[XXI]

Yakshanba kuni Bahromning quyoshdek zarbaft libos kiyib, gunbadi zarnigorg`a azm qilib, sarig` hullalig` hur bila bazmi aysh tuzub, oltun sog`arda asfar may ichgoni, yo`qkim, quyoshning sarig` guli ochilg`oni chog`din oftob zardig`acha anga bir yilcha kechgoni

Chunki yakshanba urdi mehr alam,
Kiydi zarbaft hulla ko`k toram.

Ko`k arusi to`nin qilib zarkash,
Chiqti andoqki gulruxi mahvash¹.

Shah dag`i mehrdek qadam to farq
Ayladi o`zni oltun ichra g`arq.

Sochib oltun quyosh kibi behad,
Bo`ldi manzilgahi sarig` gunbad.

Jilva qildi nigori rumiychehr.
Sarig` oltun aro nechukkim mehr.

Jomi zar ichra bodai asfar,
Ozar ichra edi yana ozar.

Lam`a har sori uydin oshqondek,
Shu`la gunbad aro tutoshqondek.

Shoh ul shu`lada samandarvash,
Ne samandarki, mehri anvarvash.

Mayi asfarg`a hamnabard o`ldi,
Onchakim, oftob zard o`ldi.

Kunduz etti qaro, sarig` to`nini,
Kun siyahtob qildi oltunini²

Mohi rumiy najod ayladi fosh
Pardag`a kirmagin nechukki quyosh³.

Xobgah bo`ldi shahg`a zarrin taxt,
Uyqusi kelmas erdi o`ylaki baxt.

Yana hukm ayladiki, «Har safari
Kim, bu yo`ldin erur aning guzari,

Keturungkim, bo`lub fasona tiroz,
Bilganidin so`z aylasun og`oz».

Borg`och ul kimsakim, yo`luqti naxust,
Rahnavarde edi bag`oyat chust.

Shah qoshig`a keturdilar filhol,
Hukm ila rahravi fasona sigol.

Nukta og`oz etib duo birla,
Deb duo dilpazir ado birla.

Ikkinchi iqlim yo`lidin keturgan musofir hikoyati

Iztirob aylamay bayoninda,
Dedi: «Jamshidning zamoninda.

Rum aro zargare edi mohir,
Ishi elga quyosh kibi zohir.

Dam anga subh, ko`ra jirmi sipehr,
Har bir oltun kulicha davrai mehr⁴.

Rum shohi qoshida joh anga,
Johi xo`rdida korgoh anga.

Shahrda sohib iyor⁵ ham ul,
Shah qoshida xazinador ham ul.

Necha kondin nekim chiqib zaru sim,
Bo`lur   erdi   bori   anga taslim.

Zoti ahli hunar mubohoti,
Zayd Zahhob⁶ o`lub aning oti.

Ham hakim erdi, ham muhandisvash,
Goh zarposh ediyu gah zarkash.

Tunu kun shohning nadimi ham ul,
Poytaxti aro hakimi ham ul.

Boshidin to ayoq hunar edi pok,
Ayb anga buki, erdi ko`p bebok.

Aysh birla o`tub mahu soli,
Bor edi shoh moli— o`z moli.

Chun amonatda bediyonat edi,
Ishi shah molig`a xiyonat edi.

Chun hunarmand edi nihoyatsiz,
Anga shah lutfi erdi g`oyatsiz.

Hunari vasfi erdi shoh ishi,
Aybini ayta olmas erdi kishi

Bo`lsa ham aybi oshkor anga,
Qilmas erdi shah e`tibor anga.

Qilsa ham e`tibor filhol ul,
San`ati jonibi uzotib qo`l.

Turfae oshkor aylar edi,
Shahni beixtiyor aylar edi.

Yuz fusun birla aylar edi fireb
Ki, anga onsiz o`lmas erdi shikeb.

Dedn bir kunki: «Shohi olamgir,
Kim, bo`lubtur aning makoni sarir.

Shoh chun keldi shohlardin fard,
Taxti dog`i anga kerak darxo`rd

O`zgalarga yig`ochdindur taxt
Loyiq uldurki, shohi farrux baxt

Tutqay oltun sarir uza maskan,
Ko`zni ul maskan aylagay ravshan.

Ganj aro behisob erur oltun,
Yana afzun dag`i bo`lur har kun.

Anda turmoqda hech foida yo`q,
Munda erur tamom foida-o`q.

Ham bo`lur shahg`a o`zga farru jamol,
Ham muhayyo erur o`z o`rnida mol».

Shahg`a keldi bu nukta mustahsan,
Dedi: «Ey borcha fan aro yakfan!

Bu xayolingg`a yaxshi kelmishdur,
Bot ilik urki, dilpazir ishdur».

Ikki ming botmon⁷ oltun etti talab,
Butgali ul maqomi ayshu tarab.

Hukm bo`ldiki: «Olsunu ketsun,
Taxt butmokka jiddu jahd etsun!»

Naqdni oldi faylasufi jahon,
Bo`ldi o`z korxonasida nihon.

Tunu kun ehtimom aylar edi,
Sa`yu jahdi tamom aylar edi.

Toki bir yilda topibon tartib,
Topti ajzosi borchasi tarkib.

Vaz`i ul taxtning musamman o`lub,
Rub`i maskun shahig`a maskan o`lub.

Ham sekiz burj davrida payvast,
To`rti oning balandu to`rti past.

Pastida to`rt to`tini mo`nus,
Biyiki uzra to`rt o`lub tovus.

Davrida durru la`l piyroya,
Zinasida dog`i sekiz poya.

Lek ul nav` ko`rguzub san`at
Ki, chiqar bo`lsa, shohi Jam rif`at

Poyalar maqdamida   bo`lg`ay   past,
Aylagay bir-biri yuziga nishast.

Chun sekiz poya qatь bo`ldi tamom,
Aylagach shoh o`z yerida maqom.

Yana ul poyalar baland o`lg`ay,
Taxtidin shoh bahramand o`lg`ay.

Chunki o`lturdi taxt uza dilxush
To`rt to`ti navo chekib dilkash.

Aytqaylarki: «Shahg`a kom o`lsun,
Anga bu taxt mustadom o`lsun!».

To`rt tovus ham ochib paru bol,
Shoh boshi uza humoy⁸ misol,

Topibon har biri biyik poya,
Aylagaylar qanot ila soya.

Poya o`rnida sekiz anga sutun,
Ostida berkitib sekiz gardun

Kim, qayon shah bo`lur nishotangez,
Oz ishorat bila yugurgay tez.

Bermagay el chekarga tabu tavon,
Bu ekin olam ichra «taxti ravon»⁹.

Bu sifat taxti osmon tazyin
Ko`rmagan uyla hech taxtnishin.

Chunki topti tamom oroyish,
Ustida shah toparg`a osoyish,

Kelturub shoh bazmida tuzdi,
Tuzari ichra sehr ko`rguzdi.

Topti chun shoh taxt uza taskin,
Hadsiz ehson bila qilib tahsin.

Dastgohin balandroq qildi,
Qoshida arjumandroq qildi.

Anga bor erdi necha hampesha,
San`atoroyu chobukandesha.

Jazm edilarki, taxti gardunvash
Oydur, ammo gunash bila ro`kash.

Vazn aro tengdur ulcha naqd olmish,
Lek oltun aro kumush solmish.

Fikri bukim, bu san`atu oyin
Birlakim bermisham anga tazyin.

Mumkin ermastur ani buzmoq shoh,
Toki bo`lg`ay bu rozdin ogoh.

