[XLI]
Durrojning yolg`onni chin o`rnig`a ayturidin hodisa domig`a tushgonida, chin so`zni sher yolg`on sog`inib, faryodig`a yetmagoni va ani balo domidin xalos etmagoni1.
Durrojning yolg`onni chin o`rnig`a ayturidin hodisa domig`a tushgonida, chin so`zni sher yolg`on sog`inib, faryodig`a yetmagoni va ani balo domidin xalos etmagoni1.
Bor edi bir beshada bir tund sher,
Vahshat aro ko`k asadidek dalir2.
Chun bo`lur erdi bolalab zavqnok,
Mo`r bolasin qilur erdi halok.
Tishlabon ul moyai payvandini,
Og`zida asrar edi farzandini.
Bor edi durroje o`shul beshada,
Sheri jayon vahmidin andeshada.
Sherki tishlab bolasin dam-badam,
Beshada har yon qo`yar erdi qadam.
Etgach aning boshi uza nogahon.
Fir eta uchsa edi ul notavon,
Vahm ila seskanmak o`lub sher ishi,
O`lturur erdi bolasig`a tishi.
Tish bila aylab bolasi yorasin,
Yora etib o`z jigari porasin.
Doyim anga bu g`am aro g`am edi,
G`am neki, motam uza motam edi.
Ko`ngli bu ishdin bo`lub ozorliq,
Boshladi durroj bila yorliq.
Dediki mendin sanga yo`q qasdu kiyn,
Emin o`lu bil meni dog`i amin.
Vahmni qo`y, hamdamu hamrozim o`l,
Ayshu tarab vaqti navosozim o`l.
Men dog`i lahning eshitib shod o`lay,
Nag`mang ila qayg`udin ozod o`lay.
Shart bukim yetsa gazande sanga
Solsa falak hilasi bande sanga,
Lutf qo`lin holinga hamdast etay,
Xasmni bir panja bila past etay.
Ko`rguzub ixlos ishida ixtisos,
Seni aduv domidin aylay xalos.
Sher ko`p afsun bila chun qildi jahd.
Sidq ila durroj dog`i qildi ahd.
Andoq aro yerda ayon bo`ldi mehr,
Kim hasad eltur edi andin sipehr.
Qaydaki orom tutub sharza sher,
Girdida durroj uchubon dalir,
Boshig`a parvoz ila gardish namoy,
Uylaki sulton boshi uzra humoy.
Sher eshitib aning ilhonini,
Fahm qilib savtida yolg`onini,
Der edi, yolg`on demakim shum erur,
Kizb tuz el ollida mazmum erur3.
Pand eshitmas edi durroji mast,
Kizbdin etmas edi afg`onni past.
Bir kun aning qasdig`a bir saydgar,
Hodisa domin yoyib erdi magar.
Dona bila suv sari qilg`och xirom,
Tortti sayyod aning ustiga dom.
Qichqiribon dom aro ul mubtalo,
Necha dedi, tot meni tuttilo.
Sher qulog`ig`a yetib ul maqol,
Savtini doyimg`idek etti xayol,
Ko`p eshitib erdi bu yolg`onini,
Uyla gumon etti chin afg`onini.
Har nechakim rost fig`on ayladi,
Sidqini ham kizb gumon ayladi.
Maxlasig`a aylamadi iltifot,
Toki anga munqati` o`ldi hayot.
Har kishikim rostni bexost der,
Aytsa yolg`on dog`i el rost der.
So`zda, Navoiy, ne desang, chin degil,
Rost navo nag`mag`a tahsin degil.
Soqiy, olib kel qadahi dilpazir,
Ayla meni jur`asidin shergir.
Bazmning asbobini qilg`il nasaq,
Hozir etib sixu kabobu tabaq.
Vahshat aro ko`k asadidek dalir2.
Chun bo`lur erdi bolalab zavqnok,
Mo`r bolasin qilur erdi halok.
Tishlabon ul moyai payvandini,
Og`zida asrar edi farzandini.
Bor edi durroje o`shul beshada,
Sheri jayon vahmidin andeshada.
Sherki tishlab bolasin dam-badam,
Beshada har yon qo`yar erdi qadam.
Etgach aning boshi uza nogahon.
Fir eta uchsa edi ul notavon,
Vahm ila seskanmak o`lub sher ishi,
O`lturur erdi bolasig`a tishi.
Tish bila aylab bolasi yorasin,
Yora etib o`z jigari porasin.
Doyim anga bu g`am aro g`am edi,
G`am neki, motam uza motam edi.
Ko`ngli bu ishdin bo`lub ozorliq,
Boshladi durroj bila yorliq.
Dediki mendin sanga yo`q qasdu kiyn,
Emin o`lu bil meni dog`i amin.
Vahmni qo`y, hamdamu hamrozim o`l,
Ayshu tarab vaqti navosozim o`l.
Men dog`i lahning eshitib shod o`lay,
Nag`mang ila qayg`udin ozod o`lay.
Shart bukim yetsa gazande sanga
Solsa falak hilasi bande sanga,
Lutf qo`lin holinga hamdast etay,
Xasmni bir panja bila past etay.
Ko`rguzub ixlos ishida ixtisos,
Seni aduv domidin aylay xalos.
Sher ko`p afsun bila chun qildi jahd.
Sidq ila durroj dog`i qildi ahd.
Andoq aro yerda ayon bo`ldi mehr,
Kim hasad eltur edi andin sipehr.
Qaydaki orom tutub sharza sher,
Girdida durroj uchubon dalir,
Boshig`a parvoz ila gardish namoy,
Uylaki sulton boshi uzra humoy.
Sher eshitib aning ilhonini,
Fahm qilib savtida yolg`onini,
Der edi, yolg`on demakim shum erur,
Kizb tuz el ollida mazmum erur3.
Pand eshitmas edi durroji mast,
Kizbdin etmas edi afg`onni past.
Bir kun aning qasdig`a bir saydgar,
Hodisa domin yoyib erdi magar.
Dona bila suv sari qilg`och xirom,
Tortti sayyod aning ustiga dom.
Qichqiribon dom aro ul mubtalo,
Necha dedi, tot meni tuttilo.
Sher qulog`ig`a yetib ul maqol,
Savtini doyimg`idek etti xayol,
Ko`p eshitib erdi bu yolg`onini,
Uyla gumon etti chin afg`onini.
Har nechakim rost fig`on ayladi,
Sidqini ham kizb gumon ayladi.
Maxlasig`a aylamadi iltifot,
Toki anga munqati` o`ldi hayot.
Har kishikim rostni bexost der,
Aytsa yolg`on dog`i el rost der.
So`zda, Navoiy, ne desang, chin degil,
Rost navo nag`mag`a tahsin degil.
Soqiy, olib kel qadahi dilpazir,
Ayla meni jur`asidin shergir.
Bazmning asbobini qilg`il nasaq,
Hozir etib sixu kabobu tabaq.
[XLII]
O`N BIRINCHI MAQOLAT
Ilm sipehrining baland axtarilg`idakim, jahl tunini yorutmoq uchun «ayn»i quyoshdin va «lom»i oydin va «mim»i kunduzdin nishona aytur. Va jahl shomi tiyra manzarlig`idakim, g`aflat chohini zalolat kechasida zohir qilib, bu kechada shaqovatdin fasona aytur. Va olimning bovujudi falokat quyoshdek sar balandlig`i va johilning bovujudi ganju mol tufrog` aro najandlig`i1.
O`N BIRINCHI MAQOLAT
Ilm sipehrining baland axtarilg`idakim, jahl tunini yorutmoq uchun «ayn»i quyoshdin va «lom»i oydin va «mim»i kunduzdin nishona aytur. Va jahl shomi tiyra manzarlig`idakim, g`aflat chohini zalolat kechasida zohir qilib, bu kechada shaqovatdin fasona aytur. Va olimning bovujudi falokat quyoshdek sar balandlig`i va johilning bovujudi ganju mol tufrog` aro najandlig`i1.
Dahr ishi to xalq ila bo`lmish sitez,
Xor durur olimu johil aziz2.
Toki jahon zulmni qilmish pisand,
Erga tushar meva, yig`och sar baland.
Razlg`a rif`at, bilik ahlig`a ranj.
Tog` uza xorovu yer ostida ganj.
Fe`li yomon topsa rafi` aylabon,
Hukmig`a olamni muti` aylabon.
Uylaki kayvoni nuhusat shior,
Kim yeridur gunbadi niliy hisor,
Nevchun erur mushtari ondin kuyi
Qilmasa yaxshini yomondin quyi3.
Yaxshig`a andin g`amu ozor erur,
Bog`da gul hamnafasi xor erur.
Ulki sadafdek necha tira jabin,
To`ldurubon qo`ynig`a durri samin.
Kimki bo`lur dur kibi sofiyu pok,
Aylabon olmos ila bag`rini chok,
Qulla qotig`liqqa chu bog`lab kamar,
Tig`i bo`lub chehra xaroshi qamar4,
La`ldek ulkim, guhari pok o`lub,
Ko`hi balo ostida g`amnok o`lub.
Bo`ldi kemur hinduvi otashparast,
Masnadi yoqut uza topti nishast5.
O`tki ayon qildi guli otashin,
Kul uzadur xoki mazallat nishin,
Kim anga ham asl yomon, ham qadam,
Toj ila tovus kibi muhtaram.
Ulki so`ziga bo`lub ozoda qul,
To`tiyi go`yo kibi bo`ynida g`ul.
Qushki bog`ir yormoq o`lub kom anga,
Shoh iligi ustida orom anga.
Ulki chekib nag`mayi dilkash hazor,
Kul ichida gulxaniyu xoru zor.
Har kishi zamzam suyidin kelturub,
Gandarabon shishada baskim turub.
Mayki to`lub fisq bila jom anga,
Har labi maygun labidin kom anga.
Ko`ktaki, ko`zgudek o`lub nuru tob,
Yopib ona oh tafidek sahob.
Tun kulidin aylabon oyina rang,
Oy yuzi chun shabnam ila topti zang.
Harzarav o`ldi ko`palak quhbavor,
Hulla durur jismida naqshu nigor.
Dard ila parvona tutub tunni pos,
Jonida o`t, jismida eski palos.
Zulm durur ushbuki bir notavon
Ilm tilab shahridin o`lg`ay ravon.
Ayni falokatdin ayog`i yalang,
To`ni yo`qidin tani dog`i yalang.
Tevrab ayog`ini aning har tikan,
Har tikan ustida mukarrar tikan.
Uq aro dunbolai paykoya kibi,
Xor ichinda alif o`lg`on kibi.
Eski sepechi boshida kulguluk,
Dom kibi boshdin ayog`i teluk.
Toyiri maqsud tilab kom ila,
Donai ashki dog`i bu dom ila.
Egnida avroqu kitobi aning,
Qilg`ali tahsil shitobi aning.
Qushdek o`lub sayr muyassar anga,
Egnida avroqi bo`lub par anga,
Och etibon qornini muhtojliq,
Tu`mag`a muhtoj etibon ochliq.
Jismini chun za`f etib andoqki nol.
Xoma kibi til chekib, aylab savol.
Harne yetib, qoni` o`lub yo`l yurub,
To o`zin o`z maqsadig`a yetkurub.
Maqsadi bir xittaki ko`rmay o`zi,
Tushta dog`i ko`rmayin oni ko`zi.
Xalq ko`pu yo`q biri yori aning,
Ko`zdin uchub shahru diyori aning.
Ko`cha ko`pu ev ko`pu bozor ham,
Bilmayin ulkim, qayon urg`ay qadam.
G`urbat o`ti ko`ngliga kor aylabon,
Jonini yolg`uzlug`i zor aylabon.
Sayr etib aqshomg`acha beto`shae,
Chun bo`lub aqshom tutubon go`shae.
Za`f ila hushi o`ziga kelmayin,
Tongg`acha uyqu ko`ziga kelmayin.
Tongla qilib sayr madoris aro,
Madrasalar ichra majolis aro.
Qaydaki o`z holini ta`vil etib,
Kim eshitib hazl ila tajhil etib.
Sarf etibon umr havoyi varaq,
To olibon sarf havoyi sabaq.
Ne topilib kunduz aning maskani,
Ne bilinib kecha aning ma`mani,
G`urbat aro holi yomondin yomon,
Harne yo`q andin yomon, andin yomon.
Ajz bo`lub til ishi taqriridin,
Uylaki xoma tili tahriridin.
Bo`yla g`amu mehnati davron chekib,
O`nu o`n besh yil yugurub, jon chekib.
Madrasa kunjini g`amobod etib,
Tongdin oqshomg`acha faryod etib.
Bo`yla ming emgakdagi bechoradin,
O`z vatanu mulkidin ovoradin.
Ba`zi o`lub, ba`zi itib har taraf,
Ba`zi etib doiyasin bartaraf.
Oz ish ila ba`zi etib iktifo,
Ba`zi o`ziga tutubon ko`p jafo.
Evrulubon doirai mohu sol,
Zohir o`lub bir-iki sohib kamol.
Qarn ila davron topibon iqtiron,
To bo`lubon bir kishi sohibqiron.
Ko`ngli bo`lub maskani mavoyi ilm,
Qatra kibi paykari daryoyi ilm.
Ibriyu, yunoniyu, suryoni ham,
Hindi agar sursa, bilib oni ham.
Ko`ngli uyin ilm etibon bir jahon.
Qatrada ul nav`ki daryo nihon.
Nutqiki izhori maoni qilib,
Zevari asrori nihoni qilib.
Chun to`kubon xoma shaqidin qaro,
Obi hayot ul zulumoti aro.
Nusxa savodi zulumoti aning,
Ma`ni o`lub obi hayoti aning.
Mushkili aflok bo`lub bejadal,
Bu-Aliyi6 fikrati olinda hal.
Jumla raqam kilkiga marqum o`lub,
Borcha o`lum ollida ma`lum o`lub.
Din ishida jahlu havo dofii,
O`ylaki G`azzoli ila Shofiiy.
Yo`qki bu isnayn ani solis debon,
Balki nabi o`ziga voris debon.
Garchi falakdin topibon har kamol,
Lek falokat ham anga barkamol,
Shom yetib choshtg`a, yo`q kom anga,
Chosht muyassar esa, yo`q shom anga.
Turfa bukim, johili qotilvashe,
Ko`rmagi noxush, demagi noxushe,
Dinu diyonatda yo`q oyin anga,
Bal na diyonat anga, ne din anga.
El kibi sovurmog`u noxushlig`i,
O`t kibi kuydurmagu sarkashlig`i.
Bosira sham`in o`chururdek karih,
Aql hayosin ketarurdek safih.
Olam aro qahri ilohiy bo`lub,
Xulq ila xalq — ikki guvohi bo`lub.
Qatl bo`lub odatu xo`yi aning,
Marg ragi har sari mo`yn aning.
Botinida dud kibi tiraliq,
Zohirida shu`la kibi xiraliq.
Dunlig`idin it bila yakson bo`lub,
Bal it aning qoshida inson bo`lub.
Turfaroq ulkim, bu jaholat bila,
Jahlni qo`y, muncha razolat bila,
Charx ani sohibi joh aylabon,
Tobi` anga xaylu sipoh aylabon.
O`t kibi har nechaki sarkash bo`lub,
Xil`at anga hullai zarkash bo`lub.
Garchi yilondek zarari om anga,
Ganji Faridun uza orom anga.
Necha tikon yanglig` etib tezlik,
Tong yelidin boshiga gulrezlik.
Qatl ishiga garchi qilichdek samar,
Aylab ani shoh murassa` kamar,
Necha sanam xoli kibn tira dil,
Jilvasi gul bargi uza muttasil.
Shan`ati har necha degandin uzun,
Lek bo`lub hashmati andin fuzun.
Ul biri ul fazlu fasohat bila,
Bu biri bu fe`li qabohat bila.
Turfaroq ulkim, munga bir e`tibor,
Kim yuz aningdekni qilib xoru zor.
Munung otin xalq amir aylabon.
Elni bu ot birla asir aylabon.
Anga munung xizmati lozim bo`lub,
Balki eshigida mulozim bo`lub.
Ko`r ne malakvashni qilib nafsi dun,
Devi lain olida xoru zabun.
Garchiki o`n qatla taraddud qilib,
Hojibu darboni tashaddud qilib.
Olida bir qatla bo`lub bor anga,
Ro`zi o`lub davlati didor anga.
So`rg`ali chun bekka tanazzul bo`lub,
Xoja duosig`a tasalsul bo`lub.
Chunki duo xatmini aylab qo`pub,
Uyga azimat qilibon yer o`pub.
Bast qilib bexud o`zu yot ila
Majlis etib sharhi mubohot ila.
Tengri uchun, ko`rki, bu ne hol erur,
Shammai ta`rifida til lol erur.
Ul ne tafar`un, bu ne nakbat bo`lur,
O`rtalarida bu ne suhbat bo`lur.
