-yomon
Chiqsun anga o`tru eshitgan zamon.
O`zi dog`i voliyi kishvar panoh,
Chiqti yopib charxni gardi sipoh.
Shayxga ul xayl chu yovushtilar,
Borchasi markablaridin tushtilar.
Yo`li uza borcha qo`yub boshini,
Gardga moni` qilibon yoshini.
Bor edi volig`a bir andoq o`g`ul,
Kim anga yuz misr shahi erdi qul.
Lutfu malohatda jahon ofati,
Dema jahon ofati, jon ofati.
Shom savodida mahi anvar ul,
Misr eliga Yusufi payg`ambar ul.
Mulki arab ichra ajabdin-ajab,
Volih anga ham ajamu ham arab.
Misr diyori aro habbi nabot,
Shom savodida xud obi hayot.
Shayx ko`ziga chu ko`rundi ul oy,
Qo`ydi ayog`ig`a yuzu, chekti voy.
Chok etibon xirqai irshodni,
Uzdi chekib subhai avrodni.
Shayxga tufroq o`lubon xaylu shoh.
Lek bo`lub Shayx anga xoki roh.
Ishq arokim Shayxga ul hol o`lub,
Hayratidin kelgan ulus lol o`lub.
Ishqki har shoyibadin pok erur,
Har neki qilsa kishi ne bok erur,
Shayxnikim ishq o`ti qildi halok,
Shu`lasi ul xaylni kuydurdi pok.
O`ti ko`ngullarga xabar ayladi,
Ohi bag`irlarga asar ayladi.
Titrabon o`rtanmagidin bo`ldi fosh,
Pokligi elga nechukkim quyosh.
Voli ichidin urubon o`t alam,
Shayx muridi bo`lubon o`g`li ham.
Ishqda pok o`lsa kishi bu sifat,
Xosiyat o`lur bu sifat oqibat.
Husni haqiqiyni gar o`truda ko`r,
Xoh ani ko`zgudavu, gar suvda ko`r.
Chun g`araz ul husng`a bo`ldi shuhud,
Ko`zguvu suvg`a aroda ne vujud.
Munda kishi qaydavu beboklik,
Mumkin emas ishqda juz poklik.
Ishq seni qilsa, Navoiy, halok,
Pok esa ul ishq o`lumdin ne bok.
Soqiy, o`lubmen, menga tut jon suyi,
Sofiyu pok, o`ylaki hayvon suyi.
To yoqavu ko`ksum etib chok ichay,
Har nechakim bo`lsa, to`la pok ichay.
Faxri zamon Shayxi Iroqiy edi.
Ko`ngli aning maxzani asrori ishq,
Nutqi aning abri guharbori ishq.
Ishq o`tidin anga muxammar sirisht,
Ishq hurufidin anga sarnavisht.
Lek bu ishq o`tini da`vo bila,
Yopib edi pardai taqvo bila.
Misr necha vaqt anga erdi maqom,
Subh dami qildi qo`pub azmi Shom.
Voli edi Shomda bir taxtgir,
O`ylaki tun mulkida badri munir.
Angladikim, Shayx kelur ul taraf,
Bildi o`z ahvolig`a oni sharaf.
Ayladi hukm o`ylaki, yaxshi-yomon
Chiqsun anga o`tru eshitgan zamon.
O`zi dog`i voliyi kishvar panoh,
Chiqti yopib charxni gardi sipoh.
Shayxga ul xayl chu yovushtilar,
Borchasi markablaridin tushtilar.
Yo`li uza borcha qo`yub boshini,
Gardga moni` qilibon yoshini.
Bor edi volig`a bir andoq o`g`ul,
Kim anga yuz misr shahi erdi qul.
Lutfu malohatda jahon ofati,
Dema jahon ofati, jon ofati.
Shom savodida mahi anvar ul,
Misr eliga Yusufi payg`ambar ul.
Mulki arab ichra ajabdin-ajab,
Volih anga ham ajamu ham arab.
Misr diyori aro habbi nabot,
Shom savodida xud obi hayot.
Shayx ko`ziga chu ko`rundi ul oy,
Qo`ydi ayog`ig`a yuzu, chekti voy.
Chok etibon xirqai irshodni,
Uzdi chekib subhai avrodni.
Shayxga tufroq o`lubon xaylu shoh.
Lek bo`lub Shayx anga xoki roh.
Ishq arokim Shayxga ul hol o`lub,
Hayratidin kelgan ulus lol o`lub.