Urdilar roy borchasi yig`ilib,
Ul ish ifshosig`a hujum qilib.

Zayd vahmi va lek g`olib edi
Kim, anga shoh asru tolib edi.

Chora bu nav` qildilar oxir
Ul nihon ishni qilg`ali zohir

Ki, topib ikki to`tiyi dilkush,
Ikkisin notiq aylagaylar xush.

Biri degayki: «Taxt ro`kashdur»,
Biri degay: «Musannifi g`ashdur»

Toptilar ikki to`tiyi mavzun,
Rang ichinda sipehri axzargun.

Aylab ul ikki nukta ichra fasih,
Zaydni aylamoq uchun tafzih.

Taxt asrar kishini yor aylab,
Naqd ayog`ig`a ko`p nisor aylab.

Rozi aylabki shohi taxtoroy
Subh taxt uzra bo`lsa jilva namoy.

Maxfi o`lub iki dag`opardoz,
Tutqay o`rnida yer iki g`ammoz¹⁰.

Ikki to`tini hech qilmay biym,
Siym olg`ong`a qildilar taslim.

Ul ham andog`ki maslahat bildi,
Ikkini ikkiga evaz qildi¹¹.

Subhkim shoh qildi mayli sarir,
Ikki to`ti chekib falakka safir,

Dedilar shahg`a beshikastu qusur
So`znikim, bo`ldi yuqori mazkur.

Shahni aylab ul ishda hayrat lol,
Ul g`arobatdin etti istidlol

Ki: «bu ish qilg`on ul kishi bo`lg`ay
Kim, aning Zayd ila ishi bo`lg`ay.

Vahm etib andin aylamish nokom
Aybini qush tili bila e`lom.

Ul agar Zayddin harosondur,
Bizga tahqiqi behad osondur».

Bo`ldi bir poyasi chu suhon sud,
Oshkor o`ldi qalbi ro`y andud.

Bu xiyonatki Zayd ko`rguzdi
Shahg`a ozarm rishtasin uzdi.

Boru yo`q molin etti devoniy,
Soldilar chahga band etib oni

Ki, aning og`zi tor edi, tubi keng,
Og`zi ravzancha, tubi uy bila teng.

Yasab erdilar onikim, nogoh
Anda mahbus bo`lsa ahli gunoh,

Bo`lsa ul chahda nechakim sokin,
Qochmog`i bo`lmag`ay anga mumkin.

Tiyralikda firoq shomi kibi,
Qayd qilmoqda hajr domi kibi.

Zaydg`a rotibaki bo`ldi daqiq,
Non ikki qurs edi, su bir ibriq

Angakim uyla qalbliq ish edi,
Uyla kunni o`ziga tutmish edi:

Xanjare asrar erdi pinhoniy,
Yoshurun ham bor erdi suhoni.

Xanjar ko`nglak ichra erdi nihon,
Xanjar ichra nihon edi suhon.

Dedi, har nechakim og`irdur band,
Yoki muhlik bu g`ussagohi gazand.

Garchi bo`lg`ay fitodalik chekmoq,
Choradin bo`lmag`ay ilik chekmoq.

Har kun ul nonu suvki olur edi
Nonni bir go`sha ichra solur edi.

Xanjari birla qozibon tufrog`,
Bolchig` aylar edi su olg`on chog`.

Choh og`zi to`shi tilab voya,
Bolchig`idin yosor edi poya.

Kesmish erdi ayoqlaridin band,
Non isi birla bor edi xursand.

Har kun afg`onu zor tortar edi,
Suv uchun intizor tortar edi.

Suvyi kelgach yana yasab bolchig`,
Ibtido aylar erdi bannolig`.

Za`f anga gar gazand o`lur erdi,
Poya har kun baland o`lur erdi.

Necha oy mundoq aylabon kina,
Etti ravzaning og`zig`a zina,

Ravzan og`zida erdi og`ir tosh,
Chiqibon zina uzra san`at fosh,

Xanjari nugi chun anga yetti,
Toshni bir yonidin shigof etti.

Naqbkanlik fanini fosh aylab,
Erni xanjar bila xarosh aylab,

Sa`y ila ul qadar to`shuk ochti
Kim, o`shul chohdin chiqib qochti.

Bildi, shah topsa o`lturur ani jazm,
Turmay etti Farang¹² sari azm.

Qochqonidin chu bo`ldilar ogoh,
Xalqdin ul xabarni angladi shoh.

Fahm etibkim, ne choralar etmish
Kim, o`shul chohdin chiqib ketmish.

Oncha makru firebu nav`i bilik,
Tishlatib shahg`a lahza-lahza ilik.

Bu taraf Zayd o`lub, zamin paymoy,
Jonni   qutqorg`ali qadam   farsoy.

Yo`lda har lahza topib o`zgacha ranj,
Bo`lg`uncha jilvagohi mulki Faranj.

Chunki bo`ldi makoni ul iqlim.
Yo`l qilur erdi qat` qilmay biym.

Necha kun qat` etib necha mahfil,
Qildi Qustantaniyani¹³manzil.

Chun anga bo`ldi muntahi ul sayr,
Shahr toshida bor edi bir dayr.

Yo`l ani qilmish erdi farsuda,
Bo`ldi ul dayr ichinda osuda,

Dayr erdi binosi besaru bun,
O`ylakim bu raf`i dayri kuhun

To`rida bir vasi` koshona,
Dema koshona, balki butxona.

Saqfu atrofin aylabon zarkor,
Oltunu lojuvard birla nigor.

Borcha yashmu samog` izora,
Lek farshi ruxom yakpora¹⁴.

Toqlar bog`labon nihoyatsiz,
Zeb har toqi ichra g`oyatsiz.

Lek har toq aro bir oltun but,
El parastish qilurg`a har kun but.

Chun takalluf nihoyatig`a yetib,
Ko`p javohir bila murassa` etib.

Ikki po`lod eshik falak payvand,
Rang ila sayr aro falak monand

Qufli oltun, valek rahbonlar,
Mahkam aylab nechukki darbonlar.

Subh ila shom ul eshik ochilib,
El parastish ishiga mayl qilib.

Tarqagach borcha el barahman chust,
Ul eshikni muqaffal aylab rust.

Ko`rdi chun faylasuf ul sarukor,
Anda aylandi o`ylakim pargor.

Dedi: Bu yerda muncha oltun muft,
Men qilurmen shah oltunini nuhuft?

Keldiyu o`zni butparast etti,
Dayr dargohida nishast etti.

Kufr ahlig`a har ne erdi rusum,
Qildi oz chog`da borchasin ma`lum

Kecha-kunduz ibodat aylar edi,
Har dam oni ziyorat aylar edi.

Ko`rguzub har sanamg`a bir ixlos
Ki, samad sajdasida bandai xos.

Makru rev oncha ayladi paydo
Ki, ul el bo`ldilar   anga   shaydo:

Bori arzi irodat ayladilar,
Amri birla ibodat ayladilar.

To parastishdin ul baland maqom
Dayrning ixtiyorin oldi tamom:

Anda butxonaning kalidi dag`i
Butgaru butparast umedi dag`i.

Ishni chunkim bu yerga yetkurdi,
But shikanlikka raxshini surdi.

Kecha el aylaganda uyqug`a mayl,
Yuz urar erdi har yon o`ylaki sayl.

Bahrning sohilida ko`hsore,
Topti ul ko`hsor aro g`ore.

Ahli dindin anga bir-iki rafiq
Bor edi qatь etar mahalda tariq.

Johu davlat zamoni xodim anga,
Ranju mehnatda ham mulozim anga.