Johil agar ulduru olim budur,
Olim emas, o`ziga zolim budur.
Ilmni kim vositai joh etar,
O`ziniyu xalqni gumroh etar.
Olim agar joh uchun o`lsa zalil,
Ilmi aning jahlig`a bo`lg`ay dalil.
Ilm ilakim johg`a mayl aylabon,
Bahr suyin xayg`a tufayl aylabon.
Itki erur jifada maqsud anga,
Bo`lsa murassa` juli ne sud anga?
Dunki topib ilm rayosat uchun,
Xil`at etib hulla najosat uchun.
Olim agar qat`i amal aylasa,
Ilmig`a shoyista amal aylasa;
Solmasa ko`z jifai dunyo sari,
Boqmasa tuz dunyiyi foni sari.
Oni sharaf gavharining koni bil,
Gavharu kon, harne desang oni bil.
Kon o`ziyu yuz sari gavhar anga,
Charx o`ziyu har taraf axtar anga.
Konida gavharlari ham barcha pok,
Charxida axtarlari ham tobnok.
Kimki, bu iqbol anga bo`lg`ay nasib,
Solmasa dunyi sari ko`z, ne ajib.
Egnida gar xirqasi yuz chok erur,
Gulga to`ni yirtug`i ne bok erur.
Kungaki uryonliq erur ziynati,
Tira bo`lur, bo`lsa bulut xil`ati.
Xushroq erur shahd kadudin yiroq,
Mushk agar nofasi yo`q yaxshiroq.
Er kishiga xil`at ila ne sharaf.
Durg`a ne nuqson yiroq o`lsa sadaf.
Qaysi chibin kisvati zarkordur,
Eri durur qaydaki murdordur7.
Xor durur olimu johil aziz2.
Toki jahon zulmni qilmish pisand,
Erga tushar meva, yig`och sar baland.
Razlg`a rif`at, bilik ahlig`a ranj.
Tog` uza xorovu yer ostida ganj.
Fe`li yomon topsa rafi` aylabon,
Hukmig`a olamni muti` aylabon.
Uylaki kayvoni nuhusat shior,
Kim yeridur gunbadi niliy hisor,
Nevchun erur mushtari ondin kuyi
Qilmasa yaxshini yomondin quyi3.
Yaxshig`a andin g`amu ozor erur,
Bog`da gul hamnafasi xor erur.
Ulki sadafdek necha tira jabin,
To`ldurubon qo`ynig`a durri samin.
Kimki bo`lur dur kibi sofiyu pok,
Aylabon olmos ila bag`rini chok,
Qulla qotig`liqqa chu bog`lab kamar,
Tig`i bo`lub chehra xaroshi qamar4,
La`ldek ulkim, guhari pok o`lub,
Ko`hi balo ostida g`amnok o`lub.
Bo`ldi kemur hinduvi otashparast,
Masnadi yoqut uza topti nishast5.
O`tki ayon qildi guli otashin,
Kul uzadur xoki mazallat nishin,
Kim anga ham asl yomon, ham qadam,
Toj ila tovus kibi muhtaram.
Ulki so`ziga bo`lub ozoda qul,
To`tiyi go`yo kibi bo`ynida g`ul.
Qushki bog`ir yormoq o`lub kom anga,
Shoh iligi ustida orom anga.
Ulki chekib nag`mayi dilkash hazor,
Kul ichida gulxaniyu xoru zor.
Har kishi zamzam suyidin kelturub,
Gandarabon shishada baskim turub.
Mayki to`lub fisq bila jom anga,
Har labi maygun labidin kom anga.
Ko`ktaki, ko`zgudek o`lub nuru tob,
Yopib ona oh tafidek sahob.
Tun kulidin aylabon oyina rang,
Oy yuzi chun shabnam ila topti zang.
Harzarav o`ldi ko`palak quhbavor,
Hulla durur jismida naqshu nigor.
Dard ila parvona tutub tunni pos,
Jonida o`t, jismida eski palos.
Zulm durur ushbuki bir notavon
Ilm tilab shahridin o`lg`ay ravon.
Ayni falokatdin ayog`i yalang,
To`ni yo`qidin tani dog`i yalang.
Tevrab ayog`ini aning har tikan,
Har tikan ustida mukarrar tikan.
Uq aro dunbolai paykoya kibi,
Xor ichinda alif o`lg`on kibi.
Eski sepechi boshida kulguluk,
Dom kibi boshdin ayog`i teluk.
Toyiri maqsud tilab kom ila,
Donai ashki dog`i bu dom ila.
Egnida avroqu kitobi aning,
Qilg`ali tahsil shitobi aning.
Qushdek o`lub sayr muyassar anga,
Egnida avroqi bo`lub par anga,
Och etibon qornini muhtojliq,
Tu`mag`a muhtoj etibon ochliq.
Jismini chun za`f etib andoqki nol.
Xoma kibi til chekib, aylab savol.
Harne yetib, qoni` o`lub yo`l yurub,
To o`zin o`z maqsadig`a yetkurub.
Maqsadi bir xittaki ko`rmay o`zi,
Tushta dog`i ko`rmayin oni ko`zi.
Xalq ko`pu yo`q biri yori aning,
Ko`zdin uchub shahru diyori aning.
Ko`cha ko`pu ev ko`pu bozor ham,
Bilmayin ulkim, qayon urg`ay qadam.
G`urbat o`ti ko`ngliga kor aylabon,
Jonini yolg`uzlug`i zor aylabon.
Sayr etib aqshomg`acha beto`shae,
Chun bo`lub aqshom tutubon go`shae.
Za`f ila hushi o`ziga kelmayin,
Tongg`acha uyqu ko`ziga kelmayin.
Tongla qilib sayr madoris aro,
Madrasalar ichra majolis aro.
Qaydaki o`z holini ta`vil etib,
Kim eshitib hazl ila tajhil etib.
Sarf etibon umr havoyi varaq,
To olibon sarf havoyi sabaq.
Ne topilib kunduz aning maskani,
Ne bilinib kecha aning ma`mani,
G`urbat aro holi yomondin yomon,
Harne yo`q andin yomon, andin yomon.
Ajz bo`lub til ishi taqriridin,
Uylaki xoma tili tahriridin.
Bo`yla g`amu mehnati davron chekib,
O`nu o`n besh yil yugurub, jon chekib.
Madrasa kunjini g`amobod etib,
Tongdin oqshomg`acha faryod etib.
Bo`yla ming emgakdagi bechoradin,
O`z vatanu mulkidin ovoradin.
Ba`zi o`lub, ba`zi itib har taraf,
Ba`zi etib doiyasin bartaraf.
Oz ish ila ba`zi etib iktifo,
Ba`zi o`ziga tutubon ko`p jafo.
Evrulubon doirai mohu sol,
Zohir o`lub bir-iki sohib kamol.
Qarn ila davron topibon iqtiron,
To bo`lubon bir kishi sohibqiron.
Ko`ngli bo`lub maskani mavoyi ilm,
Qatra kibi paykari daryoyi ilm.
Ibriyu, yunoniyu, suryoni ham,
Hindi agar sursa, bilib oni ham.
Ko`ngli uyin ilm etibon bir jahon.
Qatrada ul nav`ki daryo nihon.
Nutqiki izhori maoni qilib,
Zevari asrori nihoni qilib.
Chun to`kubon xoma shaqidin qaro,
Obi hayot ul zulumoti aro.
Nusxa savodi zulumoti aning,
Ma`ni o`lub obi hayoti aning.
Mushkili aflok bo`lub bejadal,
Bu-Aliyi6 fikrati olinda hal.
Jumla raqam kilkiga marqum o`lub,
Borcha o`lum ollida ma`lum o`lub.
Din ishida jahlu havo dofii,
O`ylaki G`azzoli ila Shofiiy.
Yo`qki bu isnayn ani solis debon,
Balki nabi o`ziga voris debon.
Garchi falakdin topibon har kamol,
Lek falokat ham anga barkamol,
Shom yetib choshtg`a, yo`q kom anga,
Chosht muyassar esa, yo`q shom anga.
Turfa bukim, johili qotilvashe,
Ko`rmagi noxush, demagi noxushe,
Dinu diyonatda yo`q oyin anga,
Bal na diyonat anga, ne din anga.
El kibi sovurmog`u noxushlig`i,
O`t kibi kuydurmagu sarkashlig`i.
Bosira sham`in o`chururdek karih,
Aql hayosin ketarurdek safih.
Olam aro qahri ilohiy bo`lub,
Xulq ila xalq — ikki guvohi bo`lub.
Qatl bo`lub odatu xo`yi aning,
Marg ragi har sari mo`yn aning.
Botinida dud kibi tiraliq,
Zohirida shu`la kibi xiraliq.
Dunlig`idin it bila yakson bo`lub,
Bal it aning qoshida inson bo`lub.
Turfaroq ulkim, bu jaholat bila,
Jahlni qo`y, muncha razolat bila,
Charx ani sohibi joh aylabon,
Tobi` anga xaylu sipoh aylabon.
O`t kibi har nechaki sarkash bo`lub,
Xil`at anga hullai zarkash bo`lub.
Garchi yilondek zarari om anga,
Ganji Faridun uza orom anga.
Necha tikon yanglig` etib tezlik,
Tong yelidin boshiga gulrezlik.
Qatl ishiga garchi qilichdek samar,
Aylab ani shoh murassa` kamar,
Necha sanam xoli kibn tira dil,
Jilvasi gul bargi uza muttasil.
Shan`ati har necha degandin uzun,
Lek bo`lub hashmati andin fuzun.
Ul biri ul fazlu fasohat bila,
Bu biri bu fe`li qabohat bila.
Turfaroq ulkim, munga bir e`tibor,
Kim yuz aningdekni qilib xoru zor.
Munung otin xalq amir aylabon.
Elni bu ot birla asir aylabon.
Anga munung xizmati lozim bo`lub,
Balki eshigida mulozim bo`lub.
Ko`r ne malakvashni qilib nafsi dun,
Devi lain olida xoru zabun.
Garchiki o`n qatla taraddud qilib,
Hojibu darboni tashaddud qilib.
Olida bir qatla bo`lub bor anga,
Ro`zi o`lub davlati didor anga.
So`rg`ali chun bekka tanazzul bo`lub,
Xoja duosig`a tasalsul bo`lub.
Chunki duo xatmini aylab qo`pub,
Uyga azimat qilibon yer o`pub.
Bast qilib bexud o`zu yot ila
Majlis etib sharhi mubohot ila.
Tengri uchun, ko`rki, bu ne hol erur,
Shammai ta`rifida til lol erur.
Ul ne tafar`un, bu ne nakbat bo`lur,
O`rtalarida bu ne suhbat bo`lur.
Johil agar ulduru olim budur,
Olim emas, o`ziga zolim budur.
Ilmni kim vositai joh etar,
O`ziniyu xalqni gumroh etar.
Olim agar joh uchun o`lsa zalil,
Ilmi aning jahlig`a bo`lg`ay dalil.
Ilm ilakim johg`a mayl aylabon,
Bahr suyin xayg`a tufayl aylabon.
Itki erur jifada maqsud anga,
Bo`lsa murassa` juli ne sud anga?
Dunki topib ilm rayosat uchun,
Xil`at etib hulla najosat uchun.
Olim agar qat`i amal aylasa,
Ilmig`a shoyista amal aylasa;
Solmasa ko`z jifai dunyo sari,
Boqmasa tuz dunyiyi foni sari.
Oni sharaf gavharining koni bil,
Gavharu kon, harne desang oni bil.
Kon o`ziyu yuz sari gavhar anga,
Charx o`ziyu har taraf axtar anga.
Konida gavharlari ham barcha pok,
Charxida axtarlari ham tobnok.
Kimki, bu iqbol anga bo`lg`ay nasib,
Solmasa dunyi sari ko`z, ne ajib.
Egnida gar xirqasi yuz chok erur,
Gulga to`ni yirtug`i ne bok erur.
Kungaki uryonliq erur ziynati,
Tira bo`lur, bo`lsa bulut xil`ati.
Xushroq erur shahd kadudin yiroq,
Mushk agar nofasi yo`q yaxshiroq.
Er kishiga xil`at ila ne sharaf.
Durg`a ne nuqson yiroq o`lsa sadaf.
Qaysi chibin kisvati zarkordur,
Eri durur qaydaki murdordur7.
[XLIII]
Imom Faxr Roziy bila Sulton Muhammad Xorazmshoh aro hammomda oshnoliq sham`i yorug`oni va imom so`zidin sultonning istig`nodin ilik yug`oni1.
Imom Faxr Roziy bila Sulton Muhammad Xorazmshoh aro hammomda oshnoliq sham`i yorug`oni va imom so`zidin sultonning istig`nodin ilik yug`oni1.
Zumrai roz ahlig`a masnad nishin,
Dahr imomul-umami faxri din —
Qildi chu Xorazmni oromgoh.
Ko`rmagiga kelmadi Xorazmshoh2.
So`rg`ali ul chunki qadam qo`ymadi,
Ilm shukuhi muni ham qo`ymadi.
Shahni pushaymon qilib erdi uyot,
Lek imom aylamadi iltifot.
Bo`ldi base pardada guftu shunud,
Parda chu qo`pmadi arodin ne sud.
Bor edi hammomda bir kun imom,
Shah dog`i hammomg`a qildi xirom.
Bir-biri birla bo`lubon muxtalit,
Shoh savol etdi bo`lub munbasit:
Key bo`lub el ilming ila bahravar,
Ayt qiyomat ishidin bir xabar.
Kim necha ul kunda malol o`lg`usi,
Har kishiga anda ne hol o`lg`usi.
Shoh chu bu nuktani qildi savol
Bo`yla javob aytdi sohib kamol:
Kim sangakim hashr so`zi kom erur,
Bil anga monand bu hammom erur.
Anda gado shah bila yakson bo`lub,
Shohu gado borchasi uryon bo`lub.
Johu jalol ahli saningdek bori,
Ichkariyu boru yo`qi tashqori.
Ilmu amal ahli meningdek tamom,
Harne yig`ib hamrah etib vassalom3.
Yo`q sanga sultonlik ila sud ko`p,
Lek manga ilm ila behbud ko`p.
Ilm, Navoiy, sanga maqsud bil,
Emdiki ilm o`ldi, amal aylagil.
Soqiy, o`shul bodani tutqil mudom,
Kim ko`rubon sajdag`a tushgay imom,
Ichsa kishi bo`lg`ay anga xokiroh,
Aytma Xorazmki, Xorazmshoh.
Dahr imomul-umami faxri din —
Qildi chu Xorazmni oromgoh.
Ko`rmagiga kelmadi Xorazmshoh2.
So`rg`ali ul chunki qadam qo`ymadi,
Ilm shukuhi muni ham qo`ymadi.
Shahni pushaymon qilib erdi uyot,
Lek imom aylamadi iltifot.
Bo`ldi base pardada guftu shunud,
Parda chu qo`pmadi arodin ne sud.
Bor edi hammomda bir kun imom,
Shah dog`i hammomg`a qildi xirom.
Bir-biri birla bo`lubon muxtalit,
Shoh savol etdi bo`lub munbasit:
Key bo`lub el ilming ila bahravar,
Ayt qiyomat ishidin bir xabar.
Kim necha ul kunda malol o`lg`usi,
Har kishiga anda ne hol o`lg`usi.
Shoh chu bu nuktani qildi savol
Bo`yla javob aytdi sohib kamol:
Kim sangakim hashr so`zi kom erur,
Bil anga monand bu hammom erur.
Anda gado shah bila yakson bo`lub,
Shohu gado borchasi uryon bo`lub.
Johu jalol ahli saningdek bori,
Ichkariyu boru yo`qi tashqori.
Ilmu amal ahli meningdek tamom,
Harne yig`ib hamrah etib vassalom3.
Yo`q sanga sultonlik ila sud ko`p,
Lek manga ilm ila behbud ko`p.
Ilm, Navoiy, sanga maqsud bil,
Emdiki ilm o`ldi, amal aylagil.
Soqiy, o`shul bodani tutqil mudom,
Kim ko`rubon sajdag`a tushgay imom,
Ichsa kishi bo`lg`ay anga xokiroh,
Aytma Xorazmki, Xorazmshoh.
[XLIV]
O`N IKKINCHI MAQOLAT
O`N IKKINCHI MAQOLAT
Qalam shaqqining gunogunlig`i va ahli qalam shiqqining buqalamunlug`i va qaysi xutut kitobatig`a shuru` qilmoq a`mol nomasig`a mujibi qaroliqdur va kotibga xatti mubtalolik va qaysi hurufqa ruju` qilmoq sahifai ruxsorg`a mujibi oqliq durur va roqimg`a safid avroqliq1.
Ul ne ajab paykari matbu` erur.
Kim uni xush, diqqati masnu` erur2.