Ishqki har shoyibadin pok erur,
Har neki qilsa kishi ne bok erur,
Shayxnikim ishq o`ti qildi halok,
Shu`lasi ul xaylni kuydurdi pok.
O`ti ko`ngullarga xabar ayladi,
Ohi bag`irlarga asar ayladi.
Titrabon o`rtanmagidin bo`ldi fosh,
Pokligi elga nechukkim quyosh.
Voli ichidin urubon o`t alam,
Shayx muridi bo`lubon o`g`li ham.
Ishqda pok o`lsa kishi bu sifat,
Xosiyat o`lur bu sifat oqibat.
Husni haqiqiyni gar o`truda ko`r,
Xoh ani ko`zgudavu, gar suvda ko`r.
Chun g`araz ul husng`a bo`ldi shuhud,
Ko`zguvu suvg`a aroda ne vujud.
Munda kishi qaydavu beboklik,
Mumkin emas ishqda juz poklik.
Ishq seni qilsa, Navoiy, halok,
Pok esa ul ishq o`lumdin ne bok.
Soqiy, o`lubmen, menga tut jon suyi,
Sofiyu pok, o`ylaki hayvon suyi.
To yoqavu ko`ksum etib chok ichay,
Har nechakim bo`lsa, to`la pok ichay.
[XL]
O`NUNCHI MAQOLAT
Rostliq ta`rifidakim, vujud uyi bu tuz sutun bila barpoy. Va ul uy shabistoni harimida bu sham`i anvar majlis oroy bo`lur. Va egrilik nafyidakim, agar egri kishi zulfdek simbarlar yuzida yer tutarkim, boshi kesguluk. Va agar ajdahodek ganj ustida halqa urarkim, o`lturguluk1
O`NUNCHI MAQOLAT
Rostliq ta`rifidakim, vujud uyi bu tuz sutun bila barpoy. Va ul uy shabistoni harimida bu sham`i anvar majlis oroy bo`lur. Va egrilik nafyidakim, agar egri kishi zulfdek simbarlar yuzida yer tutarkim, boshi kesguluk. Va agar ajdahodek ganj ustida halqa urarkim, o`lturguluk1
Har kishikim, tuzluk erur peshasi,
Kajrav esa charx ne andeshasi.
O`qki, tuz o`ldi tayaroni aning,
Bo`lsa yer egri, ne ziyoni aning?2
Yo`l necha tuz, yo`lchig`a maqsad qarib,
Xamlig`idin tushsa yiroq yo`q ajib.
Nay tuz uchun istar ani ahli hol,
Chun tuz emas, egri ko`rar go`shmol3.
Nayza bo`lub tuzlugidin sarbaland,
Chirmosh uchun bandg`a qolib kamand.
Sham` bo`yi tuz kelib ayvon aro.
Shohidi bazm o`ldi shabiston aro.
Egri uchush birla chu ko`p aylanib,
Qaydaki parvona borib o`rtanib.
Sarvkim, ul to`g`ri chekib qomatin,
Ko`rmayin osibi xazon ofatin.
Chirmashibon sunbuli tar bog` aro,
Egrilik oning yuzin aylab qaro.
Tuz durur egri qili to soz erur,
Egri bo`lur emdiki, nosoz erur.
Bo`ldi chu mistar xatig`a tuz raqam,
Boshini olmas raqamidin qalam4.
Bir xati gar egri tushar bir nuqat,
Nusxada har safhadadur egri xat.
Qaysi pari paykari huri najod,
Balki anga huru pari xonazod.
Kim o`t erur chehrai gulrang anga,
Dahrni kuydurgali ohang anga.
Gul uza har xay guhari nob o`lub,
Balki bu xaydin guli serob o`lub.
Har sari mushk uzra xati mushk sud,
Xay nami zohir qilib ul o`tg`a dud.
Olg`ali el ko`nglini lutfi mizoj,
O`t bila suvg`a beribon imtizoj.
Bo`lsa latofat nechakim, oni bor,
Husnu jamol onchaki, imkoni bor.
Lek emas bo`lsa qadi sarfaroz,
Bo`lmasa gulzori aro sarvi noz.
Chekmasa tuz sarvi xiromonini,
Otmasa tuz novaki mijgonini.
O`yilmag`ay jonini har zor anga,
Bo`lmag`ay el ko`ngli giriftor anga.
Tuzmasa mehrobini ahli niyoz,
Egri boqib rost emasdur namoz.