Lek ul butparast bo`lg`on chog`
Tushubon jonlarig`a dard ila dog`.

Andin ushbu ajib suratdin
Ayrilib erdilar zaruratdin.

Topib ul ikkini talab birla,
Arzi hol ayladi tarab birla.

Ul ikav ham tarab shior etti,
Bu ul ikkini yori g`or etti.

Chun amin erdilar anga payvast,
G`or sahni aro buyurdi nishast.

Dedi: «Zargarlik ichra ne asbob
Ki bo`lur, aylangiz toparda shitob.

Neki omoda qilsangiz oni,
Kelturung g`or ichiga pinhoni».

Alar aylab nekim kerak tayyor,
Xoja har tun alar sori sayyor.

Elning olida suvmnotparast,
Tongdin oqshomg`a tegru lot¹⁵parast.

Ko`zda chun uyqu xayli jo qildi,
Xoja ul dayrdin havo qildi.

G`orni korgoh aylab edi,
El ko`zidin panoh aylab edi.

Yasar erdi bute temurdin chust,
Dayrning har¹⁶ buti shabihi durust.

Juzvi oltun birla qilib ro`kash
Ki, ko`rungay nazarg`a zarrinvash.

Ham javohirg`a dastkor farang,
Aylab omoda shisha rango-rang.

Uzv-uzvig`a andoq aylab band
Ki, bo`lub mutlaqo anga monand.

Rost bo`lg`ach, muhandisi komil
Ul ikavni qilur edi homil.

Yoshurub yaxshiyu yomon eldin,
Dayrg`a yetkurub nihon eldin.

Aylabon fath bobi butxona,
Ochib eshikni hushmandona.

Qaysi butknm anga nazir yasab,
Uxshamog`likda dilpazir yasab.

Uydagi butni bemahal qilibon,
Yasag`on but bila badil qilibon.

Butni eltib ul ikki g`or ichra,
Bu qolib dayri zarnigor ichra.

Bog`lab ochqon eshikni ohista,
Asrab ul maxfi ishni sarbasta.

Muddate buyla zrdi oning ishi,
Ishiga voqif ermas erdi.kishi.

Toki kuffor ilohidin bir iloh
Qolmadi «Loiloha illolloh»¹⁷

Balki oltun lagan bila qandil
Borcha topti temur bila tabdil.

Chun ne but qoldiyu ne tashtu lagan,
Xoja arz etti xorxori vatan.

Ul chu qildi bu ma`ni izhori,
Bo`ldi kufr ahli tangdil bori

Kim: «bu dayr ichra elga murshidsen,
Kufr aro muttaqiyu zohidsen.

Nega hijron navosini tuzdung?
Tengrilardin netib ko`ngul uzding?»

Dedi: «Uzmak ko`ngul ne so`z bo`lg`ay?
Hajr uzrin kishi netib qo`lg`ay?

Ham alar amridin bu azm o`lmish,
Safar etmak xayoli jazm o`lmish.

Meni bu nav` voqif ayladi lot
Ki, tugangan emish onomg`a hayot,

Voqe` o`lg`on zamon bu ish hodis,
Naqd ko`p, mendin o`zga yo`q voris.

Boribon ul nuqudni egalay.
Yana lotu manot sori kelay.

Nazr etibmen nekim bo`lur hosil,
Dayr xarjig`a qilg`amen vosil.

Molu ne`mat murodim ermastur
Kim, manga dayr ne`mati basdur.

Hajr aro garchi g`am bila to`lg`um,
Qayda bo`lsam alar bila bo`lg`um».

Kufr ahli malolat aylab fosh,
Bori qo`yub aning ayog`ig`a bosh,

Dedilar sar-basar bo`lub g`amnok
Kim: «musallam sanga aqidai pok,

Dininga kufrdin vabol o`lsun,
Kofir o`lmoq sanga halol o`lsun.

Furqatingdin xarob erur bu el,
Sog` borg`il dag`i salomat kel.

Lek sen kufrni chu fan qilding,
Muddate dayr aro vatan qilding,

Chun tilarsen diyoringa ketmak,
Bizga vojibdurur yarog` etmak».

Hojat ermas debon bu qildi xuro`sh
Asru taklif bo`lg`ach, o`ldi xamo`sh.

Yig`ilib dayr aro sharifu vazi`
Ulturub borcha qildilar tavzi`,

Ko`rguzub jiddu jahd g`oyatsiz,
Mol jam` ettilar nihoyatsiz.

Anga borin takalluf ayladilar,
Xoja borin tasarruf ayladilar.

Garchi bor erdi borg`ali mash`uf,
Bo`ldi ulkun yarog` uchun mavquf.

Harne butkim, bor erdi g`or ichra,
Ikkisin soldi bir qaror ichra.

Toki ellik qaror but to`ldi,
Har qaror ichra ikki but bo`ldi.

Tiqibon puxta qildi mahkamvor,
Zarflarning arolarin hamvor.

Tog` etoginda erdi chun sohil,
Kelib ul yerga ayladi manzil.

Bu qadar chunki voya tutmish edi,
Turfa junge kiroya tutmish edi.

G`or aro harne erdi pinhoni
Jung aro toshitib edi oni.

Har jihoteki so`ngra berdilar,
Suv yoqosig`a toshib erdilar.

Xoja soldi alarni ham kemaga,
Ehtimom aylabon bori nimaga.

Borchadin chun ko`ngulni shod etti,
Erlar birla «hayrbod» etti.

Furqat o`tig`a tushtilar borcha,
Zor yig`lab quchushtilar borcha.

Xoja ashob aro alam qo`ydi,
Yurubon kemaga qadam qo`ydi.

Dedi: «Bir ruq`ae bitibdurmen,
Dayr ichinda nihon etibdurmen.

Tilabon ul xujasta inshoni,
Lot olida topqunguz oni.

Uqunguzkim, base favoid erur
Kim, sizning holingizg`a oid erur».

Kemani surdi bu urub xoda,
Endi ul dayrg`a suruk loda.

Ruq`asin oldilar fig`on aylab,
Surtubon ko`zga hirzi jon aylab.

Uqug`och ul suruk asiri firoq,
Qilg`onin yozmish erdi boshin-oyoq.

Qoldilar ul fasonadin bori dang,
Kishidekkim, yegay xumor uza bang.

Chun tafahhusda qildilar tadqiq,
Yozg`oni chiqti borchasi tahqiq.

Tushti kuffor ichinda to`fonlar,
Aqlu donish ko`rung, musulmonlar.

Bu taraf hiyla sozi daryogard
Necha kun yeldek erdi bahrnavard.

Shurtasida chu bor edi quvvat,
Shurta yelida ham ajab sur`at.

Saraton birla hut manzilidin
O`tubon chiqti Rum sohilidin.

Rum shohida bor edi bir ranj
Ki, solur erdi paykariga shikanj.

Bo`lg`och ul za`fdin shikasta mizoj,
Faylasuf anga aylar erdi iloj.

Chunki bo`ldi hakim mutavoriy,
Ul maraz bo`ldi shohg`a toriy.

Shahg`akim ul maraz muzohim edi,
Tab`ig`a umr nomuloyim edi.

Hech kim aylabon mudorosin,
Qila olmas edi mudovosin.

Kilg`onidin topib pareshonliq.
Sud qilmay vale pushaymonliq.

Ko`rubon jismi notavononi
Yod ko`p aylar erdi dononi.

Chunki chiqti hakim daryodin,
Qildi bas turfa qissa bunyodin.

Garchi bori ishi ajib erdi,
Lek bu borchadin g`arib erdi.