No`gi nukat naqshi nigorandasi,
Tirnog`i mistar ragi xorandasi.
Qushdek o`lub vaz`u namudor anga,
Nukta sochib har sori minqor anga.
Tu`masi zulmat, vatani nur uza,
Mushk sochib safhai kofur uza.
Chobuku mavzun harakoti aning,
Uchqali yo`q lek qanoti aning.
Qush demagil, ayt muanbar yilon,
Dema muanbarki, fusungar yilon.
Shohid anga jilvada parronlig`i,
Ilig-ayog`ning dog`i pinhonlig`i.
Til uzotib, fosh o`lub andin fusun,
Dahrda kim ko`rdi yilondin fusun?
Dema yilon, ajdar erur ganj sanj,
Muzmar aning javfida yuz turfa ganj,
Dud chiqib og`zidin ajdar kibi,
Dudi aro har shaba gavhar kibi.
Ajdar emaskim, emas ajdar salim,
Balki degil oni, asoyi Kalim3.
Yo`qsa, nedin yutti jahon sehrini,
Balki maoniyu bayon sehrini.
Ne tan aro bo`ldi zaxomat anga,
Ne bu zaxomatda vaxomat anga.
Dema aso, balki ani xoma de,
No`gin aning naqshgari noma de.
Xilqati har xalqdin avval bo`lub,
Vasfi kalom ichra musalsal bo`lub,
Arsh uza kursi bo`lubon joygir,
Kursi uza lavh iqomat pazir.
Lavhda har naqshki, bo`lmish raqam,
Yozg`uvchi bir-bir qalam o`lmish qalam.
Muncha sharafkim, anga mavjud erur,
Kotibi maqbul ila mardud erur.
Muqbilu mardudi erur necha xayl,
Kim borisi qildi kitobatg`a mayl.
Avval erur kotibi dorulqazo,
Ish anga noshar`ig`a bermak rizo.
Shohidi odil anga yolg`on tonuq,
Tuhmat etarga diram olg`on tonuq.
Zohir aning xoini mutlaqlig`i,
Haq kibi ravshan bari nohaqlig`i.
Kilk uchin ittiklik ila nesh etib,
Sidqu diyonat yuzini resh etib.
Nohaq uchun yozib uzun mojaro,
O`z yuzidek safhani aylab qaro.
Borcha xiyonatni diyonat bilib,
Borcha diyonatda xiyonat qilib.
Banda qilib chun tuzub ifsodni,
Sarv bila savsani ozodni.
Bermasa Iysoyi mujarrad diram,
Yozib aning aqdida to`qquz haram4.
Xo`sha uzumkim, kishi rishvat desa
Kuydurubon bog`ini jannat esa.
Aqd xalifa qizi hindu bila,
Anga suv ichmak bir ayoq suv bila.
Muzd tilab hujjati kobin uchun,
Qaydlar ul safhada tahsin uchun.
Kimki bu suratqa surar xomasin,
Bilki qorortur yuzidek nomasin.
So`ngg`isi muftiyi hiyal pesha bil,
Hiyla bila makr anga andesha bil.
Ko`nglida egri ne g`arazkim tuzub,
Surati fatvosida tuz ko`rguzub.
Kiydurubon jurg`a xur kisvatin,
Harna hashan bo`lsa, hasan xil`atin.
Harza navo ichra qilib zahr fosh,
Maxfi etib sham` tubida quyosh.
Rishtai tazvir o`lub o`ziga qayd,
Lek aroda mujrim o`lub Amru Zayd5.
Lovu naam birla xato yo savob,
Yozib anga vallohu a`lam javob6.
Ko`runubon ko`ziga ul ikki kam,
Tortib alar shirkatig`a haqni ham.
Safha shabiston kabi orosta,
Muhrlar anda mahi nokosta.
Lek boqib, qilsa taammul kishi,
Asli xayolig`a taxayyul kishi.
Har tarab ichra ko`runub yuz mihan,
Har gul ichidin chiqibon yuz tikan.
Sarvu giyah o`q ila nishtar chiqib,
Sunbulu gul dud ila axgar chiqib.
«Ayn»i shariat bori g`abni balo,
Tuzluk uza har xati oning xato.
Kimki bezar safhani bu nomadek,
Bo`ynin aning uzsa bo`lur xomadek.
Biri yana omili devon bo`lub,
Dev aning a`molida hayron bo`lub.
Charx etibon ism amaldor anga,
Bahra qilib ushbu amal dor anga.
Ul bu amal birla ichib jomi may,
Kilki sariridin anga lahni nay.
Chun amali birla navosoz o`lub,
Ul nay uni xona barandoz o`lub.
Xoma uchin duda aro aylabon,
Dudasi olamni qaro aylabon.
Kilki ulus o`rtamagiga o`tun,
O`tkarib ul o`ti falakdin tutun.
G`ofil ul ishdin shahi davlat panoh,
Davlati arkoni bo`lub rishvaxoh.
Hokim etib mulkka g`oratgare,
Buzg`oli islom evini kofare.
Zulm etib ul kosibu dehqong`a ham,
Kosibu dehqon neki, sultong`a ham.
Qaysi viloyatg`aki, azm aylabon,
El haramu bog`ida bazm aylabon.
Gar xud ul uy sohibi hofiy erur,
Istari avval mayi sofiy erur.
May bila buzg`och qarining holini,
Shohid uchun ham yiborib zolini.
Chahdag`i tuxm arpasini oti yeb,
Uyda tovug`larni suruk toti yeb.
Hosil o`shul uyga balo doribon,
Qaysi balo, balki vabo doribon.
Yig`lomog`u oh ila afg`on solib,
Ul yog`inu yel bila to`fon solib.
Kentning arbobi bir ikki avon,
Zulmda bu xoja, alar pahlavon.
Bir-biri birla bo`lushub o`yla do`st,
Kim kishikim ko`rsa degay mag`zu po`st,
Do`stg`a shah molini sotib nuxuft,
Borcha o`n oltunni bir oltunga muft.
Sarxat alar ollida parron solib,
Reza raiyat uza tovon solib.
Sarxat etib birga beshu o`n raqam,
Kim haq aning ilgini qilg`ay qalam.
Necha sitam qilg`uchi obod o`lub,
Borcha sitam chekkuchi barbod o`lub.
Bo`lsun aning xomasidek farqi shaq,
Osilibon jismi nechukkim varaq.
Sortqa garchi bu borur yaxshilar,
Turk ila ham yaxshi borur baxshilar.
Garchiki bu necha adad bo`ldi rad,
Ahli qabul o`ldi bu necha adad:
Avvalidur munshiyi gavhar fishon,
Kim gahi ul ruq`a yozar, gah nishon.
Ruq`asidin shod asiri firoq,
Nomasi xud ruq`asidin yaxshiroq.
Nomasidin til topibon so`z nasib,
O`ylaki gul safhasidin andalib.
Safhasidin notiqa kulgu aro,
To`ti o`shul nav`iki ko`zgu aro.
Hajr qaro shomida subhi najot,
Zulmati furqat aro obi hayot.
Lek nishon mujdai joniy bo`lub,
Aysh xati zavq nishoniy bo`lub.
Zulm aro mazlumg`a xatti amon,
Zolim etib vahm ani ko`rgan zamon.
Naf`da ul nav`ki mehri munir,
Qudrat aro o`ylaki charxi asir.
Shakli hilol avjida tug`ro anga,
Lavni shafaq boshida volo anga.
Harneki bu shevada maktub erur,
Qilsa taammul ko`pi marg`ub erur.
Ulki tariqi bitimakdur kitob,
Nazm ila nasr o`ylaki durri xushob;
Nuktavu ta`rixu hikoyot ham,
She`rda har nav` maqolot ham.
Turfa g`azal ravzai jannat misol,
Turfa g`azal demaki, mushkin g`izol.
Kilki qaro rishtag`a gavhar chekib,
Balki kecha torig`a axtar chekib,
Oy kibi yuz safhavu xat anda xat,
Xol anga har sori mushkin nuqat.
Safhalari har biri gulzordek,
Jadvali atrofida devordek.
Ko`r nechuk o`lg`ay bu chaman ichra vard,
Doyi chu bor oltun ila lojuvard.
Satrlar anda gulu sarvu suman,
Har ikki satr o`rtasi dilkash chaman.
Lafzlar anda guli nasrin bo`lub,
Ma`ni anga mevai shirin bo`lub.
Baytlari o`ylaki Baytulharam,
Hay`ati mavzuni savodi Iram.
Gar bu savod o`lmasa netgay kishi,
Nazmin olib, qay sari ketgay kishi?
Ulki bu tahriru varaq asrag`ay,
Sahvu xatodin oni haq asrag`ay.
Bu borisi far` edi asl uni bil,
Kim kishining kilki uzun cheksa til.
Yozg`ali oyoti «Kalomi fasih»,
Qilg`ali tahrir «Hadisi Sahih».
Anda dog`i yozsa «Tafosir» ham,
Munda shuruh aylasa tahrir ham.
Gah bitisa «Tazkiratul-avliyo»,
Gah raqam etsa «Qasasul-anbiyo».
Bir nafas «Ihyo» bila topib futuh,
Jahldin o`lgan tan aro bersa ruh.
Qilsa «Futuhot»ni gohi savod,
Topsa futuhotidin el yuz kushod.
Yozg`ali chun olsa, hisin «Kimiyo»
Topsa ulus qalb misin kimiyo.
Chun «Nafahot» aylasa, yozmoq qabul,
«Nafhai uns» etsa ko`ngulga shumul.
Kilki «Shavohid» sari bo`lsa kafil,
Shohidi maqsudg`a bo`lsa dalil.
Bo`lsa «Haqoyiq»niki cheksa qalam,
Ezsa «Maorif»niki yozsa raqam7.
Noziri ko`nglin chu munir etsa fayz,
Roqimining ruhig`a ham yetsa fayz.
Kimga bu ishg`oli raqam bor esa,
Sihhatu husnixat anga yor esa,
Tengri nasib aylab anga shodliq,
Bersun ulusdin xati ozodliq.
Xomasini safha tiroz aylasun,
Safhasidin sahvni oz aylasun.
Har kashishikim, xat aro cheksa ul,
Bo`lsun anga manzili maqsadg`a yo`l.
Kim uni xush, diqqati masnu` erur2.
No`gi nukat naqshi nigorandasi,
Tirnog`i mistar ragi xorandasi.
Qushdek o`lub vaz`u namudor anga,
Nukta sochib har sori minqor anga.
Tu`masi zulmat, vatani nur uza,
Mushk sochib safhai kofur uza.
Chobuku mavzun harakoti aning,
Uchqali yo`q lek qanoti aning.
Qush demagil, ayt muanbar yilon,
Dema muanbarki, fusungar yilon.
Shohid anga jilvada parronlig`i,
Ilig-ayog`ning dog`i pinhonlig`i.
Til uzotib, fosh o`lub andin fusun,
Dahrda kim ko`rdi yilondin fusun?
Dema yilon, ajdar erur ganj sanj,
Muzmar aning javfida yuz turfa ganj,
Dud chiqib og`zidin ajdar kibi,
Dudi aro har shaba gavhar kibi.
Ajdar emaskim, emas ajdar salim,
Balki degil oni, asoyi Kalim3.
Yo`qsa, nedin yutti jahon sehrini,
Balki maoniyu bayon sehrini.
Ne tan aro bo`ldi zaxomat anga,
Ne bu zaxomatda vaxomat anga.
Dema aso, balki ani xoma de,
No`gin aning naqshgari noma de.
Xilqati har xalqdin avval bo`lub,
Vasfi kalom ichra musalsal bo`lub,
Arsh uza kursi bo`lubon joygir,
Kursi uza lavh iqomat pazir.
Lavhda har naqshki, bo`lmish raqam,
Yozg`uvchi bir-bir qalam o`lmish qalam.
Muncha sharafkim, anga mavjud erur,
Kotibi maqbul ila mardud erur.
Muqbilu mardudi erur necha xayl,
Kim borisi qildi kitobatg`a mayl.
Avval erur kotibi dorulqazo,
Ish anga noshar`ig`a bermak rizo.
Shohidi odil anga yolg`on tonuq,
Tuhmat etarga diram olg`on tonuq.
Zohir aning xoini mutlaqlig`i,
Haq kibi ravshan bari nohaqlig`i.
Kilk uchin ittiklik ila nesh etib,
Sidqu diyonat yuzini resh etib.
Nohaq uchun yozib uzun mojaro,
O`z yuzidek safhani aylab qaro.
Borcha xiyonatni diyonat bilib,
Borcha diyonatda xiyonat qilib.
Banda qilib chun tuzub ifsodni,
Sarv bila savsani ozodni.
Bermasa Iysoyi mujarrad diram,
Yozib aning aqdida to`qquz haram4.
Xo`sha uzumkim, kishi rishvat desa
Kuydurubon bog`ini jannat esa.
Aqd xalifa qizi hindu bila,
Anga suv ichmak bir ayoq suv bila.
Muzd tilab hujjati kobin uchun,
Qaydlar ul safhada tahsin uchun.
Kimki bu suratqa surar xomasin,
Bilki qorortur yuzidek nomasin.
So`ngg`isi muftiyi hiyal pesha bil,
Hiyla bila makr anga andesha bil.
Ko`nglida egri ne g`arazkim tuzub,
Surati fatvosida tuz ko`rguzub.
Kiydurubon jurg`a xur kisvatin,
Harna hashan bo`lsa, hasan xil`atin.
Harza navo ichra qilib zahr fosh,
Maxfi etib sham` tubida quyosh.
Rishtai tazvir o`lub o`ziga qayd,
Lek aroda mujrim o`lub Amru Zayd5.
Lovu naam birla xato yo savob,
Yozib anga vallohu a`lam javob6.
Ko`runubon ko`ziga ul ikki kam,
Tortib alar shirkatig`a haqni ham.
Safha shabiston kabi orosta,
Muhrlar anda mahi nokosta.
Lek boqib, qilsa taammul kishi,
Asli xayolig`a taxayyul kishi.
Har tarab ichra ko`runub yuz mihan,
Har gul ichidin chiqibon yuz tikan.
Sarvu giyah o`q ila nishtar chiqib,
Sunbulu gul dud ila axgar chiqib.
«Ayn»i shariat bori g`abni balo,
Tuzluk uza har xati oning xato.
Kimki bezar safhani bu nomadek,
Bo`ynin aning uzsa bo`lur xomadek.
Biri yana omili devon bo`lub,
Dev aning a`molida hayron bo`lub.
Charx etibon ism amaldor anga,
Bahra qilib ushbu amal dor anga.
Ul bu amal birla ichib jomi may,
Kilki sariridin anga lahni nay.
Chun amali birla navosoz o`lub,
Ul nay uni xona barandoz o`lub.
Xoma uchin duda aro aylabon,
Dudasi olamni qaro aylabon.
Kilki ulus o`rtamagiga o`tun,
O`tkarib ul o`ti falakdin tutun.
G`ofil ul ishdin shahi davlat panoh,
Davlati arkoni bo`lub rishvaxoh.
Hokim etib mulkka g`oratgare,
Buzg`oli islom evini kofare.
Zulm etib ul kosibu dehqong`a ham,
Kosibu dehqon neki, sultong`a ham.
Qaysi viloyatg`aki, azm aylabon,
El haramu bog`ida bazm aylabon.
Gar xud ul uy sohibi hofiy erur,
Istari avval mayi sofiy erur.
May bila buzg`och qarining holini,
Shohid uchun ham yiborib zolini.
Chahdag`i tuxm arpasini oti yeb,
Uyda tovug`larni suruk toti yeb.
Hosil o`shul uyga balo doribon,
Qaysi balo, balki vabo doribon.
Yig`lomog`u oh ila afg`on solib,
Ul yog`inu yel bila to`fon solib.
Kentning arbobi bir ikki avon,
Zulmda bu xoja, alar pahlavon.
Bir-biri birla bo`lushub o`yla do`st,
Kim kishikim ko`rsa degay mag`zu po`st,
Do`stg`a shah molini sotib nuxuft,
Borcha o`n oltunni bir oltunga muft.
Sarxat alar ollida parron solib,
Reza raiyat uza tovon solib.
Sarxat etib birga beshu o`n raqam,
Kim haq aning ilgini qilg`ay qalam.
Necha sitam qilg`uchi obod o`lub,
Borcha sitam chekkuchi barbod o`lub.
Bo`lsun aning xomasidek farqi shaq,
Osilibon jismi nechukkim varaq.
Sortqa garchi bu borur yaxshilar,
Turk ila ham yaxshi borur baxshilar.
Garchiki bu necha adad bo`ldi rad,
Ahli qabul o`ldi bu necha adad:
Avvalidur munshiyi gavhar fishon,
Kim gahi ul ruq`a yozar, gah nishon.
Ruq`asidin shod asiri firoq,
Nomasi xud ruq`asidin yaxshiroq.