Rost qalam xalq erurlar salim,
Egri durur xatki, emas mustaqim.
Rostdur ul kim, nazari to`g`ridur,
Kim iligi egridur, ul o`g`ridur.
Bo`lsa ilik egrilik ichra samar,
El ani kesmakda tuz etgay magar.
Ko`zki erur egri aning xilqati,
Birni iki ko`rmak erur san`ati.
Birdin o`kun chun nima mavjud emas,
Ko`rgan ani ikki erur shirku bas.
Ulki Sulaymon edi oti aning,
Bahri nubuvvat duri zoti aning.
Saltanati dahr uza masnadnishin,
Saltanati birla nubuvvat qarin.
Qabzai hukmida jahon kishvari,
Amrig`a inson kibi devu pari.
Farshi saropardasi yozi yobon,
Qush paridin boshi uza soyabon.
Sahni havoda to`shalib mafrashi,
Azmda yel xayli janibatkashi.
Devu pari zumrai odam bila,
Tobii amri edi xotam bila.
Kimki erur qaysaru xoqoni ahd,
Qaysaru xoqon ne, Sulaymoni ahd.
Taxti urub poya sipehr avjig`a,
Toji solib soyani mehr avjig`a.
Borgahi torami azxar kibi.
Xayli bu toram aro axtar kibi.
Jam bila Zahhokcha johi aning,
Ikki Skandarcha sipohi aning.
Xaylu taba` Hurmuzu Xusrav anga,
Mulki Sulanmoncha qalamrav anga.
Lek Sulaymong`a nechukkim zamon,
Xotam ila hukm etib erdi ravon.
Anga dog`i gardishi charxi barin,
Saltanat ichra berib andoq nigin.
Ul nimakim, har kishi xonliq topib,
Hukmi aning birla ravonliq topib5.
Xatdin o`lub anda dog`i bu sharaf,
Xatti bo`lub gavharu xotam sadaf.
Turfa bukim, xattin aning ro`zgor
«Rostiyu rasti»6 etib oshkor.
Qilmasa bu muhr xati yorliq,
Shohg`a yo`q g`ayri giriftorliq.
Tuzluk o`lub oxir anga dastgir,
Tuzluk ila xalq anga farmonpazir.
Har kishikim, istasa tuzlukka g`avr,
Angladik onikim, erur ikki tavr:
Bir buki, tuz bo`lsa kishining so`zi,
Yo`q so`zikim, ham so`ziyu ham o`zi;
Bir buki, yolg`ong`a taassuf bila,
To`g`ri degay so`zni takalluf bila.
Yaxshidur avvalg`isi xud begumon,
Lek ikkinchisi ham ermas yomon.
Har kishi yolg`onni desa, lek kam,
Bo`lg`ay edi kosh bu davronda ham.
Turfa zamon ahlig`a biz mubtalo,
Qim yo`q alar olnida chindek balo,
Kimki qilur chinlik alardin havas,
Qoshlari ustida topar chinu bas.
Buki erur kufr elining mulki Chin,
Ko`rkim, erur g`ayrati xuldi barin.
Lek bu chinlikki, haq etmish ato (
),
Ko`rki ulus olnida uldur xato.
Ulki xato so`ziga oyin erur,
Zu`mida ulkim, bu xato chin erur.
Kimki bu davronda qilur rostliq,
Yo`qtur ishi g`ayri kamu kostliq.
Davr chu kajlikka qilur iqtizo,
Sen tilasang rost, emastur rizo.
Tuz ishi yuq gunbazi davvorning,
Kim xati tuz kelmadi pargorning.
Ul kishikim, tuzluk erur shon anga,
Dushman erur gardishi davron anga.
Xomaki, tuzlukka erur rahnamun,
Kesilibon boshi bo`lur sar nigun.
Tuzluk ila chun «alif» urdi salo,
Ko`rki oni ostig`a olmish balo7.
Tuz chekilur borgah uzra tanob,
Ko`rki erur boshdin-ayoq pechu tob.
Tuzluk ila chunki shihob urdi gom,
O`rtadi o`t boshdin-ayog`in tamom.
Keldi yilon jismida pechu shikanj,
Muhradur og`zidavu ostida ganj.
Egriligidin ko`runur yangi oy,
Andaki bo`lmish qadami charx soy.
Munchaki chirmosh bila dastordur,
Bosh uza chiqmoqqa sazovordur.