Eliga qo`ydi borcha ashyoni,
Urdi yuz shahr ichiga pinhoni.

Oyog`ig`a solib ham ul bandin
Ki, kesib ketmish erdi payvandin,

Tutti pinhon ham ul chah ichra qaror
Ki, chiqib andin etmish erdi firor.

Chunki zindon muakkmli bildi,
Yugurub shohg`a xabar qildi.

Shahki, bu qissadin nishon topti,
Go`yiyo o`lmish erdi, jon topti.

Chun yo`q erdi tanig`a tobu tavon,
Dedikim: «Kelturung qoshimg`a ravon».

Lutfu ehson bekarona qilib,
Xossa xil`atlarin ravona qilib.

Balki ul nav` lutflar chog`i,
Iiborib xossa markabin dog`i.

Xojag`a chun keturdilar payg`om,
Chiqmoyin shahg`a ayladi e`lom

Ki: «chu men shohdin g`azab ko`rdum,
Choh aro ranj ila taab ko`rdum.

Ne xiyonatki ayladim, bilayin,
Biriga o`n evaz ado qilayin.

Yana bir arzim ushbu nuktaki, shoh
Tortibon har yil ikki qatla sipoh.

Rum molini aylabon barbod,
Aylar   ahli   farang   birla   jihod

Ki, alar butlarini sindurg`ay,
Ko`nglini din ishida tindurg`ay,

Lekin ul yon chekib husom hano`z,
Dast bermaydurur bu kom hano`z.

Men alar butlarin tamom ushatay,
Oltunin shah xazinasig`a qotay.

Shah boshig`a sochay javohirini,
Zohir aylay nihonu zohirini.

Yana shah komini ravo aylay,
Har nekim dardi bor, davo aylay.

Lek vaqteki shohi olamgir,
Solib a`dom ayog`ig`a zanjir

Borchasin olima ravon qilg`ay,
Meni sarsabzu komron qilg`ay,

Men etib shah sori xiromimni.
Asrag`aylar alar maqomimni,

Toshqori bo`lmadi yerim xoli,
Chahda ham xoli o`lmag`ay holi.

Manga gar bu murod bermasa dast,
Choh qa`rindadur yerim payvast».

Ayladi chunki nukta itmomin,
Shahg`a yetkurdilar bu payg`omin.

Shah alardin ko`rub jinoyat ko`p,
Ham bo`lub erdi beinoyat ko`p.

Munsiz istar ediki band etgay,
Chohu zindong`a mustamand etgay.

Jismi mulkin chu za`f tutmish edi,
Bu jihatdin ani unutmish edi.

Emdikim, bu fasona bo`ldi anga,
Bas munosib bahona bo`ldi anga.

Dedikim, qildilar borin mahbus,
Choh qa`ri aro buyurdi julus:

Xoja uyni alarg`a topshurdi,
Uyidin toshqori qadam urdi.

Qilmayin band toshlamoqqa darang,
Kiydi shahto`nlarini rango-rang.

Otlanib shah sori xirom etti,
O`pubon dargah ehtirom etti.

Chunki shah xilvatig`a qo`ydi oyog`,
Er uza tushti o`ylakim tufrog`.

Shoh tufrog`din ko`tardi ani,
Quchqali taxt uza chiqardi ani.

Quchubon borcha holini so`rdi,
Ilgin oning qo`lig`a topshurdi.

O`pti shoh ilgin ul nechukki rusum,
Ayladi nabzi holatin ma`lum.

Nabzidin ranji daf`ini bildi,
To`rt-besh kunda-o`q davo qildi.

Chunki shah tab`i ichra qolmadi ranj,
Olida to`kti ul keturgan ganj.

Shohni hayrat ayladi bexud
Kim, ul ishni inonmas erdi xirad.

Dedi: «Sharh ayla bu hikoyatni,
Bul`ajablikda benihoyatni».

Dedi borin muhandisi mohir,
Shahg`a ixfosin ayladi zohir.

Shoh tab`ig`a aylab ul qavli,
Ajzini lahza-lahza mustavli.

Borcha ishni chu arz qildi hakim,
Ganj xozing`a ayladi taslim.

Shah anga oncha ayladi ehson
Ki, emas sharhin aylamak oson.

Surdi butlarg`a hukm yakbora,
Qildilar har birini yuz pora.

Ganji Qorunni hech qilmay biym,
Etti din ahlig`a borin taqsim.

Hukm qildiki to`nin oqu qaro,
Qildilar g`arq sarig` oltun aro.

Chunki zarbaft har bisot o`ldi,
Har bisoti yuz inbisot o`ldi.

Oltun ul elni kuldurub chandon,.
Za`faron¹⁸ uylakim qilur xandon.

Nechadin so`ng bo`lub ishorati xos,
Chohu zindon eli ham o`ldi xalos.

Elga har dam¹⁹ qilib nazora chog`i,
Chehradin oltun ul guruh dog`i.

Elga bu dog`i kulgu kelturubon —
Bag`ri qotquncha balki kuldurubon.

Qahrabo rang gar mufarrih emas,
Ne uchun ul chekar somonniyu bas.

Kimki ishq etsa rangini kohi,
Bot ko`ngulga asar qilur ohi.

Bo`lmayin subh za`faroniy chehr,
«Charx ko`rguzmas anga hargiz mehr»²⁰.

Shohi Bahrom chun eshitti tamom,
Shod   o`lub   so`rdi: «K-ey   xujasta kalom!

Senki bu safha aylading tahrir,
O`z hadisingni dog`i qil taqrir.

Borcha holingdin et xabar bizga
Kim, daming qildi   ko`p   asar   bizga».

Dedikim: «Rum mulkidur vatanim,
Tibbu hikmatdurur shioru fanim,

Bu muhandiski ayladim yodi,
Manga obodur oning avlodi.

G`arazim bo`lg`ali bu yon ozim,
Bo`lmoq erdi sanga kamin xodim.

Shukr lillah, nekim murod ettim,
Davlatingdin murodima yettim».

Shah chu fahm etti bu tamannoni,
Nudamosidin ayladi oni.

Surmog`i mujdasin chu bermish edi,
Uyqu shahning ko`ziga kirmish edi.

Uyla uyqug`a soldi oni bu so`z
Kim, quyosh chiqmog`uncha ochmadi ko`z.

[XXII]

Dushanba kuni Bahromning navbahor monand axzar libos bila gunbadi axzarg`a yuz qo`yg`oni va sarvi sabzorang sabz hulla bila jomi zumurradfom ichinda zuloli hayot no`sh qilg`oni va ul chashmai zindagonidin Xizr hayoti kasb etgoni

Chun dushanba sipehri zangori
Zangdin qildi ko`zgusin ori.

Qildi yuz revu rang ila gardun,
Subh chodirshabin zumurrad gun.

Chashmasi birla mehri olamtob,
Qildi   ko`k   sabzazorini   serob¹.

Shah qilib xil`atini rayhoniy,
Rost   andoqki, sarvi bo`stoniy.

Sabzavor ustiga xirom etti,
Yashil ayvon aro maqom etti.

Jilvagar bo`ldi sarvi sabzorang,
Aylabon xil`atini mino rang.

O`zi sabzu tabassumi shakarin,
Xushturur sabz gar erur shirin.

Noz birla nigori yag`moyi,
Shohg`a tutti jomi minoyi.

Olibon dam-badam, ichib Bahrom,
Oydin ul sog`ari zumurrad fom.

Angachakim zumurradin gardun —
Bo`ldi tun xayli dudidin shabgun².

Soldi shah ko`ngliga xayol gazand,
Ko`zi uyqug`a bo`ldi hojatmand.