Nomasidin til topibon so`z nasib,
O`ylaki gul safhasidin andalib.
Safhasidin notiqa kulgu aro,
To`ti o`shul nav`iki ko`zgu aro.
Hajr qaro shomida subhi najot,
Zulmati furqat aro obi hayot.
Lek nishon mujdai joniy bo`lub,
Aysh xati zavq nishoniy bo`lub.
Zulm aro mazlumg`a xatti amon,
Zolim etib vahm ani ko`rgan zamon.
Naf`da ul nav`ki mehri munir,
Qudrat aro o`ylaki charxi asir.
Shakli hilol avjida tug`ro anga,
Lavni shafaq boshida volo anga.
Harneki bu shevada maktub erur,
Qilsa taammul ko`pi marg`ub erur.
Ulki tariqi bitimakdur kitob,
Nazm ila nasr o`ylaki durri xushob;
Nuktavu ta`rixu hikoyot ham,
She`rda har nav` maqolot ham.
Turfa g`azal ravzai jannat misol,
Turfa g`azal demaki, mushkin g`izol.
Kilki qaro rishtag`a gavhar chekib,
Balki kecha torig`a axtar chekib,
Oy kibi yuz safhavu xat anda xat,
Xol anga har sori mushkin nuqat.
Safhalari har biri gulzordek,
Jadvali atrofida devordek.
Ko`r nechuk o`lg`ay bu chaman ichra vard,
Doyi chu bor oltun ila lojuvard.
Satrlar anda gulu sarvu suman,
Har ikki satr o`rtasi dilkash chaman.
Lafzlar anda guli nasrin bo`lub,
Ma`ni anga mevai shirin bo`lub.
Baytlari o`ylaki Baytulharam,
Hay`ati mavzuni savodi Iram.
Gar bu savod o`lmasa netgay kishi,
Nazmin olib, qay sari ketgay kishi?
Ulki bu tahriru varaq asrag`ay,
Sahvu xatodin oni haq asrag`ay.
Bu borisi far` edi asl uni bil,
Kim kishining kilki uzun cheksa til.
Yozg`ali oyoti «Kalomi fasih»,
Qilg`ali tahrir «Hadisi Sahih».
Anda dog`i yozsa «Tafosir» ham,
Munda shuruh aylasa tahrir ham.
Gah bitisa «Tazkiratul-avliyo»,
Gah raqam etsa «Qasasul-anbiyo».
Bir nafas «Ihyo» bila topib futuh,
Jahldin o`lgan tan aro bersa ruh.
Qilsa «Futuhot»ni gohi savod,
Topsa futuhotidin el yuz kushod.
Yozg`ali chun olsa, hisin «Kimiyo»
Topsa ulus qalb misin kimiyo.
Chun «Nafahot» aylasa, yozmoq qabul,
«Nafhai uns» etsa ko`ngulga shumul.
Kilki «Shavohid» sari bo`lsa kafil,
Shohidi maqsudg`a bo`lsa dalil.
Bo`lsa «Haqoyiq»niki cheksa qalam,
Ezsa «Maorif»niki yozsa raqam7.
Noziri ko`nglin chu munir etsa fayz,
Roqimining ruhig`a ham yetsa fayz.
Kimga bu ishg`oli raqam bor esa,
Sihhatu husnixat anga yor esa,
Tengri nasib aylab anga shodliq,
Bersun ulusdin xati ozodliq.
Xomasini safha tiroz aylasun,
Safhasidin sahvni oz aylasun.
Har kashishikim, xat aro cheksa ul,
Bo`lsun anga manzili maqsadg`a yo`l.
[XIV]
Yoqutning husnixat jihatidin darveshu podshoh qoshida ta`zimi ortg`oni va qalamrav savodining ahli hurmat raqami aning sahifai holig`a tortg`oni1.
Yoqutning husnixat jihatidin darveshu podshoh qoshida ta`zimi ortg`oni va qalamrav savodining ahli hurmat raqami aning sahifai holig`a tortg`oni1.
Bog`i fano gulbunida shuhravard,
Ulki anga gulshan edi Suhravard2.
Nafsu havo devig`a bermakka tob,
Avji haqiqat falakida shihob.
Bir kun o`tub dori xilofat sori,
O`ylaki haq rahmati ofat sori.
Mustasimun-billah etib ko`p niyoz,
Ka`bag`a ul nav`ki ahli Hijoz3.
Taxti uza oni chiqorib turub,
Chun oni o`lturtub, o`zi o`lturub.
Durj bir erdi dog`i gavhar iki,
Burj biru ustida axtar iki.
Shayx deb odobi tariqatda so`z,
Lek Xalifa tikibon yerga ko`z.
Har yon ayoq ustida ozodalar,
Demagil ozodaki, shahzodalar.
Shayxg`a chun el sori tushti nazar,
Ko`ziga Yoqut ko`rundi magar.
Qo`pti ravon zohir etib iztirob,
Hayrat etib, qildi xalifa xitob.
Key ayog`ing tufrog`i ogohlar,
Qullug`unga faxr etibon shohlar.
Qaydin anga bo`ldi bu oliy maqom,
Kim bu sifat aylagasen ehtirom.
Shayx dedi: qaysi biyik izzu joh
Mundin o`tarkim, anga bermish iloh.
Kim bori mushaf bitimakdur ishi,
Uylaki andoq biti olmas kishi.
Chun qilur ul haq so`zining ziynati,
Vojib erur bizga aning hurmati.
Bilgach ani murshidi ogohdin,
Hukmi julus o`ldi anga shohdin.
Surati xat lutfidin ul pok dast
Bo`ldi qalamrav shahig`a hamnishast.
Bilki, Navoiy, ne so`z etsang raqam,
Haq so`zidin o`zgaga urgil qalam.
Soqiy, olib kel mayi yoqut rang,
Quy xati Bag`dodgacha bedarang.
Tut manga ul bodanikim, qut etay,
Kohrabo rangini yoqut etay.
Ulki anga gulshan edi Suhravard2.
Nafsu havo devig`a bermakka tob,
Avji haqiqat falakida shihob.
Bir kun o`tub dori xilofat sori,
O`ylaki haq rahmati ofat sori.
Mustasimun-billah etib ko`p niyoz,
Ka`bag`a ul nav`ki ahli Hijoz3.
Taxti uza oni chiqorib turub,
Chun oni o`lturtub, o`zi o`lturub.
Durj bir erdi dog`i gavhar iki,
Burj biru ustida axtar iki.
Shayx deb odobi tariqatda so`z,
Lek Xalifa tikibon yerga ko`z.
Har yon ayoq ustida ozodalar,
Demagil ozodaki, shahzodalar.
Shayxg`a chun el sori tushti nazar,
Ko`ziga Yoqut ko`rundi magar.
Qo`pti ravon zohir etib iztirob,
Hayrat etib, qildi xalifa xitob.
Key ayog`ing tufrog`i ogohlar,
Qullug`unga faxr etibon shohlar.
Qaydin anga bo`ldi bu oliy maqom,
Kim bu sifat aylagasen ehtirom.
Shayx dedi: qaysi biyik izzu joh
Mundin o`tarkim, anga bermish iloh.
Kim bori mushaf bitimakdur ishi,
Uylaki andoq biti olmas kishi.
Chun qilur ul haq so`zining ziynati,
Vojib erur bizga aning hurmati.
Bilgach ani murshidi ogohdin,
Hukmi julus o`ldi anga shohdin.
Surati xat lutfidin ul pok dast
Bo`ldi qalamrav shahig`a hamnishast.
Bilki, Navoiy, ne so`z etsang raqam,
Haq so`zidin o`zgaga urgil qalam.
Soqiy, olib kel mayi yoqut rang,
Quy xati Bag`dodgacha bedarang.
Tut manga ul bodanikim, qut etay,
Kohrabo rangini yoqut etay.
[XLVI]
O`N UCHUNCHI MAQOLAT
Sahobdek naf` rasonlar bobodakim, araqi peshoniy bila rayohin zebolari boshig`a gavhar afshon bo`lurlar. Va bulut aro barqdek xandonliq yuzlarida paydo. Va shabnam to`kulgan chinordek obilai kafi dast bila yerga past bo`lg`on xasu xoshokni serob qilurlar. Va chinordek dilso`zliqlari ahvollarida huvaydo1.
O`N UCHUNCHI MAQOLAT
Sahobdek naf` rasonlar bobodakim, araqi peshoniy bila rayohin zebolari boshig`a gavhar afshon bo`lurlar. Va bulut aro barqdek xandonliq yuzlarida paydo. Va shabnam to`kulgan chinordek obilai kafi dast bila yerga past bo`lg`on xasu xoshokni serob qilurlar. Va chinordek dilso`zliqlari ahvollarida huvaydo1.
Ey bo`lubon subh kibi siym posh,
Mehring o`lub om (
) nechukkim quyosh2.
Subh kibi xalq yuziga kulub,
Charx kibi el boshig`a evrulub.
Jola kibi xora agar yog`dik,
Boshni nihon aylamayin tog`dek3.
Ursa boshing tig` ila majlisda jam`,
Jam` ko`zin yorutub, andoqki sham`.
Xoma kibi boshinga gar yetsa shaq,
Sen qilib ul shaq bila zebi varaq.
Tig` ila yetgan soyi ko`ksungga chok,
Sen berib, andoqki sadaf durri pok.
Davr ichingni necha qonliq qilib,
Nofa kibi atr fishonliq qilib.
Naf`din el virdi duo joningga,
«Yamqusu fil-arzi» sening shoninga4.
Qayda ado aylagasen bu sipos,
Kim seni deb xayri bashar, xayri nos5.
Naf` yeturmakka shior aylading,
O`zungga ul naf`ni yor aylading.
Naf`ing agar xalqqa beshak durur,
Bilki bu naf` o`zungga ko`prak durur.
Qatrai gar bahrg`a sochti sahob,
Bahr qilur qatrasini durri nob.
Naxlg`a dehqon chu berur parvarish,
Bo`lur anga mevau gul bermak ish.
Bukim erur saqfg`a homil sutun,
Bo`lmasa saqf, ul ham erur sarnigun.
Bersa chu shohid qoshig`a vusma zeb,
Vusmani ul qosh-o`q etar dilfreb,
Xolki ruxsor uza marg`ub erur,
Ul dog`i ruxsora bila xo`b erur.
Ulki zarar shevasini tavr etar,
Elga demakim, o`ziga javr etar.
Ulki ushatur bosibon shishani,
Qilmas ayoq zaxmidin andeshani.
Shu`la tushub xasg`aki tortar alam,
Chun oni kuydurdi, o`char o`zi ham.
Pashshaki el bo`ynida bo`ldi muxil,
Bo`ldi taboncha bila o`q muzmahil6.
Chun ko`palak qasdig`a azm etti yosh,
Erga urar bo`rkin, ochib o`zi bosh.
Bumni tepmakka ne qush kirsa chust,
Tepgan oyoqdurki, qilur dom rust.
Eksa g`ani tuxm qilib elga zo`r,
Tuxmini toroj qilur xayli mo`r.
Kimki falak sori otar toshini,
Tosh ila ozurda qilur boshini.
Sifla nishonisi sharorat durur,
Shu`lag`a bittab` harorat durur.
Bo`lsa kishi mudbir agar baxtiyor,
O`ziga bu amrda ne ixtiyor?
Mushkni nofa necha mastur etar,
Atri ani xalq aro mashhur etar.
Kimgaki bizzot saxovat durur,
Faqru g`inodin ne tafovat durur.
Haqki birov xilqatini qildi pok,
Sevmasa nopok el oni ne bok.
Mevag`a mag`z o`lsa bo`lur po`st ham,
Kimsaga ham dushman o`lur, do`st ham.
Yaxshi-yomondin bari ermas jahon,
Lek yomon zohiru yaxshi nihon.
Chunki yomon ko`prak emish, yaxshi oz,
Jazmki, oz o`lg`usidur yaxshi roz.
Haq so`zi dun xalqdin imkon emas,
Dev tili loyiqi qur`on emas.
Chunki erur asli yomon nopisand,
Aylamas ul yaxshini aslo pisand.
Dunki yomon fe`li anga xush durur,
Jazmki el yaxshisi noxush durur.
Bo`ldi chu el qilg`onig`a aybjo`y,
Mumkin emas bo`lmomog`i aybgo`y.
Ayb ko`zi unki bo`lur tez bin,
Zahr ko`rar garchi erur angubin.
Ulki xayoli bori fosid durur,
Borcha saloh ahlig`a hosid durur.
La`l hisobida tutar xorani,
Inju sonar borcha sadaf porani.
Ham ko`runur igna sinoncha anga,
Ham bilinur rishta yiloncha anga.
Ko`rsa birov xonida qursi fatir,
Der ani ko`k sahnida badri munir.
El kafida obiladin tob yer,
Oni hasaddin duri serob der.
Tun qorasin subxi safo sog`inur,
Bum parin parri humo sog`inur.
El mayini la`li ravoncha tutar,
Turfa bukim, hasratidin qon yutar.
Ko`rsa birov ko`z yoshini durri nob,
Rishta kibi g`amdin urar pechu tob.
Topsa muzahhab birov ayvonini,
Kuydurur ul o`t bila vayronini.
Har kishi gul islasa, xor ul chekar,
Boda birov cheksa, xumor ul chekar.
Elga nishot o`lsa, anga dard erur,
Dard aning jonig`a darxurd erur.
Yaxshig`adur ahli hasad zahmati,
Naqdning o`g`ridin erur ofati.
Gulgaki yuz husnu latofat durur,
Atri jual jonig`a ofat durur.
Xizrdin iblis erur a`mo kibi,
Rost zumurrad bila af`o kibi.
Mehrki ravshanliq etar fosh ani,
Kimga gunah ko`rmasa xuffosh ani.
Suvki berur elga o`lumdin amon,
Tira qilur o`tg`a yetishgan zamon.
G`ulki ma`vosi biyobon erur,
Gulshan aning ko`ziga zindon erur.
Lek quyosh javhari chun keldi pok,
Bo`lsa bulut nurig`a moni` ne bok.
Tushsa xazaf ostig`a raxshon guhar
Qayda guhar qadrig`a andin zarar.
Kavnni yorutti rasuli arab,
Netgay o`zin tira qilib Bu-lahab7.
Eyki nabi qavli bila shod sen,
Elga zarar xavfidin ozod sen.
Haqki falak toqi bino ayladi,
Javfida bu dayr fano ayladi.
Gulshani davrong`a berib zebu far,
Har gulini ayladi tobanda xur.
Bu chaman o`lmog`ida mavjud anga,
Bor edi inson guli maqsud anga.
Zumrai inson aro ham komile,
Keldi mashaqqat yukining homili.
Ulki kamol ahlidin akmal durur,
Shohi rusul Ahmadi mursal durur8.
Mehri nubuvvat bu kamoli bila
Avji kamol uzra jaloli bila.
Etti sening shomingga misbohliq,
Qildi sening shoningga maddohliq,
Naf` yeturmakni chu qildi qiyos,
Ko`rki, qiyos etti seni xayri nos.
Ulki sanoxon anga subhon o`lub,
Ul sanga maddohu sanoxon o`lub.
Ushbu biyik martaba qadrini bil,
Bo`yla ulug` manzala shukrini qil.
Shukr nedur — naf` fuzun aylamak,
Bazl kamandini uzun aylamak.
Bo`lmoq agar ko`p esa ham bazlsoz,
Bergali or aylamamak bo`lsa oz.
Xayr muyassar gar emas el bila,
Naf` tegurmak ham o`lur til bila.
Ganj berib bo`lmas ekin tutsa ko`z,
Ulcha qilur vaqtida bir yaxshi so`z.
So`z bila kufr ahli musulmon bo`lub,
So`z bila hayvon degan inson bo`lub.
Ham so`z ila elga o`lumdin najot,
Ham so`z ila topib o`luk tan hayot9.
Bir so`z etib oncha baliyatni daf`,
Kim sochibon ganj yetishmay bu naf`.
Ma`dani inson guhari so`z durur,
Gulshani odam samari so`z durur.
So`z bila naf` o`lmasa el peshasi,
Yaxshi kerak ko`nglida andeshasi.
Ko`ngli kishi xushlug`idin xush kerak,
Noxush agar bo`lsa, mushavvash kerak.
Odamiy ersang demagil odami,
Oniki yo`q xalq g`amidin g`ami.
Ulki kishi o`lmagidin shod erur,
Go`rkanu g`osilu jallod erur.
Qaysi birin kimki tasavvur etar,
Tab`g`a ko`rkim, ne tanaffur yetar.
Lek birov qilsa ravon baxshliq,
Ruh kibi so`z bila jon baxshliq.
Nutqi bila yetmasa baxshoyishi,
Zikri erur tab`g`a osoyishi.
Chun seni haq nodirason ayladi,
Dahr eliga naf` rason ayladi.