Yo`q-yo`q, emas bo`ylaki qildim raqam,
Balki erur barchasi sahvul-qalam.
Egriyu tuz vasfi muqaqqaq durur,
Botil erur egriyu tuz haq durur.
Sham`ki, tuzluk bila masrur o`lur,
Garchi kuyar boshtin-ayoq nur o`lur.
Barqki, egrilik o`lubtur xo`yi,
Garchi yorur, lek borur yer quyi8.
To reja chekmas yeriga bog`bon,
Bog` hamon zebda jangal hamon.
Molasiz ul tuxmki, dehqon sochar,
Suvni teng ichmas necha yakson sochar.
Necha musattah esa ko`zgu yuzi,
Tuz ko`runur shohidi mahro` yuzi.
Xud yuzi garchi musayqal durur,
Girdi uzor anda mutavval durur.
Tuz ko`runur mehr chu turg`on suda,
Egri bo`lur ishtarak urg`on suda.
Boshtin-oyoq kimsaki, tuzdur so`zi,
Yoki bo`yolg`onu yovuzdur so`zi.
Ul dog`i bu ikkisi beixtiyor,
Kimsaga taqdir aro ne ixtiyor.
Ulki habibim dedi xoliq ani,
Derlar ulus muxbiri sodiq ani.
Chunki aning borcha so`zi haq durur,
O`trusida el so`zi «saddaq» durur.
Qaysi habib ulki, falak-xokidur,
Sidrau tubi — xasu xoshokidur.
Istab aning dinini bilgach yaqin,
Ummat o`lurni rusuli mursalin.
Sidq ila urg`onda salo ummati
Oyati «Kazzobuna lo ummati».
Qolsa azob ichra bori koinot,
Bordur aning ummati ahli najot.
Balki chu tortib alami ehtido,
Istabon ummatlig`ini anbiyo.
Kizb keturgan tili yo kilkidin,
Xorij etib o`zni rusul silkidin.
Sahv ila yolg`on demak ermas hisob,
Bilgach ani chunki qilur ijtinob.
Ulki shior ayladi yolg`on demak,
Bo`lmas ani eru musulmon demak.
Nechaki jahd aylasa kozib kishi,
Bir-ikki dast ilgari borg`ay ishi.
G`ofil esa xalq bu ahvoldin,
Voqif erur tengri xud ul holdin.
Elga necha maxfi esa bu sifat,
Zohir etar yolg`on o`zin oqibat.
Kizb qilur burnog`i subh oshkor,
Nurini ko`rkim, nechadur poydor.
Kimsaga har shevada qallobliq,
Andin erur yaxshiki, kazzobliq.
Har kishi ont ichti sharorat bila,
Kizb esa daf` o`ldi kaforat bila.
Kimki o`zi ayladi yolg`on so`zin,
Kizb, der el, chin desa, yolg`on so`zin.
Ranjg`a solg`on bu xasorat oni,
Aylamas ozod kaforat oni.
Kimsaga yolg`onchi debon qolsa ot,
Bu ot ila chorlasalar o`zu yot,
Sidq xitobi yana yonmas anga,
Chin desa ham, xalq inonmas anga.
Kimki chini el aro yolg`on durur,
Yolg`oni chinlikka ne imkon durur?
Necha zarurat aro qolg`on chog`i,
Chin demas ersang, dema yolg`on dog`i.
Kajrav esa charx ne andeshasi.
O`qki, tuz o`ldi tayaroni aning,
Bo`lsa yer egri, ne ziyoni aning?2
Yo`l necha tuz, yo`lchig`a maqsad qarib,
Xamlig`idin tushsa yiroq yo`q ajib.
Nay tuz uchun istar ani ahli hol,
Chun tuz emas, egri ko`rar go`shmol3.
Nayza bo`lub tuzlugidin sarbaland,
Chirmosh uchun bandg`a qolib kamand.
Sham` bo`yi tuz kelib ayvon aro.
Shohidi bazm o`ldi shabiston aro.
Egri uchush birla chu ko`p aylanib,
Qaydaki parvona borib o`rtanib.
Sarvkim, ul to`g`ri chekib qomatin,
Ko`rmayin osibi xazon ofatin.
Chirmashibon sunbuli tar bog` aro,
Egrilik oning yuzin aylab qaro.
Tuz durur egri qili to soz erur,
Egri bo`lur emdiki, nosoz erur.
Bo`ldi chu mistar xatig`a tuz raqam,
Boshini olmas raqamidin qalam4.