Yana andoqki bor edi ma`hud,
Bo`ldi qullar ravon, nechukkim dud.

Topibon rahravi biyoboniy,
Shah qoshig`a keturdilar oni.

Dedi shah: «Parda toshida filhol
O`lturub bo`lsun ul fasona sigol».

Hukm birla musofir ohista,
Ayladi nuktasini payvasta.

So`zni boshlab burun sano birla,
Shahg`a madh ayladi duo birla.

Uchinchi iqlim yo`lidin keturgan musofir aytqon afsona

Chun duoni oshurdi gardundin
Dedikim: «Muddate burun mundin

Misrda xojai bor erdi g`ani,
Eshigi hojat ahlining vatani.

Molig`a g`oyatu nihoyat yo`q,
Xoni bazlig`a haddu g`oyat yo`q.

Bor edi bir xujasta farzandi
Ki, yo`q erdi jahonda monandi.

Borcha fazlu hunar aro mohir,
Yuzidin hushmandlig` zohir.

Misr shohicha naqdu mol ichra,
Yusufi Misrcha jamol ichra³.

Ota molig`a ixtiyori aning,
Otasining yo`qiyu bori aning.

Zohir ahli jahon ulumi anga,
Ilmu   fazl   ahlining hujumi   anga.

Oti Sa`d erdi, kavkabi mas`ud,
Otag`a ul hayotidin maqsud.

Yasabon turfa mehmonxona,
Yo`l topib anda xeshu begona.

Safar ahlig`a bori om berib,
Har musofirki, yetsa kom berib.

Mehribonliq bila so`rub oni,
Aylab ulcha-rioyat imkoni.

Chun uyotliq qilib rioyatdin,
Lutfu ehsoni benihoyatdin.

So`rubon bilganiyu ko`rganini,
Ne bilik kasbida yugurganini.

Chun bilib borcha rozi pinhoni,
Ne   kiromand o`rganib oni.

Chun bu ishni shior qilmish edi,
Ko`p ulumi g`ariba bilmish edi.

O`rganib erdi kasb etar chog`i,
Sehru nayrangu kimiyo dog`i.

Etti bir kun qazodin ikki g`arib,
Bu taraf solibon alarni nasib.

Ikkisi jismida nekim asvob,
Bor edi sarbasar yashil moshob.

Sa`d ochti rioyat abvobin,
Tuzdi haryon ziyofat asbobin.

Uylakim bor edi shiori aning,
Anda yo`q erdi ixtiyori aning.

Oncha mardumliq oshkor etti
Kim, ul ikkini zeri bor etti.

Lutfu xulqidin ikki axzar po`sh,
Lolliqdin bor erdilar xomo`sh.

Bir kun istab alarg`a osoyish,
Suhbati qilmish erdi oroyish.

Har nekim tab` istabon holi,
Bazm andin emas edi xoli.

Boda aylab edi dimog`ini garm,
Murtafi` bo`lmish erdi pardai sharm.

Sa`d diljo`luq aylabon behad
Aylar erdi ul ikkini bexud.

Lutf ila ko`p chu qiylu qol etti,
Burna kishvarlarin savol etti

Ki: «qayu mulk sizga bo`ldi maqar?
Nedin o`ldi libosingiz axzar?»

Dedilar: «Kishvari durur dilkash,
Oti ham Shahrisabz erur ham Kash⁴.

Xizr monand sabzadin rangi,
Sabzasi suyi ko`zgusi zangi.

Shahrisabz o`ldi bizga chun mulkat,
Yo`q ajab gar yashil durur kisvat».

Dedikim: «Emdi har g`arib umur,
Aylangiz ko`rmish o`lsangiz mazkur».

Biri dediki: «Ul diyor sori,
Ravza monand sabzazor sori —

Bordurur tog` ichinda bir kishvar.
Kishvar ahli otin debon Kitvar,

Anda butxonai durur oliy,
Rif`at ichra sipehr timsoli.

Etibon ko`kka toqining boshi,
Tosh ila ham ichiyu ham toshi.

Ichiyu toshi sarbasar tasvir,
Jonvar shakli tortilib bir-bir.

Har kishi anda aylasa manzil,
Budur anda g`arib ish hosil

Ki, anga dahr soziyu so`zi,
Har nekim tengri aylamish ro`zi.

Kiribon ul savodi menug`a,
Kechakim ko`zi borsa uyqug`a.

Tush ko`rar hech shaksizin ul shom
Ki, iki surati g`arib andom

Kelib oning qoshig`a derlar so`z,
Tikib oning yuziga har biri ko`z.

Har biri bir hadis anga aytur,
Kelgachu degach o`rniga qaytur.

Biri bir yaxshiliqki ko`rgusi ul,
Bir tana`um soriki topqusi yo`l.

Biri der⁵ ranjkim qo`yar anga yuz,
Tolii solibon sug`a yulduz.

Bu iki ishdin o`lg`och ul ogah,
Uyqudin seskanib qo`par nogah.

Yaxshiroq ish sori shitob aylar.
Ne yomon bo`lsa, ijtinob aylar».

Bir musofir chu nuktasin surdi,
Yana bir dog`i nukta kelturdi

Kim: «ham ul dayr ichinda piridur,
Anga kundek yorug` zamiridur.

Kimki dayr ichra ko`rdi ul tushni,
Topti o`zida anshu qo`rqushni.

Tushtagi komi sori topmasa yo`l,
Yo mashaqqatg`a chora topmasa ul,

Holidin gar xabar topar ul pir,
Anga aylar ham ul zamon tadbir.

Shart budurki, ulki tush ko`rgay,
O`zni ul ikki ishga to`sh ko`rgay.

Boribon piri kordon qoshig`a,
Holini ailagay ayon qoshig`a.

Qaysi bir ishga qilsa ul irshod,
Qilsa ul nav` justujo`y murod».

Sa`dkim bu fasona go`sh etti,
Orzusida tarki hush etti.

Ul kun alqissa kom yo nokom,
Tutti suhbat alar bila to shom.

Kecha ul g`amda bo`ldi savdoyi,
Jazm qildi musofirat royi

Ko`ngliga dayr solibon qayg`u,
Ko`zidin ul tush eltibon uyqu.

Subhidamkim, sipehri minogun,
Erni bayzodin etti bayzogun.

Ul shaaf ko`nglidin qarorin olib,
Havas ilgidin ixtiyorin olib.

Otasi xizmatig`a qildi xirom,
Arz qildi nekim anga edi kom.

Xoja man`ida qildi ko`p tadbir,
Qilmadi ko`ngilga aning ta`sir.

Chun havas qildi elni bechora,
G`ayfi taslim o`zga ne chora.

Xoja ko`rdiki man`i mumkin emas,
Suv bila azmi o`ti sokin emas⁶.

Garchi yig`lab g`amida oh urdi, ul
Lek tengriga oni topshurdi. –

Olida arz qildi molu manol,
Dedi: «Onchaki ko`nglung istasa ol!»

Ayladi amr Sa`di ozoda
Safar asbobin etmak omoda.

Ishchilar o`n kun etti jahdu shitob,
Toki bo`ldi murattab ul asbob.

Neki andoq topilmag`ay yona,
Komgorona, balki shohona.

Buxtiyi simkash qator-qator,
Yuki ichra diram hazor-hazor.

To`rt yuz qul kamar bazar bori,
La`lu durdin bezab kamar bori.

Har nekim odami xayol etgay,
Yo nekim el gumonig`a yetgay.

Balki vahm etmagan iroda dag`i,
Borcha mavjud edi ziyoda dag`i.