Har kishi bu amrg`a mansub erur,
Borcha ulus ko`ngliga mahbub erur.
Ikki jahon taxti bila afsari,
Bilki erur bir sari, ul bir sari.
Yo`q bu sifatdin nima marg`ubroq,
Lek bir ish mundin erur xo`broq.
Kim beribon qilmamoq olmoqqa xo`y,
Naf` rason bo`lmoqu yo`q naf` jo`y.
Bermak ishi xotiridin ketmamak,
Bermagu olmoqni xayol etmamak.
Topqonini sochdi el uzra sahob,
Kim oni haq ayladi gardun janob.
Mo`r terar harneki, sochqay kishi,
Bo`ldi tirik go`rga kirmak ishi.
Chun sochar el uzra shugufa diram,
Haq anga ne barglar aylar karam.
Elki yig`ar harne ul aylar nisor,
Andin erur darbadaru xoksor.
Shishaki ruxsor uza sepgay gulob,
Toq uza asrarlar ani orzulob.
Chunki supurgu yig`ar inak dalil,
Yotmoq eshik kenida xoru zalil.
Zulfi sanamlarning erur mushk posh,
Kim oni ruxsor uza asrar quyosh.
Bo`ldi bu sunbul isidin xo`shachin,
Kim qaro tuprog` kibidur mushki Chin10.
Bil yana bir martaba mundin baland,
Kim anga yo`l topmoq erur arjumand.
Qaysidur ul bazl ochuq yuz bila,
Tutmoq achiq boda chuchuk so`z bila.
Bazldakim lutfni qilmas xato,
Zohir etar bir yo`li ikki ato11.
Tos aro gar meva erur dilfireb,
Ustida gullar erur ortuqsi zeb.
Bo`lsa necha husnu sabohat bila,
Zor qilur elni malohat bila.
Oltun agar tojg`a ziynat durur,
Ustida dur bo`lsa ne nisbat durur.
Xoni muza`far gar erur dilpisand,
Xushroq erur sepsalar ustiga qand.
Ulki bu axloq ila aylab xirom,
Etsa jafo aylamagay intiqom.
Balki kuduratni safo aylagay,
Necha jafo yetsa, vafo aylagay.
Oni bashar xaylining insoni bil,
Odamiylar odamiysi oni bil.
Angla kishilikni musallam anga,
Yuz kishilikcha ish esa ham anga.
Mehring o`lub om (
) nechukkim quyosh2.Subh kibi xalq yuziga kulub,
Charx kibi el boshig`a evrulub.
Jola kibi xora agar yog`dik,
Boshni nihon aylamayin tog`dek3.
Ursa boshing tig` ila majlisda jam`,
Jam` ko`zin yorutub, andoqki sham`.
Xoma kibi boshinga gar yetsa shaq,
Sen qilib ul shaq bila zebi varaq.
Tig` ila yetgan soyi ko`ksungga chok,
Sen berib, andoqki sadaf durri pok.
Davr ichingni necha qonliq qilib,
Nofa kibi atr fishonliq qilib.
Naf`din el virdi duo joningga,
«Yamqusu fil-arzi» sening shoninga4.
Qayda ado aylagasen bu sipos,
Kim seni deb xayri bashar, xayri nos5.
Naf` yeturmakka shior aylading,
O`zungga ul naf`ni yor aylading.
Naf`ing agar xalqqa beshak durur,
Bilki bu naf` o`zungga ko`prak durur.
Qatrai gar bahrg`a sochti sahob,
Bahr qilur qatrasini durri nob.
Naxlg`a dehqon chu berur parvarish,
Bo`lur anga mevau gul bermak ish.
Bukim erur saqfg`a homil sutun,
Bo`lmasa saqf, ul ham erur sarnigun.
Bersa chu shohid qoshig`a vusma zeb,
Vusmani ul qosh-o`q etar dilfreb,
Xolki ruxsor uza marg`ub erur,
Ul dog`i ruxsora bila xo`b erur.
Ulki zarar shevasini tavr etar,
Elga demakim, o`ziga javr etar.
Ulki ushatur bosibon shishani,
Qilmas ayoq zaxmidin andeshani.
Shu`la tushub xasg`aki tortar alam,
Chun oni kuydurdi, o`char o`zi ham.
Pashshaki el bo`ynida bo`ldi muxil,
Bo`ldi taboncha bila o`q muzmahil6.
Chun ko`palak qasdig`a azm etti yosh,
Erga urar bo`rkin, ochib o`zi bosh.
Bumni tepmakka ne qush kirsa chust,
Tepgan oyoqdurki, qilur dom rust.
Eksa g`ani tuxm qilib elga zo`r,
Tuxmini toroj qilur xayli mo`r.
Kimki falak sori otar toshini,
Tosh ila ozurda qilur boshini.
Sifla nishonisi sharorat durur,
Shu`lag`a bittab` harorat durur.
Bo`lsa kishi mudbir agar baxtiyor,
O`ziga bu amrda ne ixtiyor?
Mushkni nofa necha mastur etar,
Atri ani xalq aro mashhur etar.
Kimgaki bizzot saxovat durur,
Faqru g`inodin ne tafovat durur.
Haqki birov xilqatini qildi pok,
Sevmasa nopok el oni ne bok.
Mevag`a mag`z o`lsa bo`lur po`st ham,
Kimsaga ham dushman o`lur, do`st ham.
Yaxshi-yomondin bari ermas jahon,
Lek yomon zohiru yaxshi nihon.
Chunki yomon ko`prak emish, yaxshi oz,
Jazmki, oz o`lg`usidur yaxshi roz.
Haq so`zi dun xalqdin imkon emas,
Dev tili loyiqi qur`on emas.
Chunki erur asli yomon nopisand,
Aylamas ul yaxshini aslo pisand.
Dunki yomon fe`li anga xush durur,
Jazmki el yaxshisi noxush durur.
Bo`ldi chu el qilg`onig`a aybjo`y,
Mumkin emas bo`lmomog`i aybgo`y.
Ayb ko`zi unki bo`lur tez bin,
Zahr ko`rar garchi erur angubin.
Ulki xayoli bori fosid durur,
Borcha saloh ahlig`a hosid durur.
La`l hisobida tutar xorani,
Inju sonar borcha sadaf porani.
Ham ko`runur igna sinoncha anga,
Ham bilinur rishta yiloncha anga.
Ko`rsa birov xonida qursi fatir,
Der ani ko`k sahnida badri munir.
El kafida obiladin tob yer,
Oni hasaddin duri serob der.
Tun qorasin subxi safo sog`inur,
Bum parin parri humo sog`inur.
El mayini la`li ravoncha tutar,
Turfa bukim, hasratidin qon yutar.
Ko`rsa birov ko`z yoshini durri nob,
Rishta kibi g`amdin urar pechu tob.
Topsa muzahhab birov ayvonini,
Kuydurur ul o`t bila vayronini.
Har kishi gul islasa, xor ul chekar,
Boda birov cheksa, xumor ul chekar.
Elga nishot o`lsa, anga dard erur,
Dard aning jonig`a darxurd erur.
Yaxshig`adur ahli hasad zahmati,
Naqdning o`g`ridin erur ofati.
Gulgaki yuz husnu latofat durur,
Atri jual jonig`a ofat durur.
Xizrdin iblis erur a`mo kibi,
Rost zumurrad bila af`o kibi.
Mehrki ravshanliq etar fosh ani,
Kimga gunah ko`rmasa xuffosh ani.
Suvki berur elga o`lumdin amon,
Tira qilur o`tg`a yetishgan zamon.
G`ulki ma`vosi biyobon erur,
Gulshan aning ko`ziga zindon erur.
Lek quyosh javhari chun keldi pok,
Bo`lsa bulut nurig`a moni` ne bok.
Tushsa xazaf ostig`a raxshon guhar
Qayda guhar qadrig`a andin zarar.
Kavnni yorutti rasuli arab,
Netgay o`zin tira qilib Bu-lahab7.
Eyki nabi qavli bila shod sen,
Elga zarar xavfidin ozod sen.
Haqki falak toqi bino ayladi,
Javfida bu dayr fano ayladi.
Gulshani davrong`a berib zebu far,
Har gulini ayladi tobanda xur.
Bu chaman o`lmog`ida mavjud anga,
Bor edi inson guli maqsud anga.
Zumrai inson aro ham komile,
Keldi mashaqqat yukining homili.
Ulki kamol ahlidin akmal durur,
Shohi rusul Ahmadi mursal durur8.
Mehri nubuvvat bu kamoli bila
Avji kamol uzra jaloli bila.
Etti sening shomingga misbohliq,
Qildi sening shoningga maddohliq,
Naf` yeturmakni chu qildi qiyos,
Ko`rki, qiyos etti seni xayri nos.
Ulki sanoxon anga subhon o`lub,
Ul sanga maddohu sanoxon o`lub.
Ushbu biyik martaba qadrini bil,
Bo`yla ulug` manzala shukrini qil.
Shukr nedur — naf` fuzun aylamak,
Bazl kamandini uzun aylamak.
Bo`lmoq agar ko`p esa ham bazlsoz,
Bergali or aylamamak bo`lsa oz.
Xayr muyassar gar emas el bila,
Naf` tegurmak ham o`lur til bila.
Ganj berib bo`lmas ekin tutsa ko`z,
Ulcha qilur vaqtida bir yaxshi so`z.
So`z bila kufr ahli musulmon bo`lub,
So`z bila hayvon degan inson bo`lub.
Ham so`z ila elga o`lumdin najot,
Ham so`z ila topib o`luk tan hayot9.
Bir so`z etib oncha baliyatni daf`,
Kim sochibon ganj yetishmay bu naf`.
Ma`dani inson guhari so`z durur,
Gulshani odam samari so`z durur.
So`z bila naf` o`lmasa el peshasi,
Yaxshi kerak ko`nglida andeshasi.
Ko`ngli kishi xushlug`idin xush kerak,
Noxush agar bo`lsa, mushavvash kerak.
Odamiy ersang demagil odami,
Oniki yo`q xalq g`amidin g`ami.
Ulki kishi o`lmagidin shod erur,
Go`rkanu g`osilu jallod erur.
Qaysi birin kimki tasavvur etar,
Tab`g`a ko`rkim, ne tanaffur yetar.
Lek birov qilsa ravon baxshliq,
Ruh kibi so`z bila jon baxshliq.
Nutqi bila yetmasa baxshoyishi,
Zikri erur tab`g`a osoyishi.
Chun seni haq nodirason ayladi,
Dahr eliga naf` rason ayladi.
Har kishi bu amrg`a mansub erur,
Borcha ulus ko`ngliga mahbub erur.
Ikki jahon taxti bila afsari,
Bilki erur bir sari, ul bir sari.
Yo`q bu sifatdin nima marg`ubroq,
Lek bir ish mundin erur xo`broq.
Kim beribon qilmamoq olmoqqa xo`y,
Naf` rason bo`lmoqu yo`q naf` jo`y.
Bermak ishi xotiridin ketmamak,
Bermagu olmoqni xayol etmamak.
Topqonini sochdi el uzra sahob,
Kim oni haq ayladi gardun janob.
Mo`r terar harneki, sochqay kishi,
Bo`ldi tirik go`rga kirmak ishi.
Chun sochar el uzra shugufa diram,
Haq anga ne barglar aylar karam.
Elki yig`ar harne ul aylar nisor,
Andin erur darbadaru xoksor.
Shishaki ruxsor uza sepgay gulob,
Toq uza asrarlar ani orzulob.
Chunki supurgu yig`ar inak dalil,
Yotmoq eshik kenida xoru zalil.
Zulfi sanamlarning erur mushk posh,
Kim oni ruxsor uza asrar quyosh.
Bo`ldi bu sunbul isidin xo`shachin,
Kim qaro tuprog` kibidur mushki Chin10.
Bil yana bir martaba mundin baland,
Kim anga yo`l topmoq erur arjumand.
Qaysidur ul bazl ochuq yuz bila,
Tutmoq achiq boda chuchuk so`z bila.
Bazldakim lutfni qilmas xato,
Zohir etar bir yo`li ikki ato11.
Tos aro gar meva erur dilfireb,
Ustida gullar erur ortuqsi zeb.
Bo`lsa necha husnu sabohat bila,
Zor qilur elni malohat bila.
Oltun agar tojg`a ziynat durur,
Ustida dur bo`lsa ne nisbat durur.
Xoni muza`far gar erur dilpisand,
Xushroq erur sepsalar ustiga qand.
Ulki bu axloq ila aylab xirom,
Etsa jafo aylamagay intiqom.
Balki kuduratni safo aylagay,
Necha jafo yetsa, vafo aylagay.
Oni bashar xaylining insoni bil,
Odamiylar odamiysi oni bil.
Angla kishilikni musallam anga,
Yuz kishilikcha ish esa ham anga.
[XLVII]
Ayyubi xalaf noxalaf o`g`rining egriligin tuzgoni va gumrohliq zulmatida anga yo`l ko`rguzgoni va ul shayx silsilasig`a kirib, ayyorliq kamandin uzgoni1.
Ayyubi xalaf noxalaf o`g`rining egriligin tuzgoni va gumrohliq zulmatida anga yo`l ko`rguzgoni va ul shayx silsilasig`a kirib, ayyorliq kamandin uzgoni1.
Bir kecha Ayyubi xalaf masti roz
To`kar edi sham`dek ashki niyoz.
Ashk duri bahrig`a pobast edi.
Kuymak aro sham`g`a hamdast edi.
Xilvatida maskani bir burj aro,
Durri samin o`ylaki bir durj aro.
Bu kecha bir kisaburi naqbzan,
Bo`lmish edi maskaniga naqbkan2.
Barcha kecha yer tubin aylab xarosh,
Hufrasig`a3 chiqti saroy ichro bosh.
Anglabon Ayyub oni, dam urmadi,
Toat etib, o`ziga kelturmadi.
O`g`ri o`shul hufra ichidin chiqib,
Harne topib, evda tamomin yig`ib.
Oncha nekim elta olur chog`labon,
Berk tongib orqasig`a bog`labon.
Naqbg`a kirgach kichik erdi teshuk,
Sig`madikim behad ulug` erdi yuk.
Tor ini sichqong`a solib erdi g`am,
Quyruqig`a bog`ladi g`irbol ham.
Ko`rdi chu Ayyubki ojizdur ul,
Qo`pti eshik ochtiyu ko`rguzdi yo`l.
Kim yuk ulug`dur dog`i naqbing kichik,
Yo`l sori kelgilki, ochiqdur eshik.
Onchaki berohliq ul ko`rguzub,
Shayx bu yanglig` anga yo`l ko`rguzub.
Kimgaki ko`rguzsalar, ul nav` yo`l,
O`zga yo`lidin chiqa olg`aymu ul?
O`g`rini ul hol zabun aylabon,
Qaddin og`ir haml nigun aylabon.
Jonig`a bir o`t solibon so`zu dard,
Kim kuyub andin falaki lojuvard.
Egnidagi yukni bu o`tg`a urub,
O`zlugining ham yukini kuydurub.
Muztar etib ranju malolat ani,
Xas kibi o`rtab bu xijolat ani.
Na`ra chekib sel kibi to`kti yosh,
Shayx ayog`ig`a fido qildi bosh.
Ul karamu afv tilin lol etib,
Lutf yuki jismini behol etib.
Shayx karam birla oritti yoshin.
Lutf ila tufrog`din oldi boshin.
Anglabon ul dard ila holat anga,
Xirqai faqr etti havolat anga.
Kuydi suluk o`tig`a joni aning,
Uylaki, mahv o`ldi nishoni aning.
O`zluki chun kuydi nechukkim xase,
Topti ul o`t birla yorug`luq base.
Komil anga berdi chu bu parvarish,
Ayladi bir afv bila muncha ish.
Netti Navoiy qo`yubon telbalik,
Sen dog`i ursang bir etakka ilik.
Soqiy, ilik tut, gunahim afv etib,
Kim chiqadur jonim og`izg`a yetib.
Bot bo`lu bir jom ila yetkur futuh,
Sabr esa Ayyubcha yo`q umri Nuh4.
To`kar edi sham`dek ashki niyoz.
Ashk duri bahrig`a pobast edi.
Kuymak aro sham`g`a hamdast edi.
Xilvatida maskani bir burj aro,
Durri samin o`ylaki bir durj aro.
Bu kecha bir kisaburi naqbzan,
Bo`lmish edi maskaniga naqbkan2.
Barcha kecha yer tubin aylab xarosh,
Hufrasig`a3 chiqti saroy ichro bosh.
Anglabon Ayyub oni, dam urmadi,
Toat etib, o`ziga kelturmadi.
O`g`ri o`shul hufra ichidin chiqib,
Harne topib, evda tamomin yig`ib.
Oncha nekim elta olur chog`labon,
Berk tongib orqasig`a bog`labon.