Bir xati gar egri tushar bir nuqat,
Nusxada har safhadadur egri xat.
Qaysi pari paykari huri najod,
Balki anga huru pari xonazod.
Kim o`t erur chehrai gulrang anga,
Dahrni kuydurgali ohang anga.
Gul uza har xay guhari nob o`lub,
Balki bu xaydin guli serob o`lub.
Har sari mushk uzra xati mushk sud,
Xay nami zohir qilib ul o`tg`a dud.
Olg`ali el ko`nglini lutfi mizoj,
O`t bila suvg`a beribon imtizoj.
Bo`lsa latofat nechakim, oni bor,
Husnu jamol onchaki, imkoni bor.
Lek emas bo`lsa qadi sarfaroz,
Bo`lmasa gulzori aro sarvi noz.
Chekmasa tuz sarvi xiromonini,
Otmasa tuz novaki mijgonini.
O`yilmag`ay jonini har zor anga,
Bo`lmag`ay el ko`ngli giriftor anga.
Tuzmasa mehrobini ahli niyoz,
Egri boqib rost emasdur namoz.
Rost qalam xalq erurlar salim,
Egri durur xatki, emas mustaqim.
Rostdur ul kim, nazari to`g`ridur,
Kim iligi egridur, ul o`g`ridur.
Bo`lsa ilik egrilik ichra samar,
El ani kesmakda tuz etgay magar.
Ko`zki erur egri aning xilqati,
Birni iki ko`rmak erur san`ati.
Birdin o`kun chun nima mavjud emas,
Ko`rgan ani ikki erur shirku bas.
Ulki Sulaymon edi oti aning,
Bahri nubuvvat duri zoti aning.
Saltanati dahr uza masnadnishin,
Saltanati birla nubuvvat qarin.
Qabzai hukmida jahon kishvari,
Amrig`a inson kibi devu pari.
Farshi saropardasi yozi yobon,
Qush paridin boshi uza soyabon.
Sahni havoda to`shalib mafrashi,
Azmda yel xayli janibatkashi.
Devu pari zumrai odam bila,
Tobii amri edi xotam bila.
Kimki erur qaysaru xoqoni ahd,
Qaysaru xoqon ne, Sulaymoni ahd.
Taxti urub poya sipehr avjig`a,
Toji solib soyani mehr avjig`a.
Borgahi torami azxar kibi.
Xayli bu toram aro axtar kibi.
Jam bila Zahhokcha johi aning,
Ikki Skandarcha sipohi aning.
Xaylu taba` Hurmuzu Xusrav anga,
Mulki Sulanmoncha qalamrav anga.
Lek Sulaymong`a nechukkim zamon,
Xotam ila hukm etib erdi ravon.
Anga dog`i gardishi charxi barin,
Saltanat ichra berib andoq nigin.
Ul nimakim, har kishi xonliq topib,
Hukmi aning birla ravonliq topib5.
Xatdin o`lub anda dog`i bu sharaf,
Xatti bo`lub gavharu xotam sadaf.
Turfa bukim, xattin aning ro`zgor
«Rostiyu rasti»6 etib oshkor.
Qilmasa bu muhr xati yorliq,
Shohg`a yo`q g`ayri giriftorliq.
Tuzluk o`lub oxir anga dastgir,
Tuzluk ila xalq anga farmonpazir.
Har kishikim, istasa tuzlukka g`avr,
Angladik onikim, erur ikki tavr:
Bir buki, tuz bo`lsa kishining so`zi,
Yo`q so`zikim, ham so`ziyu ham o`zi;
Bir buki, yolg`ong`a taassuf bila,
To`g`ri degay so`zni takalluf bila.
Yaxshidur avvalg`isi xud begumon,
Lek ikkinchisi ham ermas yomon.
Har kishi yolg`onni desa, lek kam,
Bo`lg`ay edi kosh bu davronda ham.
Turfa zamon ahlig`a biz mubtalo,
Qim yo`q alar olnida chindek balo,
Kimki qilur chinlik alardin havas,
Qoshlari ustida topar chinu bas.
Buki erur kufr elining mulki Chin,
Ko`rkim, erur g`ayrati xuldi barin.
Lek bu chinlikki, haq etmish ato (
), Ko`rki ulus olnida uldur xato.
Ulki xato so`ziga oyin erur,
Zu`mida ulkim, bu xato chin erur.