Ayladi ko`p rioyat aylab fosh,
Ul iki sabzpo`shni yo`ldosh.

Oqizib ikki ko`zidin iki ro`d,
Otasi birla ayladi nadrud.

Ota o`lmak o`ziga jazm etti,
Tutubon motam, o`g`li azm etti.

Uyla surmakda erdi musta`jil
Kim, bir aylar edi iki manzil.

Ul iki rahravi zumurradpo`sh,
Rahnamoyi aning, nechukki suro`sh.

Gah munga, ul qarinu goh anga,
Xud bu ikkisi Xizri roh⁷ anga.

Muddati aylabon biyobon tay,
Qo`ydilar istagan diyorg`a pay.

Boshladi yo`lni ul iki hamsayr
Anga tegruki bor edi ul dayr.

Tushubon anda toptilar orom,
Oldilar sharbatu taom ila kom.

Dayr ahlig`a ko`p rioyat etib,
Lutfu diljo`yluq bag`oyat etib.

Sa`dning g`olib o`ldi savdosi,
Qilg`ali dayrning tamoshosi.

Ko`ptiyu dayr ichiga qildi xirom,
Ikki hamrohi birla gom-bagom.

Sayr aylab nazar solur erdi,
Lek hayrat aro qolur erdi.

Chunki mehrin yoshurdi dayri sipehr,
Tun ham o`ldi sipehrdek bemehr⁸.

Sa`dul dayr ichiga qildi mayl,
Bo`lg`och ogoh dayr girdida xayl

Kelibon, berdilar nasihatu-pand
Kim, ko`p o`lmish bu ishdin elga gazand.

Havas etmish edi ani mag`lub,
Tushmadi pand ko`ngliga marg`ub.

Kiribon dayrni panoh etti,
Bir qirog`inda xobgoh etti.

Bog`ladi barhaman⁹ eshikni chust,
Hisni Xaybar¹⁰ eshigi yanglig` rust.

Dayr davrida Sa`d eli noshod,
Qilg`onidin o`ziga ul bedod.

Anga xud vahm ul sifat g`olib
Ki, bo`lub chiqmog`ig`a ko`p tolib.

Juz nadomat xayolig`a yetmay,
Ul nadomat valek sud etmay,

Mutaazzir ko`ziga uyqu ishi,
Bo`lmayin uyqu tush ko`rarmu kishi?

Tongg`a tegru ichiga vahmu haros,
Har zamon ko`ngli ichra yuz vasvos.

Borcha tun og`zi ichra uyqu so`zi,
Subhdam uyqudin qiziqti ko`zi.

Tushiga kirdi ham bu oliy dayr
Kim, qilur erdi anda har sori sayr.

Ko`rdikim, ikki surati dilkash,
Qush kibi, lek rangi axzarvash.

Mutaharrik bo`lub, navo aylab,
Dayrdin uchtilar havo aylab,

Uchubon evrulub aning boshig`a,
Qo`ndilar ikkisi kelib qoshig`a.

Birisi chekti mujda birla xuro`sh,
Qildi mundog` nido nechukki suro`sh

Kim: «nasibing sening pari bo`lmish
Ki, yuzi mehri xovariy bo`lmish!»

Yana bir biym birla qildi nido,
Etti maqsudini bu yanglig` ado

Kim: «seni dev qilg`usidur asir,
Solib ikki ayog`inga zanjir».

Qilibon hayrat ul g`arobatdin,
Seskanib qo`pti bu mahobatdin.

Har sori soldi kuz, chekib afg`on,
Subhdin yorub erdi dayri mug`on.

Qo`pubon chun eshik sori qochti,
Kelibon barhaman eshik ochti.

Chiqg`och oshuftaroy savdoyi,
Ayladi ul tush oni shaydoyi.

Kechaga tegru beqaror erdi,
Ishi har dam fig`onu zor erdi.

Qavmu xayliga iztirob tushub,
Har birining ichiga tob tushub

Qo`ydilar ikki kordon sori yuz
Ki: «biringiz so`zi xud o`ldi tuz.

Telba bo`lmish g`arib ovora,
Chora vaqtidur, etsangiz chora».

Yana bir kordoni komil aql
Ki, ikkinchi so`z etmish erdi naql.

Keldi Sa`d olig`a niyoz bila
Og`zi ichra nuhufta roz bila

Ki: «so`zikim men ayladim taqrir
Ki, bu dardingg`a chora aylar pir.

Ko`pki, oning sori qo`yoli qadam,
Shoyad o`lg`ay gum ushbu dardu nadam».

Sa`d bo`ldi alar bila hamroh,
Boshladilar yo`l ikki kor ogoh.

Qildilar azm ko`hsor sori,
Tog` aro bir qorong`u g`or sori.

G`or aro kirdilar haros bila,
Rahravi ikki rahshunos bila.

Ko`rdilar g`or ichinda ayvoni,
Ko`hkai teshasi qozib oni.

Go`shada mu`takif deyilgan pir,
Xalqdin gor ichinda uzlatgir.

Javhari jismi tiyra kon ichra,
Olami muxtasar makon ichra.

Jismi oshufta sochi ichra nihon,
Uylakim, tun savodi ichra jahon.

Ko`ngli ichra ulum pinhoni,
Kon ichinda javohiri koni.

Fosh hikmat shukuhi zotidin,
Etti yuz yil o`tub hayotidin.

Ne jahondin anga umed, ne biym,
Deb otin xalq Paylaqus hakim¹¹.

Ko`rgach-o`q hayrat ettilar turubon,
Ko`ksiga qo`llarin qovushturubon.

Voqif erdi hakimi ravshan roy,
Ochibon sochin o`ldi chehra kushoy.

Yuzi nuri yorutti ayvonni,
Uylakim mehr nuri davronni.

Mezbonliq xayoli bot etti,
Mehmonlarg`a iltifot etti.

Ko`rubon ul shukuh ila tamkin,
Qo`ydilar tiyra tufrog` uzra jabin.

Sa`dg`a dediki: «ey saodatmand,
Zotinga bermasun zamona gazand.

Chunki ko`rdi ko`zum jamolingni,
Ayladim fahm borcha holingni.

Senmu dersen, so`zungni mo`-bamo`,
Yo`q esa mo`-bamo` men aytaymu?»

Yor o`pub dedi dardmandi zamon,
«Hikmat ayturg`a yaxshiroq Luqmon»¹².

Soldi dono boshin tabassum ila,
Boshladi dilkusho takallum ila.

Avvali holidin fasona dedi,
Har ishidin necha nishona dedi,

Shahru mulku oto-onosidin,
Bazl ila mehmon sarosidin.

Kasbi ilm aylamak, hunar dog`i,
Tutmoq el holidin xabar dog`i.

Safar ahlig`a mol etib maqsum,
Aylamak turfa qissalar ma`lum.

Bu ikov qissasig`a bo`lmoq asir,
Bo`lmayin mehnati iloj pazir.

Tarki ul kishvaru diyor etmak,
Bu taraf g`urbat ixtiyor etmak.

Uyubon dayr ichinda ko`rmak tush,
Nuktalarkim, debon anga iki qush.

Borig`a bo`ldi ul sifat qoyil
Kim, alar hushin ayladi zoyil.

Sa`di bedilg`a ko`p ko`ngul berdi
Ki: «yuzung bizga orzu erdi.

Ham tushungga degumdurur ta`bir,
Ham husulig`a aylagum tadbir.

Lek bu ishda uyla suratdur
Ki, sanga ayturi zaruratdur.

Sanga mendin nechukki bordur sud,
Manga ham sendin o`lg`usi maqsud.