Naqbg`a kirgach kichik erdi teshuk,
Sig`madikim behad ulug` erdi yuk.
Tor ini sichqong`a solib erdi g`am,
Quyruqig`a bog`ladi g`irbol ham.
Ko`rdi chu Ayyubki ojizdur ul,
Qo`pti eshik ochtiyu ko`rguzdi yo`l.
Kim yuk ulug`dur dog`i naqbing kichik,
Yo`l sori kelgilki, ochiqdur eshik.
Onchaki berohliq ul ko`rguzub,
Shayx bu yanglig` anga yo`l ko`rguzub.
Kimgaki ko`rguzsalar, ul nav` yo`l,
O`zga yo`lidin chiqa olg`aymu ul?
O`g`rini ul hol zabun aylabon,
Qaddin og`ir haml nigun aylabon.
Jonig`a bir o`t solibon so`zu dard,
Kim kuyub andin falaki lojuvard.
Egnidagi yukni bu o`tg`a urub,
O`zlugining ham yukini kuydurub.
Muztar etib ranju malolat ani,
Xas kibi o`rtab bu xijolat ani.
Na`ra chekib sel kibi to`kti yosh,
Shayx ayog`ig`a fido qildi bosh.
Ul karamu afv tilin lol etib,
Lutf yuki jismini behol etib.
Shayx karam birla oritti yoshin.
Lutf ila tufrog`din oldi boshin.
Anglabon ul dard ila holat anga,
Xirqai faqr etti havolat anga.
Kuydi suluk o`tig`a joni aning,
Uylaki, mahv o`ldi nishoni aning.
O`zluki chun kuydi nechukkim xase,
Topti ul o`t birla yorug`luq base.
Komil anga berdi chu bu parvarish,
Ayladi bir afv bila muncha ish.
Netti Navoiy qo`yubon telbalik,
Sen dog`i ursang bir etakka ilik.
Soqiy, ilik tut, gunahim afv etib,
Kim chiqadur jonim og`izg`a yetib.
Bot bo`lu bir jom ila yetkur futuh,
Sabr esa Ayyubcha yo`q umri Nuh4.
[XLVIII]
O`N TO`RTUNCHI MAQOLAT
Aflok hay`ati shikoyatidakim, har birisi durje ko`runur va har kavkabi bir gavhari pok, ammo huqqaedurur zahrnok, balki zahri halok. Va jahon lu`bati kinoyatidakim, chobuke ko`runur matbu` va mavzun. Ammo zoledurur ishi makru fusun. Va fusuni haddin fuzun. Va ul huqqa laolisi mazarratidin qalam tili lol va bu zolning jam`i zavol durur1.
O`N TO`RTUNCHI MAQOLAT
Aflok hay`ati shikoyatidakim, har birisi durje ko`runur va har kavkabi bir gavhari pok, ammo huqqaedurur zahrnok, balki zahri halok. Va jahon lu`bati kinoyatidakim, chobuke ko`runur matbu` va mavzun. Ammo zoledurur ishi makru fusun. Va fusuni haddin fuzun. Va ul huqqa laolisi mazarratidin qalam tili lol va bu zolning jam`i zavol durur1.
Charx erur shu`bada sanj, ey ko`ngul,
Topma firebi bila ganj, ey ko`ngul2.
Shu`badasi vahmu gumondin fuzun,
Shu`badadin dog`i fuzunroq fusun.
Charx urubon rev ila nayrang soz,
O`ylaki ko`k xirqa bila tosboz.
Xirqasida baxyadin anjum nishon,
Bo`yida bir pora yamoq kahkashon.
Mash`ali xur birlaki, davron qilib,
Tos aro o`t xirqada pinhon qilib.
O`tkarib ul xirqa arosidin o`t,
Ko`rguzubon subh yaqosidin o`t.
Yo`qki chu subh og`zini kulgu ochib,
Hiyla bila og`zidin o`tlar sochib.
O`ylaki ul o`tining uchqunlari,
Xirqasi uzra sochilib har sari.
Balki qovurchoqchi kibi hiylagar,
Ko`rguzubon chodaridin ming suvar3.
Mixu sutunsiz tikibon chodarin,
Davri etib chodarining paykarin.
Anda bo`lub jilvagari anjuman,
Har sori yuz lu`bati simin badan.
Munchaki lu`bat chiqorib simgun,
Qasdi bori elga firibu fusun.
Yo`qki parixondek etib jism shaq,
Tig`i bila qoni hilolu shafaq.
Bo`yla parixonlig` ila axtari,
Jam` o`lubon girdida yuz ming pari.
Dema parixonki, erur piri zol.
Qaddi bo`lub dalla sifatliqqa dol.
Anjumi tazvirda yoshi aning,
Subh bayozi dema boshi aning4,
Ham to`kub el qonini tadbir ila,
Ham olib el jonini tazvir ila.
Xusravlar qatli uchun tez hush,
Xusravi ham demaki, Farhod kush.
Dahr arusinki, tamosho qilib.
Makr ila mashshotaliq ifsho qilib.
Qo`ynida mashshotalig`i belgusi,
Subhi safid obi quyosh ko`zgusi5.
Aylabon ul sho`xni orosta,
Subh dami chun guli navxosta.
G`oza urub orazig`a gul bila,
Zulf o`rub egniga sunbul bila.
Lola bila chehrasin ol aylabon,
Dog`ini ul chehrag`a xol aylabon.
Vusma chekib, sabza bila qoshig`a,
Me`jar etib, shabnam ila boshig`a.
Sarvdin ilgiga nigor aylabon,
Suvni anga oyinador aylabon.
G`uncha aro og`zini pinhon qilib,
So`z chog`i ul g`unchani xandon qilib.
Nargisi shahlodin etib ko`z anga,
Savsanu ra`no tilidin so`z anga.
Nargisiga g`amzau noz o`rgatib,
G`amzasini shu`badaboz o`rgatib,
Chunki bezab xuldi barindek ani,
Xuld nekim, lu`bati chindek ani.
Jilva berib el aro zebolig`in,
Zohir etib har sori ra`nolig`in.
Muncha fusunkim, qilib izhor anga,
Bo`lmoq uchun xalq giriftor anga.
To ani har kimki ko`rub zor o`lub,
Ishqi kamandig`a giriftor o`lub.
Chun ko`rub ul Zolni bir Rustame,
Bo`ldi havosida asiri g`ame.
Zohir etib o`rtada dallolaliq,
Aytma dallolaki, muhtolaliq.
Ul qadar afsun nuhuft aylabon,
Kim ul ikki toqni juft aylabon.
Mahkam etar chog`da alar aqdini,
Mahr etibon javhari jon naqdini.
Mahri muajjal (
) bu dam ar jon bo`lub,
Tongla muajjal (
)anga imon bo`lub.
Shohidi ra`noki, topib bo`yla dast,
Oshiqini ayladi shohidparast.
Ajzu zabunluq ko`rub oyin anga,
Da`vi eta boshladi kobin anga.
Mahri muajjal (
) tilabon jon olib,
So`ngra muajjal (
) tilab imon olib6.
Jon bila imonni chu toroj etib,
Dahr evidin oni ixroj etib,
Oni chiqorg`och, kivurub yonani,
O`z qilibon, bir yana begonani.
Anga dog`i tarki vafo aylabon,
O`zgaga dog`i bu jafo aylabon.
Turfa bukim, yuz kelibon ming ketar,
Ming chu ketar, keynicha yuz ming yetar.
Bo`yla bo`lub, kelmagu ketmak ishi,
Ketguchi bu bazmg`a kelgan kishi.
Davr ishi bu nav` taxayyul topib,
Ohki bu davr tasalsul topib.
Silsila bu nav` azal to abad,
Kelguchiyu ketguchi behaddu ad.
Gar yuzu gar ming falak aylab taboh,
Oh jafosidin aning yuz ming oh.
Mintaqasi birla muaddal xatin,
Ya`ni o`shul ikki hamoyil xatin7.
Ko`rmak ila fahm qilur borcha el,
Kim nega bog`labdur iki yerda bel.
Davrasidin xoh kunu xoh tun,
Topib o`zin zeru zabar tunu kun.
Mehnatidin mehr yuzi sorg`arib,
Balki yangi oy ham o`zidin borib.
Subh to`nin chok etib oning g`ami,
Shom libosini qilib motami.
O`tni isitmakdin etib beqaror,
Elni yugurmakdin etib xoksor.
Dag`dag`asi suvni jahongard etib,
Sarsari tufrog`ni xud gard etib.
Bahr aning qasdi bila zahr fom.
Zahr asari aylab ani talx kom.
Konni aning zulmi qilib tiyra baxt,
Uylaki qon bog`lab ichi laxt-laxt.
Durg`a jafosi bo`lubon oncha fosh,
Kim bo`lub o`z holig`a bir qatra yosh.
La`lg`a nishi tegib oncha ayon,
Kim bo`lub o`z zaxmig`a bir qatra qon.
O`yla bulut holi g`amidin taboh,
Kim bo`lub o`z dardig`a bir tiyra oh.
Chashma ko`rub baski ham andin sitez,
Bir ko`z o`lub, o`z g`amidin ashk rez.
Bulbul aning anduhidin dardnok,
Andin o`lub gul to`ni yuz yerda chok.
Toza tugan zohir etib loladin,
Ul tuganin qong`a bo`yab joladin,
Shisha ko`zidin oqizib qonini,
May o`tidin kuydurub el jonini,
Garchi ulus joni aro o`t solur,
Berganini barcha kishidin olur.
Lek bu hamkim tutubon yor o`zin,
Ko`rguzur el holig`a g`amxor o`zin.
Zohir etib nash`u namo necha kun,
Elni qilur kom ravo necha kun.
Birni qilur johda Qorun kibi,
Birini rif`atda Faridun kibi.
Ushbu ishi dog`i muvofiq emas,
Balki mingdin biri loyiq emas.
O`yla gumon aylaki charxi dani,
Kim ko`runur davrda parvizani8.
Olam eli yaxshi agar dun erur,
Borchag`a ul chambar aro yer berur.
Chunki bu nav` ayladi el holini,
Doyir etar har sori g`irbolini.
Yaxshini bebokdin aylar judo,
Pokni nopokdin aylar judo.
Emdiki ayrildi sharifu xasis,
Qolmadi bir poyada dunu nafis.
Qay birikim, bor edi ko`prak dani,
Qildi ani lutf ila ko`prak g`ani.
Kim shabadin aylamayin durni farq,
Farqin aning durlar aro qildi g`arq.
Gulshani dahr ichraki, har bebasar,
Bor edi nargis kibi ko`tah nazar.
Qo`ydi aning bazmida gohi farah,
Sim tabaqlar uza oltun qadah9.
Gulniki pokiza sirisht angladi,
Zevari gulzori bihisht angladi.
Xori balo birla etib mubtalo,
Uzdiyu sovurdiyu qildi jalo.
Ul terikim, rind qilur jur`adon,
Mushki Xo`tan ayladi anda nihon.
Qayda adimi Yaman idrok etib,
Ayladi qurbon ani yuz chok etib10.
Ulki kirib tig`dek el qonig`a,
Rutbada solib oni shah yonig`a.
O`q kibi tuzlar bori andin zalil,
Kishdin ixroj bo`lub mil-mil.
Turfa bukim, yaxshi degil gar yomon,
Muhlat agar bersa bir ozroq zamon.
Xanjari bedodni qilg`onda tez,
Yaxshi-yomon birla teng aylar sitez.
Kimniki taxt uzra qilur arjumand,
Taxta uza oqibat aylar najand,
Kimgaki bir taxta kiyz aylar panoh,
Anga dog`i taxt qilur xobgoh.
Kimgaki bir jom tutar no`shi bahr,
Oqibatul-amr ezar anda zahr.
Yo`q kishi ul jomni no`sh etmagan,
So`ngra bu zahr ila xurush etmagan.
Har kishi sha`ninki, rafe` ayladi,
Amrig`a olamni muti` ayladi.
Qildi yana javr bila zer dast,
Dast-badast ayladi tufroqqa past.
Dahrda ul xaylki, shoh erdilar,
Dodgaru mulk panoh erdilar,
Birni qatil aylamayin qo`ydimu?
Zoru zalil aylamayin qo`ydimu?
Ko`rki qayon bordi Faridunu Jam,
Iraju Xushang ila Zahhok ham.
Salmu Manuchehr ila Navzar qani?
Bahmanu Dorovu Skandar qani?
Qani jahondovari Chingizxon?
Qani jahon xoni Temur Ko`ragon?
Birga vafo aylamadi charxi dun,
Kimniki chekti, yana qildi nigun.
Davlatu iqbol bila bo`lma shod,
Mehriga ham aylamagil e`timod.
Hech durur hosilu boqisi hech,
Kech boridin bot, vale qo`yma kech11.
Seni ul etguncha zabun, sen burun
Ayla, ani faqr ila xoru zabun.
Toki ne ilgingda durur olmay ul,
Borchasidin silk etak, tort qo`l.
Harne bor ilgingda parokanda qil,
O`z iligingdin ani sharmanda qil.
Panjai xursheddek, ilgingni och,
Anda nekim sim esa, olamg`a soch!
Ul seni aylar chu tihi dast bil,
Bilgach o`z-o`zungni tihi dast qil.
Topma firebi bila ganj, ey ko`ngul2.
Shu`badasi vahmu gumondin fuzun,
Shu`badadin dog`i fuzunroq fusun.
Charx urubon rev ila nayrang soz,
O`ylaki ko`k xirqa bila tosboz.
Xirqasida baxyadin anjum nishon,
Bo`yida bir pora yamoq kahkashon.
Mash`ali xur birlaki, davron qilib,
Tos aro o`t xirqada pinhon qilib.
O`tkarib ul xirqa arosidin o`t,
Ko`rguzubon subh yaqosidin o`t.
Yo`qki chu subh og`zini kulgu ochib,
Hiyla bila og`zidin o`tlar sochib.
O`ylaki ul o`tining uchqunlari,
Xirqasi uzra sochilib har sari.
Balki qovurchoqchi kibi hiylagar,
Ko`rguzubon chodaridin ming suvar3.
Mixu sutunsiz tikibon chodarin,
Davri etib chodarining paykarin.
Anda bo`lub jilvagari anjuman,
Har sori yuz lu`bati simin badan.
Munchaki lu`bat chiqorib simgun,
Qasdi bori elga firibu fusun.
Yo`qki parixondek etib jism shaq,
Tig`i bila qoni hilolu shafaq.
Bo`yla parixonlig` ila axtari,
Jam` o`lubon girdida yuz ming pari.
Dema parixonki, erur piri zol.
Qaddi bo`lub dalla sifatliqqa dol.
Anjumi tazvirda yoshi aning,
Subh bayozi dema boshi aning4,
Ham to`kub el qonini tadbir ila,
Ham olib el jonini tazvir ila.
Xusravlar qatli uchun tez hush,
Xusravi ham demaki, Farhod kush.
Dahr arusinki, tamosho qilib.
Makr ila mashshotaliq ifsho qilib.
Qo`ynida mashshotalig`i belgusi,
Subhi safid obi quyosh ko`zgusi5.
Aylabon ul sho`xni orosta,
Subh dami chun guli navxosta.
G`oza urub orazig`a gul bila,
Zulf o`rub egniga sunbul bila.
Lola bila chehrasin ol aylabon,
Dog`ini ul chehrag`a xol aylabon.
Vusma chekib, sabza bila qoshig`a,
Me`jar etib, shabnam ila boshig`a.
Sarvdin ilgiga nigor aylabon,
Suvni anga oyinador aylabon.
G`uncha aro og`zini pinhon qilib,
So`z chog`i ul g`unchani xandon qilib.
Nargisi shahlodin etib ko`z anga,
Savsanu ra`no tilidin so`z anga.
Nargisiga g`amzau noz o`rgatib,
G`amzasini shu`badaboz o`rgatib,
Chunki bezab xuldi barindek ani,
Xuld nekim, lu`bati chindek ani.
Jilva berib el aro zebolig`in,
Zohir etib har sori ra`nolig`in.
Muncha fusunkim, qilib izhor anga,
Bo`lmoq uchun xalq giriftor anga.
To ani har kimki ko`rub zor o`lub,
Ishqi kamandig`a giriftor o`lub.
Chun ko`rub ul Zolni bir Rustame,
Bo`ldi havosida asiri g`ame.
Zohir etib o`rtada dallolaliq,
Aytma dallolaki, muhtolaliq.
Ul qadar afsun nuhuft aylabon,
Kim ul ikki toqni juft aylabon.
Mahkam etar chog`da alar aqdini,
Mahr etibon javhari jon naqdini.
Mahri muajjal (
) bu dam ar jon bo`lub, Tongla muajjal (
)anga imon bo`lub.Shohidi ra`noki, topib bo`yla dast,
Oshiqini ayladi shohidparast.