Kimki bu davronda qilur rostliq,
Yo`qtur ishi g`ayri kamu kostliq.
Davr chu kajlikka qilur iqtizo,
Sen tilasang rost, emastur rizo.
Tuz ishi yuq gunbazi davvorning,
Kim xati tuz kelmadi pargorning.
Ul kishikim, tuzluk erur shon anga,
Dushman erur gardishi davron anga.
Xomaki, tuzlukka erur rahnamun,
Kesilibon boshi bo`lur sar nigun.
Tuzluk ila chun «alif» urdi salo,
Ko`rki oni ostig`a olmish balo7.
Tuz chekilur borgah uzra tanob,
Ko`rki erur boshdin-ayoq pechu tob.
Tuzluk ila chunki shihob urdi gom,
O`rtadi o`t boshdin-ayog`in tamom.
Keldi yilon jismida pechu shikanj,
Muhradur og`zidavu ostida ganj.
Egriligidin ko`runur yangi oy,
Andaki bo`lmish qadami charx soy.
Munchaki chirmosh bila dastordur,
Bosh uza chiqmoqqa sazovordur.
Yo`q-yo`q, emas bo`ylaki qildim raqam,
Balki erur barchasi sahvul-qalam.
Egriyu tuz vasfi muqaqqaq durur,
Botil erur egriyu tuz haq durur.
Sham`ki, tuzluk bila masrur o`lur,
Garchi kuyar boshtin-ayoq nur o`lur.
Barqki, egrilik o`lubtur xo`yi,
Garchi yorur, lek borur yer quyi8.
To reja chekmas yeriga bog`bon,
Bog` hamon zebda jangal hamon.
Molasiz ul tuxmki, dehqon sochar,
Suvni teng ichmas necha yakson sochar.
Necha musattah esa ko`zgu yuzi,
Tuz ko`runur shohidi mahro` yuzi.
Xud yuzi garchi musayqal durur,
Girdi uzor anda mutavval durur.
Tuz ko`runur mehr chu turg`on suda,
Egri bo`lur ishtarak urg`on suda.
Boshtin-oyoq kimsaki, tuzdur so`zi,
Yoki bo`yolg`onu yovuzdur so`zi.
Ul dog`i bu ikkisi beixtiyor,
Kimsaga taqdir aro ne ixtiyor.
Ulki habibim dedi xoliq ani,
Derlar ulus muxbiri sodiq ani.
Chunki aning borcha so`zi haq durur,
O`trusida el so`zi «saddaq» durur.
Qaysi habib ulki, falak-xokidur,
Sidrau tubi — xasu xoshokidur.
Istab aning dinini bilgach yaqin,
Ummat o`lurni rusuli mursalin.
Sidq ila urg`onda salo ummati
Oyati «Kazzobuna lo ummati».
Qolsa azob ichra bori koinot,
Bordur aning ummati ahli najot.
Balki chu tortib alami ehtido,
Istabon ummatlig`ini anbiyo.
Kizb keturgan tili yo kilkidin,
Xorij etib o`zni rusul silkidin.
Sahv ila yolg`on demak ermas hisob,
Bilgach ani chunki qilur ijtinob.
Ulki shior ayladi yolg`on demak,
Bo`lmas ani eru musulmon demak.
Nechaki jahd aylasa kozib kishi,
Bir-ikki dast ilgari borg`ay ishi.
G`ofil esa xalq bu ahvoldin,
Voqif erur tengri xud ul holdin.
Elga necha maxfi esa bu sifat,
Zohir etar yolg`on o`zin oqibat.
Kizb qilur burnog`i subh oshkor,
Nurini ko`rkim, nechadur poydor.
Kimsaga har shevada qallobliq,
Andin erur yaxshiki, kazzobliq.
Har kishi ont ichti sharorat bila,
Kizb esa daf` o`ldi kaforat bila.
Kimki o`zi ayladi yolg`on so`zin,
Kizb, der el, chin desa, yolg`on so`zin.
Ranjg`a solg`on bu xasorat oni,
Aylamas ozod kaforat oni.
Kimsaga yolg`onchi debon qolsa ot,
Bu ot ila chorlasalar o`zu yot,
Sidq xitobi yana yonmas anga,
Chin desa ham, xalq inonmas anga.
Kimki chini el aro yolg`on durur,
Yolg`oni chinlikka ne imkon durur?
Necha zarurat aro qolg`on chog`i,
Chin demas ersang, dema yolg`on dog`i.