Men bu dayr ichra peshvo erdim.
Hikmat ahlig`a muqtado erdim.

Ushbu erdi manga havas doyim
Kim, o`shul yerda bo`lg`amen noyim.

Yana hikmat bo`lur edi moni`,
Bo`lur erdim xayol ila qoni`.

Havasim oqibat g`ulu qildi,
O`zini aql chorajo` bildi.

Kechaga tegru muztarib erdim,
Kecha bo`lg`och shuursiz kirdim.

Go`shai tuttumu yumub ko`zni,
Soldim uyqug`a kuch bila o`zni.

Chun ko`zum uyqug`a niyoz etti,
Uyqu ko`zumga turktoz etti.

Tushuma unla kirdikim ul dayr
Kim, aning noimig`a bo`lsun xayr.

Bo`ldi yuz ming misol jilvagahi
Ki, dimog`im xiraddin o`ldi tihi.

So`ngra keldi uchub iki timsol,
Ki, sanga ham yaqin ekin bu hol.

Xushnavo ikki qush tarannum aro,
Ikkisi kirdilar takallum aro.

Dedi bir qushki: «Ey havaspayvand
Tushgusidur iki ayog`inga band.

Ishrating sham`i ko`r bo`lg`usidur,
Vataning tiyra go`r bo`lg`usidur».

Yana bir qush dediki: «Qilma taab
Ki, sanga sa`d bo`lg`usi kavkab.

Egninga chiqqusidur ikki qanot,
Qat` qilg`ung uchub tariqi najot

Kim, qanotdin anga tarab bo`lg`ay,
Anga uchmoq qachon ajab bo`lg`ay.

Ul iki qush payomi so`zlardin
Seskanib uyqu o`chti ko`zlardin.

Ko`ngluma tushti iztirob base,
Xildi savdo meni xarob base.

Vahm bo`ldi xayolima g`olib,
Bir muabbirg`a bor edim tolib

Ki, xayol ulcha ayladi tasvir,
Solg`ay ilgimga mujdai ta`bir.

Anga ta`bir kimsa bilmas edi,
Tilab erdim, vale topilmas edi.

Jismim o`ldi zaif mehnatdin,
Jonima yettim ul mashaqqatdin.

Ko`ngluma har dam ehtizoz erdi,
Tanima har nafas gudoz erdi.

Ne ajab yaxshi so`zdur ul masalo
Ki: «balo yaxshiroqki biymi balo»¹³.

Jonni mehnatqa ayladim taslim,
Har zamon o`lturur edi meni biym.

Ish anga yetti ranj davrondin
Ki, tamomi ilik yudum jondin.

G`ayri o`lmak yo`q erdi tadbiri,
Etti boshimg`a Xizrvash piri¹⁴.

Xirqasi axzaru aso axzar¹⁵,
Go`yi ul erdi Xizr payg`ambar.

Dedikim: «Ey ramida, qayg`urma,
Joninga biymu xavf o`qin urma.

Men tushungni yo`ray, vale sen ham,
Shart qilkim, ne aytsam men ham

Uzr demay, qabul qilg`aysen,
Yo`qki, o`zni malul qilg`aysen».

Er o`pub ayttimki: «G`avrima yet,
So`ngra ne hukmkim etarsen, et

Kim, qabul ayladim so`zung jondin,
Ne desang qilmayin ibo andin».

Dedi: «Jomospnoma»¹⁶ arqomin,
Nazar aylab o`qug`il ahkomin

Kim: yozibdur bu qissani bir-bir
Ki, tushungga ne nav`dur ta`bir.

Sanga shartiki iltimos ettim,
Tut quloqkim adosig`a yettim.

Shart budurki, boqmay o`zga ulum,
Ayla ta`bir ilmini ma`lum.

Sendin ul fanda aylamak ko`shish,
Bizdin oning kushodig`a baxshish.

Kim bu dayr ichra ulki zor o`lg`ay,
Tush ko`rub buyla beqaror o`lg`ay.

Sen davoyi mizoji qilg`aysen,
Ul g`amining iloji qilg`aysen».

G`oyib o`ldi tamom etib so`zni,
Men izi o`rnig`a qo`yub ko`zni,

Iziga ashk gavharin sochtim,
So`ngra «Jomospnoma»ni toptim.

Tushti ochqoch hamul mahallig`a ko`z
Ki, yozib erdi holatimdin so`z.

Deb edikim: «Falon zamonda kishi
Ki, aning ilmu hikmat o`lsa ishi,

Uyub ul dayr ichinda tush ko`rsa,
O`ziga dardu g`ussa to`sh ko`rsa,

Chora budurki, ko`hsor ichra,
Vatan etgay qorong`u g`or ichra.

Qo`ymag`ay toshqori oyoq andin,
Yuz yil o`lg`uncha qat` davrondin.

Ishiga mundoq aylasa tadbir,
Band ila go`rg`a budur ta`bir.

Chunki yuz yil o`tar najot yetar,
Jonig`a mujdai hayot yetar.

Tiyra shomiki qat` o`lur minba`d,
Ko`zini yorutur bir axtari sa`d¹⁷.

Ya`ni ul lahza bir saodatmand
Ishiga dayr ichiga tushgan band.

Oti Sa`du jamoli farxunda,
Sa`di akbar jamoliga banda.

Tiyra g`ori aro tulu` aylar,
Anga ta`birini ruju` aylar.

Uzlatoyin hakimi g`ornishin
Anga ta`birin aylasa talqin,

Yo`lig`a Sa`d chun xirom etgay,
Jahd ila muddaoyi kom etgay.

Etgusidur muabbarig`a murod,
Ko`rgusi uqdalig` ishiga kushod.

Bo`lg`usidur topib ko`p ishga vuquf.
Charx mushkillari anga makshuf.

Fikr ila bo`lg`usi falakpaymoy,
Charx bo`stoni ichra jilvanamoy.

Royi gardung`a dast topqusidur,
Ko`kni olida past topqusidur.

Ul riyozatki, chekti g`or ichra,
Nafsini tutti xorxor ichra.

Raf` o`lub borcha qaydi jismoniy,
Bo`lg`usi zoti uyla ruhoniy

Ki, nekim ahli hikmat ayladi kom,
Mone` o`ldi havodisi ayyom.

Bo`lg`usidur bori anga ro`zi,
Royi aflok mash`al afro`zi.

Tushining so`ngg`i qismig`a ta`bir
Budururkim, xabar yeturdi pir¹⁸.

Charx avjig`a iltifoti aning,
Budur egnidagi qanoti aning.

Men bu so`zlarga chunki soldim ko`z,
Yodima keldi Xizr aytg`on so`z.

Oncha ta`bir ishiga chektim ranj
Ki, haq etti manga nasib ul ganj.

Yuz yil o`lmishki bu mag`ora aro
Mu`takifmen ulusqa chora aro.

Kimki, bu dayr aro guzar soldi,
Tushdin oning balosig`a   qoldi.

Keldiyu arz qildi ahvolin,
Olidin raf` qildim ashkolin.

Ko`z yuzungga umedvor erdi,
Jonda yuz dog`i intizor erdi

Ki, qachon topqamen visolingni,
Yorug`ay ko`z ko`rub jamolingni.

Shukr yuz yil nekim murod ettim,
Maqdamingdin murodima yettim.

Bu edi ulcha menda topti vuqu`,
Qilay emdi sening ishingga shuru`.

Tushta qushkim chekib Navoiy g`arib,
Sanga ulkimdedi, parini nasib.