Ajzu zabunluq ko`rub oyin anga,
Da`vi eta boshladi kobin anga.
Mahri muajjal (
) tilabon jon olib, So`ngra muajjal (
) tilab imon olib6.Jon bila imonni chu toroj etib,
Dahr evidin oni ixroj etib,
Oni chiqorg`och, kivurub yonani,
O`z qilibon, bir yana begonani.
Anga dog`i tarki vafo aylabon,
O`zgaga dog`i bu jafo aylabon.
Turfa bukim, yuz kelibon ming ketar,
Ming chu ketar, keynicha yuz ming yetar.
Bo`yla bo`lub, kelmagu ketmak ishi,
Ketguchi bu bazmg`a kelgan kishi.
Davr ishi bu nav` taxayyul topib,
Ohki bu davr tasalsul topib.
Silsila bu nav` azal to abad,
Kelguchiyu ketguchi behaddu ad.
Gar yuzu gar ming falak aylab taboh,
Oh jafosidin aning yuz ming oh.
Mintaqasi birla muaddal xatin,
Ya`ni o`shul ikki hamoyil xatin7.
Ko`rmak ila fahm qilur borcha el,
Kim nega bog`labdur iki yerda bel.
Davrasidin xoh kunu xoh tun,
Topib o`zin zeru zabar tunu kun.
Mehnatidin mehr yuzi sorg`arib,
Balki yangi oy ham o`zidin borib.
Subh to`nin chok etib oning g`ami,
Shom libosini qilib motami.
O`tni isitmakdin etib beqaror,
Elni yugurmakdin etib xoksor.
Dag`dag`asi suvni jahongard etib,
Sarsari tufrog`ni xud gard etib.
Bahr aning qasdi bila zahr fom.
Zahr asari aylab ani talx kom.
Konni aning zulmi qilib tiyra baxt,
Uylaki qon bog`lab ichi laxt-laxt.
Durg`a jafosi bo`lubon oncha fosh,
Kim bo`lub o`z holig`a bir qatra yosh.
La`lg`a nishi tegib oncha ayon,
Kim bo`lub o`z zaxmig`a bir qatra qon.
O`yla bulut holi g`amidin taboh,
Kim bo`lub o`z dardig`a bir tiyra oh.
Chashma ko`rub baski ham andin sitez,
Bir ko`z o`lub, o`z g`amidin ashk rez.
Bulbul aning anduhidin dardnok,
Andin o`lub gul to`ni yuz yerda chok.
Toza tugan zohir etib loladin,
Ul tuganin qong`a bo`yab joladin,
Shisha ko`zidin oqizib qonini,
May o`tidin kuydurub el jonini,
Garchi ulus joni aro o`t solur,
Berganini barcha kishidin olur.
Lek bu hamkim tutubon yor o`zin,
Ko`rguzur el holig`a g`amxor o`zin.
Zohir etib nash`u namo necha kun,
Elni qilur kom ravo necha kun.
Birni qilur johda Qorun kibi,
Birini rif`atda Faridun kibi.
Ushbu ishi dog`i muvofiq emas,
Balki mingdin biri loyiq emas.
O`yla gumon aylaki charxi dani,
Kim ko`runur davrda parvizani8.
Olam eli yaxshi agar dun erur,
Borchag`a ul chambar aro yer berur.
Chunki bu nav` ayladi el holini,
Doyir etar har sori g`irbolini.
Yaxshini bebokdin aylar judo,
Pokni nopokdin aylar judo.
Emdiki ayrildi sharifu xasis,
Qolmadi bir poyada dunu nafis.
Qay birikim, bor edi ko`prak dani,
Qildi ani lutf ila ko`prak g`ani.
Kim shabadin aylamayin durni farq,
Farqin aning durlar aro qildi g`arq.
Gulshani dahr ichraki, har bebasar,
Bor edi nargis kibi ko`tah nazar.
Qo`ydi aning bazmida gohi farah,
Sim tabaqlar uza oltun qadah9.
Gulniki pokiza sirisht angladi,
Zevari gulzori bihisht angladi.
Xori balo birla etib mubtalo,
Uzdiyu sovurdiyu qildi jalo.
Ul terikim, rind qilur jur`adon,
Mushki Xo`tan ayladi anda nihon.
Qayda adimi Yaman idrok etib,
Ayladi qurbon ani yuz chok etib10.
Ulki kirib tig`dek el qonig`a,
Rutbada solib oni shah yonig`a.
O`q kibi tuzlar bori andin zalil,
Kishdin ixroj bo`lub mil-mil.
Turfa bukim, yaxshi degil gar yomon,
Muhlat agar bersa bir ozroq zamon.
Xanjari bedodni qilg`onda tez,
Yaxshi-yomon birla teng aylar sitez.
Kimniki taxt uzra qilur arjumand,
Taxta uza oqibat aylar najand,
Kimgaki bir taxta kiyz aylar panoh,
Anga dog`i taxt qilur xobgoh.
Kimgaki bir jom tutar no`shi bahr,
Oqibatul-amr ezar anda zahr.
Yo`q kishi ul jomni no`sh etmagan,
So`ngra bu zahr ila xurush etmagan.
Har kishi sha`ninki, rafe` ayladi,
Amrig`a olamni muti` ayladi.
Qildi yana javr bila zer dast,
Dast-badast ayladi tufroqqa past.
Dahrda ul xaylki, shoh erdilar,
Dodgaru mulk panoh erdilar,
Birni qatil aylamayin qo`ydimu?
Zoru zalil aylamayin qo`ydimu?
Ko`rki qayon bordi Faridunu Jam,
Iraju Xushang ila Zahhok ham.
Salmu Manuchehr ila Navzar qani?
Bahmanu Dorovu Skandar qani?
Qani jahondovari Chingizxon?
Qani jahon xoni Temur Ko`ragon?
Birga vafo aylamadi charxi dun,
Kimniki chekti, yana qildi nigun.
Davlatu iqbol bila bo`lma shod,
Mehriga ham aylamagil e`timod.
Hech durur hosilu boqisi hech,
Kech boridin bot, vale qo`yma kech11.
Seni ul etguncha zabun, sen burun
Ayla, ani faqr ila xoru zabun.
Toki ne ilgingda durur olmay ul,
Borchasidin silk etak, tort qo`l.
Harne bor ilgingda parokanda qil,
O`z iligingdin ani sharmanda qil.
Panjai xursheddek, ilgingni och,
Anda nekim sim esa, olamg`a soch!
Ul seni aylar chu tihi dast bil,
Bilgach o`z-o`zungni tihi dast qil.
[XLIX]
Iskandarning yetti iqlim mamolikin panjai tasarrufig`a kiyurg`oni va xoli ilik bila olamdin rihlat markabin surgoni1.
Iskandarning yetti iqlim mamolikin panjai tasarrufig`a kiyurg`oni va xoli ilik bila olamdin rihlat markabin surgoni1.
Chunki Sikandar shahi iqlimgir
Bo`ldi jahon mulkida sohib sarir,
Qolmadi bir yerki yurub olmadi,
Erki yurub olmadi bir qolmadi.
Hittai hukmig`a kirib bahru bar,
Qabzai amrig`a tushub xushku tar.
Xutba o`qub gunbadi axzar uza,
Sikkai adlin urub axtar uza2.
Qullug`ini shahlar etib ixtiyor,
Qullug`i shahlarg`a bo`lub iftixor.
Ham shah o`lub, ham valiyu ham nabi,
Hikmat ila ham tuz o`lub mashrabi.
Zotig`a Jamshedlig` oyin bo`lub,
Ko`zgu anga jomi jahonbin bo`lub.
Ham yeti ko`k hukmi muyassar anga,
Ham yeti iqlim musaxxar anga.
Bo`yla humoyun fari firuz baxt,
Dayri fanodin chekar o`lg`onda raxt.
Ko`rdi ajab ajz ila bechoraliq,
Ollig`a tushti ajab ovoraliq.
Ne hukamosi bo`lubon dastgir,
Ne xadamu bandasi farmon pazir.
Borchasi qolib bu yashil bog` aro,
Ozim o`lub ul qaro tufrog` aro.
O`rtadi chun bo`yla zavoli ichin,
Bu so`z ila ayladi xoli ichin.
Kim bu nafaskim boradurmen zalil,
Navbati shohiy manga ko`si rahil.
Qaysig`akim sharti hamiyat durur,
Mendin anga ushbu vasiyat durur:
Kim manga chun toyiri bo`stoni kuds,
Qilsa havo yod etib ayvoni quds.
Oh ila olamni qaro aylabon,
Xobgahim na`sh aro aylabon.
Qabrg`a chun boshlag`unguzdur yo`lum,
Na`sh yonidin chiqaring bir qo`lum.
To kishikim qilsa nazar ul sori,
Ibrat ila boqqay o`shul qo`l sori.
Bilgay anikim yeti kishvar shahi,
Etti falak mushkilining ogahi,
Jismida jon yo`q bu makondin borur,
Xoli ilik birla jahondin borur3.
Kimki jahon mulki havasdur anga,
Ushbu ilik tajriba basdur anga.
Tort, Navoiy, bu jahondin ilik,
Qaysi jahon, javhari jondin ilik.
Soqiy, erur komi dilim mastliq,
Moni` erur lek tihi dastliq.
Lutf ila ber ilgima may javhari,
May neki, oyinai iskandariy.
Bo`ldi jahon mulkida sohib sarir,
Qolmadi bir yerki yurub olmadi,
Erki yurub olmadi bir qolmadi.
Hittai hukmig`a kirib bahru bar,
Qabzai amrig`a tushub xushku tar.
Xutba o`qub gunbadi axzar uza,
Sikkai adlin urub axtar uza2.
Qullug`ini shahlar etib ixtiyor,
Qullug`i shahlarg`a bo`lub iftixor.
Ham shah o`lub, ham valiyu ham nabi,
Hikmat ila ham tuz o`lub mashrabi.
Zotig`a Jamshedlig` oyin bo`lub,
Ko`zgu anga jomi jahonbin bo`lub.
Ham yeti ko`k hukmi muyassar anga,
Ham yeti iqlim musaxxar anga.
Bo`yla humoyun fari firuz baxt,
Dayri fanodin chekar o`lg`onda raxt.
Ko`rdi ajab ajz ila bechoraliq,
Ollig`a tushti ajab ovoraliq.
Ne hukamosi bo`lubon dastgir,
Ne xadamu bandasi farmon pazir.
Borchasi qolib bu yashil bog` aro,
Ozim o`lub ul qaro tufrog` aro.
O`rtadi chun bo`yla zavoli ichin,
Bu so`z ila ayladi xoli ichin.
Kim bu nafaskim boradurmen zalil,
Navbati shohiy manga ko`si rahil.
Qaysig`akim sharti hamiyat durur,
Mendin anga ushbu vasiyat durur:
Kim manga chun toyiri bo`stoni kuds,
Qilsa havo yod etib ayvoni quds.
Oh ila olamni qaro aylabon,
Xobgahim na`sh aro aylabon.
Qabrg`a chun boshlag`unguzdur yo`lum,
Na`sh yonidin chiqaring bir qo`lum.
To kishikim qilsa nazar ul sori,
Ibrat ila boqqay o`shul qo`l sori.
Bilgay anikim yeti kishvar shahi,
Etti falak mushkilining ogahi,
Jismida jon yo`q bu makondin borur,
Xoli ilik birla jahondin borur3.
Kimki jahon mulki havasdur anga,
Ushbu ilik tajriba basdur anga.
Tort, Navoiy, bu jahondin ilik,
Qaysi jahon, javhari jondin ilik.
Soqiy, erur komi dilim mastliq,
Moni` erur lek tihi dastliq.
Lutf ila ber ilgima may javhari,
May neki, oyinai iskandariy.
[L]
O`N BESHINCHI MAQOLAT
Jahl mayining durdkashlari sha`nidakim, saloh xirqalari ma`siyat ilgidin chok durur. Va may jahlining sarxushlari bobidakim, har biri mayxona eshigida mastu bebok yurur va yiquq mayxona alarg`a taxti Jamshed oso va sinuq paymona alarg`a jomi jahonnamo va nadomat ashki yog`inikim, gunoh shu`lasin o`churur va tavba barqi o`tikim, mas`iyat xirmanin kuydurur1.
O`N BESHINCHI MAQOLAT
Jahl mayining durdkashlari sha`nidakim, saloh xirqalari ma`siyat ilgidin chok durur. Va may jahlining sarxushlari bobidakim, har biri mayxona eshigida mastu bebok yurur va yiquq mayxona alarg`a taxti Jamshed oso va sinuq paymona alarg`a jomi jahonnamo va nadomat ashki yog`inikim, gunoh shu`lasin o`churur va tavba barqi o`tikim, mas`iyat xirmanin kuydurur1.
Ey tarabing jomg`a hamdastliq,
Jahl xumoridin ishing mastliq2.
O`ksumayin ayshi mudoming sening,
Jomi jaholat bila koming sening.
Kupdek ichinga solibon boda jo`sh,
Ko`nlunga ul jo`sh ila hardam xurush.
Boda solib joningga jo`shi g`urur,
Yo`q sanga kup yanglig` o`zungdin shuur.
Fisqu fujur ilgi chu og`zing ochib.
Kup kibi g`aflat mayidin kaf sochib.
Ne sanga o`lmak g`amidin motami,
Ne sanga paymona to`lardin g`ami.
Etsa ajal muhtasibi netgasen,
Daf`ig`a tadbir ne nav` etgasen?
Ursa jafo toshi bu kupga turub,
Tashlasa har porasini sindurub.
Jisminga dog` o`rtasa har dog` uza,
To`ksa mayingni qora tufrog` uza.
Zarfi safolingni ushotg`onidek,
La`li maying aylasa yer qonidek,
Buki mayi jahl ichasen behisob,
Bo`lg`usi bir kun sanga bu ehtisob.
Necha sening mastlig`ing oyu yil,
Oy ila yil mastlig`ingdin oyil3.
Mastki fe`li bori muhmal durur,
Ko`yning atfolig`a muhzal durur.
Ko`y boshidin chu bo`lur telba fosh
Yog`durur atfol anga har sori tosh.
Ulki ichib bodani paymonadin,
Mast chiqar ko`yga xumxonadin.
Manglayikim tomg`a tegib, qon bo`lub,
Boshida dastori parishon bo`lub.
Elga qilib hamla yomon it kibi,
Qaysi yomon it, qopog`on it kibi.
Jismini usrukluk etib dam-badam,
Har sori qo`ysa qadam ul sori xam.
Sayl suvin topsa ichib, mul kibi,
Soy toshini topsa etib gul kibi4.
Uchrasa olam gulu toshi anga,
Yo`q olib otmoqqa tahoshi anga.
Toshidin atfol gahi butrabon,
Gah yiqilib mastu malang o`ynabon.
Gah yiqilib, gah qo`pub ul har nafas,
Mast solib har sori qo`l har nafas.
Bo`ylaki qo`pub yiqilib pay-bapay,
Birto yiqilg`onda bosib oni may.
May qilibon behuda holin aning,
Qay qilib oluda saqolin aning.
Jo`laha g`irvoshida ohordek,
Yo`qki zag`an parrida murdordek.
Qay soqolin har necha nopok etib,
It yalamoq birla yana pok etib5.
Mastlik uyqusi chu zoyil bo`lub,
Ko`z ochibon bodag`a moyil bo`lub.
Ne topibon boshida dastorini,
Ne ko`rubon belida dinorini.
To`nini eltib yana bir rohzan,
O`ylaki so`yg`aylar o`luktin kafan.
Qin qolibon qo`lda pichog`in solib,
Kafshi dog`i bir tushubu bir qolib.
To`n etagi balchig` o`lub, olli o`l,
Olli o`l, ammo aning ollida ko`l.
Nechaki matlub o`lubon uy anga,
Bo`lmayin uy g`ayri uzun ko`y anga.
Ra`sha solib titramak andomig`a,
Og`zi ajab ta`m berib komig`a.
Kishlarig`a mahkam etib qo`lini,
Necha tilab topmayin ev yo`lini.
O`g`ri to`nin so`yg`on emas erdi bas,
Qolg`onin ehdod ham olib asas.
Ul kishidek anglaki darmon uchun,
Chok etar o`q zaxmini paykon uchun.
Evrulubon boshi, ozib hushi ham,
Yoshunub egniga bunogo`shi ham.
Har sori bu nav` tushub gom anga,
Ko`rki ne shakl o`lg`ayu andom anga.
Muncha mashaqqat bila ranjurluq
Bir soriyu bir sori maxmurluq.
Dema xumor, oni degil yuz balo,
Jam` o`lubu oni qilib mubtalo.
Ko`rki ne kirmak bo`lur o`z qonig`a,
Boqki ne bedod erur o`z jonig`a.
Bu xud erur ushbu sifat turfa hol,
Turfarog`i buki ul aylab xayol,
Kim erur ushbu ishi qalloshliq,
Rindu qalandarvashu avboshliq.
Ko`ngliga kirmay bu malolat aning,
Jonini olmay bu xijolat aning.
Qilmay asar muncha qabohat anga,
Muncha qabohatlar ibohat anga.
Zol qizi6 har nechakim bo`lsa eshit,
Bordur aning ko`ziga huri bihisht.
Shoiri kajtab`ni dekim ne yer,
Sehrdur olinda ne muhmalki der.
Itki qozon oshig`a tegurdi til,
Yuz qaroliq birla durur yuz qizil.
Ulki ulus qatlig`a jallod erur,
Ug`lini o`ltursa dog`i shod erur.
Bo`lmas edi gulxani anborkash,
Bo`lmasa murdor isidin tab`n xvash (xush).
Ulki kemur sotmog`in aylar shior,
Yuz qaro bo`lmoqdin anga qayda or.
Chug`zki obod aro manhus erur,
Lek buzuq kunjida tovus erur7.
May ne ajab tanni yabob aylasa,
Sel ne tong uyni xarob aylasa.
Uyni yiqib sel etar elni jalo,
Xossaki vayron uyu seli balo.
Bodaki yiqmoq sori o`q maylidur,
Jism uyiga bilki balo saylidur.
Qaysi bo`lur jism uyikim, jon uyi,
Jon uyi ham demaki, imon uyi.
Saylg`a har soriki tug`yon erur,
Shoh ila darvesh uyi yakson erur.
Bodag`a ko`rguzsa kishi xiraliq,
Aql charog`ig`a berur tiraliq.
Tomsa charog` o`tig`a bir qatra suv,
Uyda yorug`luqdin ilik o`zga yuv.
Xosa charog`iki, kishi subhu shom,
May suyidin quyg`ay anga jom-jom.
Mash`al o`tig`a suv agar bir ayog`
Quysa o`char, ko`rki, ne bo`lg`ay charog`.
Tira bo`lur suv bila mash`al o`ti,
Demaki mash`al o`ti, manqal o`ti.
Manqal yo`q ko`ra erur gar tanur,
Suvki yetar qolmas anga tobu nur.
Quysa suv otashgahi ichra majus,
Sandali birdamda bo`lur obnus8.
Har kishi ham qilsa bu suvdin tarab,
Xona siyoh o`lmog`i ermas ajab.
Suv demagil oniki bir o`t erur,
Kim yeti ko`k xirmanini kuydurur.
Shu`lakim, ul o`rtagay aflokni,
Tushsa ne quyg`ay xasu xoshokni.
Eyki vujudung uyi xoshok erur,
Zor taning xud bir ovuch xok erur.
Necha bu xoshokka o`t urmog`ing,
Necha bu tufrog`ni sovurmog`ing.
Dard o`tidur bodavu hirmon suyi,
Yo`qki tomug` o`tiyu to`fon suyi.
Urma ul o`tni xasu xoshokinga,
Quyma bu suvni bir ovuch xokinga.
Garchi suvdek sofiyu mavzun erur,
Suvlug`idin o`tlug`i afzun erur.
Har suvki qaynar suv erur ko`rmagi,
Nisbat emas o`t bila kuydurmagi.
Har necha o`tg`a ilik ursa kishi,
Etmagu kuydirmak emastur ishi.
Kimki qizig` suvg`a iligin urar,
Har nechakim ilgi yetar o`lturar.
Hosil aning o`ti o`tu suyi o`t,
Rangi o`tu lam`ai diljuyi o`t.
Kimki bu to`rt o`t aro bo`lg`ay asir,
Barq guzargohida yong`ay harir.
Qaysi badan ichra bu to`rt o`t yonib,
To`rt anosir tafidin o`rtanib.
Yo`qki bo`lub to`rt anosir adam
Aqlu hisu din ila islom ham9.
O`tki bu nav` o`lsa harorat anga,
Ne suv etar daf`i sharorat anga.
Barqni past etmadi to`fon suyi,
Gul o`tin o`churmadi nayson suyi.
Suvki bu o`t jonig`a ofat durur,
Tavba chog`i ashki nadomat durur.
Bu o`t o`lub, ashk yog`ar chog`i daf`,
Yo`qki bu o`t do`zax o`ti dog`i daf`.
Qayda topor qatra bu yanglig` kishi,
Naf` chog`i qilg`uchi daryo ishi.
Kimni pushaymonliq etib ashk posh,
Gavhari maqsud anga har qatra yosh.
Ko`zki hayo ashki to`kar chun sahob,
Qatrasining har biridur durri nob.
Tavba ani anglama ta`rif ila,
Kim berilur kimsaga taklif ila.
Yoxud angakim, madad etmas bilik,
Ahdida mushaf sori eltur ilik10.
Yoki qachon arbada bunyod etar,
Daf`ini aylarga qasamyod etar.
Borcha qazo o`tig`a xasdur bular,
Tavba hisobida emasdur bular.
Kimki qazo ilgida beixtiyor,
Tavba qilurda anga ne ixtiyor.
Tavba erur jurmg`a topmoq vuquf,
Ollidag`i yo`lini ko`rmak maxuf.
Yoki qilur vaqtda berohliq,
Bo`lmoq ul ish aybig`a ogohliq.
Bilsaki haq hozir erur borcha vaqt,
Qilg`onig`a nozir erur borcha vaqt.
Ko`ngli aro tushsa malolat o`ti,
Jonini kuydursa xijolat o`ti.
Etsa bu holatda tafakkur anga,
Qilg`onidin bo`lsa tanaffur anga.
Sobiqai lutfi ilohiy yetib,
Jozibai nomutanohiy yetib,
O`zlukidin qilsa judo haq ani,
Qo`ymasa o`z holig`a mutlaq ani.
«Tubu ilalloh» ila topsa futuh,
Bo`lsa bu tavbaki, topibdur nasuh.
Haq bu karam qilmasa netsun kishi.
O`zluki birla nechuk etsun kishi.
Tavba emas yetmayin ilhomi g`ayb,
Kimki o`zi qilsa ushatmoq ne ayb.
Odami o`z jurmig`a muxtor emas,
Tavbasidin dog`i xabardor emas.
Amr bo`lub tavba desa chin durur,
Gar oni hifz etmasalar sindurur.
Tavbag`a har kimgaki tavfiq erur,
Sinmas aning tavbasi tahqiq erur,
O`zluk ila tavba tabohi degil,
Qilmog`idin tavba ilohiy degil.
Jahl xumoridin ishing mastliq2.
O`ksumayin ayshi mudoming sening,
Jomi jaholat bila koming sening.
Kupdek ichinga solibon boda jo`sh,
Ko`nlunga ul jo`sh ila hardam xurush.
Boda solib joningga jo`shi g`urur,
Yo`q sanga kup yanglig` o`zungdin shuur.
Fisqu fujur ilgi chu og`zing ochib.
Kup kibi g`aflat mayidin kaf sochib.
Ne sanga o`lmak g`amidin motami,
Ne sanga paymona to`lardin g`ami.
Etsa ajal muhtasibi netgasen,
Daf`ig`a tadbir ne nav` etgasen?
Ursa jafo toshi bu kupga turub,
Tashlasa har porasini sindurub.
Jisminga dog` o`rtasa har dog` uza,
To`ksa mayingni qora tufrog` uza.
Zarfi safolingni ushotg`onidek,
La`li maying aylasa yer qonidek,
Buki mayi jahl ichasen behisob,
Bo`lg`usi bir kun sanga bu ehtisob.
Necha sening mastlig`ing oyu yil,
Oy ila yil mastlig`ingdin oyil3.
Mastki fe`li bori muhmal durur,
Ko`yning atfolig`a muhzal durur.
Ko`y boshidin chu bo`lur telba fosh
Yog`durur atfol anga har sori tosh.
Ulki ichib bodani paymonadin,
Mast chiqar ko`yga xumxonadin.
Manglayikim tomg`a tegib, qon bo`lub,
Boshida dastori parishon bo`lub.
Elga qilib hamla yomon it kibi,
Qaysi yomon it, qopog`on it kibi.
Jismini usrukluk etib dam-badam,
Har sori qo`ysa qadam ul sori xam.
Sayl suvin topsa ichib, mul kibi,
Soy toshini topsa etib gul kibi4.
Uchrasa olam gulu toshi anga,
Yo`q olib otmoqqa tahoshi anga.
Toshidin atfol gahi butrabon,
Gah yiqilib mastu malang o`ynabon.
Gah yiqilib, gah qo`pub ul har nafas,
Mast solib har sori qo`l har nafas.
Bo`ylaki qo`pub yiqilib pay-bapay,
Birto yiqilg`onda bosib oni may.
May qilibon behuda holin aning,
Qay qilib oluda saqolin aning.
Jo`laha g`irvoshida ohordek,
Yo`qki zag`an parrida murdordek.
Qay soqolin har necha nopok etib,
It yalamoq birla yana pok etib5.
Mastlik uyqusi chu zoyil bo`lub,
Ko`z ochibon bodag`a moyil bo`lub.
Ne topibon boshida dastorini,
Ne ko`rubon belida dinorini.
To`nini eltib yana bir rohzan,
O`ylaki so`yg`aylar o`luktin kafan.
Qin qolibon qo`lda pichog`in solib,
Kafshi dog`i bir tushubu bir qolib.
To`n etagi balchig` o`lub, olli o`l,
Olli o`l, ammo aning ollida ko`l.
Nechaki matlub o`lubon uy anga,
Bo`lmayin uy g`ayri uzun ko`y anga.
Ra`sha solib titramak andomig`a,
Og`zi ajab ta`m berib komig`a.
Kishlarig`a mahkam etib qo`lini,
Necha tilab topmayin ev yo`lini.
O`g`ri to`nin so`yg`on emas erdi bas,
Qolg`onin ehdod ham olib asas.
Ul kishidek anglaki darmon uchun,
Chok etar o`q zaxmini paykon uchun.
Evrulubon boshi, ozib hushi ham,
Yoshunub egniga bunogo`shi ham.
Har sori bu nav` tushub gom anga,
Ko`rki ne shakl o`lg`ayu andom anga.
Muncha mashaqqat bila ranjurluq
Bir soriyu bir sori maxmurluq.
Dema xumor, oni degil yuz balo,
Jam` o`lubu oni qilib mubtalo.
Ko`rki ne kirmak bo`lur o`z qonig`a,
Boqki ne bedod erur o`z jonig`a.
Bu xud erur ushbu sifat turfa hol,
Turfarog`i buki ul aylab xayol,
Kim erur ushbu ishi qalloshliq,
Rindu qalandarvashu avboshliq.
Ko`ngliga kirmay bu malolat aning,
Jonini olmay bu xijolat aning.
Qilmay asar muncha qabohat anga,
Muncha qabohatlar ibohat anga.
Zol qizi6 har nechakim bo`lsa eshit,
Bordur aning ko`ziga huri bihisht.
Shoiri kajtab`ni dekim ne yer,
Sehrdur olinda ne muhmalki der.
Itki qozon oshig`a tegurdi til,
Yuz qaroliq birla durur yuz qizil.
Ulki ulus qatlig`a jallod erur,
Ug`lini o`ltursa dog`i shod erur.
Bo`lmas edi gulxani anborkash,
Bo`lmasa murdor isidin tab`n xvash (xush).
Ulki kemur sotmog`in aylar shior,
Yuz qaro bo`lmoqdin anga qayda or.
Chug`zki obod aro manhus erur,
Lek buzuq kunjida tovus erur7.
May ne ajab tanni yabob aylasa,
Sel ne tong uyni xarob aylasa.
Uyni yiqib sel etar elni jalo,
Xossaki vayron uyu seli balo.
Bodaki yiqmoq sori o`q maylidur,
Jism uyiga bilki balo saylidur.
Qaysi bo`lur jism uyikim, jon uyi,
Jon uyi ham demaki, imon uyi.
Saylg`a har soriki tug`yon erur,
Shoh ila darvesh uyi yakson erur.
Bodag`a ko`rguzsa kishi xiraliq,
Aql charog`ig`a berur tiraliq.
Tomsa charog` o`tig`a bir qatra suv,
Uyda yorug`luqdin ilik o`zga yuv.
Xosa charog`iki, kishi subhu shom,
May suyidin quyg`ay anga jom-jom.
Mash`al o`tig`a suv agar bir ayog`
Quysa o`char, ko`rki, ne bo`lg`ay charog`.
Tira bo`lur suv bila mash`al o`ti,
Demaki mash`al o`ti, manqal o`ti.
Manqal yo`q ko`ra erur gar tanur,
Suvki yetar qolmas anga tobu nur.
Quysa suv otashgahi ichra majus,
Sandali birdamda bo`lur obnus8.
Har kishi ham qilsa bu suvdin tarab,
Xona siyoh o`lmog`i ermas ajab.
Suv demagil oniki bir o`t erur,
Kim yeti ko`k xirmanini kuydurur.
Shu`lakim, ul o`rtagay aflokni,
Tushsa ne quyg`ay xasu xoshokni.
Eyki vujudung uyi xoshok erur,
Zor taning xud bir ovuch xok erur.
Necha bu xoshokka o`t urmog`ing,
Necha bu tufrog`ni sovurmog`ing.
Dard o`tidur bodavu hirmon suyi,
Yo`qki tomug` o`tiyu to`fon suyi.
Urma ul o`tni xasu xoshokinga,
Quyma bu suvni bir ovuch xokinga.
Garchi suvdek sofiyu mavzun erur,
Suvlug`idin o`tlug`i afzun erur.
Har suvki qaynar suv erur ko`rmagi,
Nisbat emas o`t bila kuydurmagi.
Har necha o`tg`a ilik ursa kishi,
Etmagu kuydirmak emastur ishi.
Kimki qizig` suvg`a iligin urar,
Har nechakim ilgi yetar o`lturar.
Hosil aning o`ti o`tu suyi o`t,
Rangi o`tu lam`ai diljuyi o`t.
Kimki bu to`rt o`t aro bo`lg`ay asir,
Barq guzargohida yong`ay harir.
Qaysi badan ichra bu to`rt o`t yonib,
To`rt anosir tafidin o`rtanib.
Yo`qki bo`lub to`rt anosir adam
Aqlu hisu din ila islom ham9.
O`tki bu nav` o`lsa harorat anga,
Ne suv etar daf`i sharorat anga.
Barqni past etmadi to`fon suyi,
Gul o`tin o`churmadi nayson suyi.
Suvki bu o`t jonig`a ofat durur,
Tavba chog`i ashki nadomat durur.
Bu o`t o`lub, ashk yog`ar chog`i daf`,
Yo`qki bu o`t do`zax o`ti dog`i daf`.
Qayda topor qatra bu yanglig` kishi,
Naf` chog`i qilg`uchi daryo ishi.
Kimni pushaymonliq etib ashk posh,
Gavhari maqsud anga har qatra yosh.
Ko`zki hayo ashki to`kar chun sahob,
Qatrasining har biridur durri nob.
Tavba ani anglama ta`rif ila,
Kim berilur kimsaga taklif ila.
Yoxud angakim, madad etmas bilik,
Ahdida mushaf sori eltur ilik10.
Yoki qachon arbada bunyod etar,
Daf`ini aylarga qasamyod etar.
Borcha qazo o`tig`a xasdur bular,
Tavba hisobida emasdur bular.
Kimki qazo ilgida beixtiyor,
Tavba qilurda anga ne ixtiyor.
Tavba erur jurmg`a topmoq vuquf,
Ollidag`i yo`lini ko`rmak maxuf.
Yoki qilur vaqtda berohliq,
Bo`lmoq ul ish aybig`a ogohliq.
Bilsaki haq hozir erur borcha vaqt,
Qilg`onig`a nozir erur borcha vaqt.
Ko`ngli aro tushsa malolat o`ti,
Jonini kuydursa xijolat o`ti.
Etsa bu holatda tafakkur anga,
Qilg`onidin bo`lsa tanaffur anga.
Sobiqai lutfi ilohiy yetib,
Jozibai nomutanohiy yetib,
O`zlukidin qilsa judo haq ani,
Qo`ymasa o`z holig`a mutlaq ani.
«Tubu ilalloh» ila topsa futuh,
Bo`lsa bu tavbaki, topibdur nasuh.
Haq bu karam qilmasa netsun kishi.
O`zluki birla nechuk etsun kishi.
Tavba emas yetmayin ilhomi g`ayb,
Kimki o`zi qilsa ushatmoq ne ayb.
Odami o`z jurmig`a muxtor emas,
Tavbasidin dog`i xabardor emas.
Amr bo`lub tavba desa chin durur,
Gar oni hifz etmasalar sindurur.
Tavbag`a har kimgaki tavfiq erur,
Sinmas aning tavbasi tahqiq erur,
O`zluk ila tavba tabohi degil,
Qilmog`idin tavba ilohiy degil.