Ul erur shohi sabzpo`sh qizi
Ki, quyosh kuhlidur oyog`i izi.

Shahrsabz o`ldi taxtgohi aning,
Er uza sabzadek sipohi aning.

Anga farzand bir parivashdur
Ki, pari husnidin mushavvashdur.

Qila olmay pari yuziga sitez,
Huri jannat anga kamina kaniz.

Yuzi mashshotasi ajuzi sipehr,
Husni ko`zgusi ul sipehrda mehr.

Balki ul husn olib quyoshdin boj,
Hech ko`zguga bo`lmayin muhtoj.

Husni vasfida nutq gungi maqol,
Yuzi zikrida nafsi notiqa lol.

Labi la`li zuloli hayvoniy,
Xizr yanglig` libosi rayhoniy.

Hulla uzra yuziki jilva qilib,
Sabza uzra guli bihisht ochilib,

Shohning moyai farog`i ham ul,
Ne farog`i ko`rar qarog`i ham ul,

Shohg`a qal`ai durur oliy,
Rif`at ichra sipehr timsoli.

Bir biyik qulla uzra ul qo`rg`on,
Burji ko`k qal`asig`a ta`n urg`on.

Shoh qo`rg`on aro yasab bir qasr,
Anda sokindurur ul ofati asr¹⁹.

Qasr davrida uch hisor durur,
Burjlar anda charxvor durur.

Har hisorida bir biyik darband,
Rif`at ichra kelib falak payvand.

Lek darbandlar ochilmay hech,
Haddin org`uq yo`lida tob ila pech.

Burnog`i band aro topib qo`rg`on,
Devson zangiyu oti Qatron.

Zo`ri olinda pil o`ylaki mo`r,
Har tuki soiyu pil chog`liq zo`r.

Razm vaqti qaro balo kelibon,
Tanida har rag ajdaho kelibon.

Qal`aning kutvoli ul zangi,
Kutvoli sipehrdek rangi.

Yana darband aro hamisha muqim,
Ochib avroq bir xo`jasta hakim.

Har sifat ilm aro kelib mohir,
Ilmu taqviy jamolidin zohir.

Ul bo`lub qal`a vaz`ig`a boni,
Yana bir qal`aning nigahboni.

O`tgach andin kelib yana darband,
Anda zoli fuyun bila xursand.

Umrida makru hiyla aylab vird,
Hiylada zoli charx anga shogird.

Qasr davridin ul bo`lub ogah
Ki, nasim ulyon esmagay nogah.

Qush o`tarda o`chub hayoti aning,
Chibin uchsa kuyub qanoti aning.

Sehr o`tin hisn ichinda uyla yoqib
Ki, erib toshu chashma yanglig` oqib.

Asl fikratda mohi sangin dil,
Juft shug`lig`a bo`lmayin moyil.

Shohdin istab uyla hisni hasin,
Chiqib eldin, bo`lub hisornishin.

Husnikim, dahr aro solib g`avg`o,
Tushubon har kishiga ul savdo

Kim, aning vaslin orzu aylab,
Kelsa ul ishda guftu-go` aylab.

Shoh bo`lsun, yo`q ersa shahzoda,
Yo`qsa har ishda fardu ozoda.

Shart mundoq qilib buti gulchehr
Ki, anga ulki garm aylab mehr.

Chun hisorng`a nogahon yetsa,
Aqd amrini oshkor etsa.

Kinau makr tarhini solg`ay,
Uch hisorin ne lav` etib olg`ay.

Chunki avval yetushsa qo`rg`ong`a,
Ko`rguzub dast burd Qatrong`a.

Qo`llarin aylagay saro-sar band,
To anga fath bo`lg`ay ul darband.

Bo`lsa ikkinchi hisnig`a moyil,
Bo`lg`usidur hakim anga soyil.

Neki so`rsa be hijob desa,
Mushkiliga aning javob desa.

Qilsa soyilni so`z bila ojiz.
Fath bo`lg`ay anga ikinchi diz.

Yana bir qal`a sori sursa samand
Ki, fusungarda   bo`ldi   ul darband.

Ilm ila qilsa chora ohangin,
Botil etsa fusunu nayrangin.

Sehrini botil aylagach holi,
Bo`lg`ay uchunchi qal`ag`a voli.

Uch hisor uzra buyla ursa alam,
Oning o`lg`ay buti hisori ham.

Yo`q esa qaysi birga bo`lsa asir,
Qatlig`a oning aylamay taqsir.

Tig`i xunrez tortibon bebok,
Aylagaylar ham uldam oni halok.

Itlar olig`a tashlabon loshin,
Qo`yubon kungira uza boshin.

Qavmu xaylini aylabon toroj,
Aylagaylar diyordin ixroj.

Har necha kun emaski bir mazlum,
Bo`lmag`ay umru jonidin mahrum.

Kungira ustida nuchukkim tosh,
Qo`yulubtur o`shul hisor uza bosh.

Lek sen hech nav` qoyg`urma,
Vahm dashtig`a markabing surma

Kim, ani haq sanga nasib etmish,
Easl topmoqqa vaqt ham yetmish.

Har ne qilg`um sanga ta`lim,
Andog` etmak kerak, sen etmay biym».—

Dediyu necha lafz qildi savod
Ki: «Kerakkim bularni tutsang yod».

Muhrai dog`i jaybida erdi,
Chiqorib oning ilgiga berdi.

Yana bir ruq`a dog`i qildi raqam,
Sa`d taslimi ayladi oni ham.

Dedi: «Qo`p, emdi yo`lg`a tushkil bot,
Rahbaring ushbu ikki Xizrsifot.

Surubon Shahrisabz jonibi ket,
Turmayin yo`lda ul diyorg`a yet.

Chun yaqinlashting ikki axzaopo`sh,
Shahg`a borib nuchukki ikki suro`sh.

Har nekim senda bo`lsa surati hol,
Aylasunlar shah olida irsol.

Chun hayolingni shoh angladi jazm,
Burna Qatron bila buyurg`usi razm.

Necha lafziki yozmisham zinhor
Ki, oni tinmay etgasen takror.

Muhrani dog`i og`zinga olg`il,
Suyini xasm jonibi solg`il.

Berur ul lafzlar sanga shavkat,
Dushmaningdnn olur vale quvvat.

Muhradin dog`i har ne sochsang suv,
Kelturur xasm ko`ziga uyqu.

Chunki zangini aylading mag`lub,
Shod bo`lg`ilki qo`ydi yuz matlub.

Ham o`shul devsor fath o`ldi,
Ham burung`i hisor fath o`ldi.

Qo`nsang ikkinchi uqda sori qadam
Kim, erur komili Masiho dam.

Burun ondinki ul hikoyat der,
Chiqorib ilkiga ruq`ani ber.

O`qug`och ko`rguzub niyoz sanga,
Mendek o`lg`usi chorasoz sanga.

Shod bo`lg`ilki, ul xiradpayvand,
Menga shogird erur, dag`i farzand.

Sanga bo`lub shafiqu g`amxora,
Ul fusungarga qilg`usi chora.

Sehrlarni chu ayladi botil,
Sanga borcha murod erur hosil».

Muncha so`zni chu naql qildi durust.
O`pti monglayini, quchub oni rust.

Bo`lubon shodmon dedi: «Shod o`l,
Bizni obod qilding, obod o`l!

Qo`pqilu erta kunni aylama kech,
Yo`l yururda tavaqquf aylama hech»,

Dediyu anga xayrbod etti,
Qoldi bu, ul nishot ila ketti.

Tunu kun qat` etar edi vodi,
Yo`lini boshlab ul iki hodi.

Toki bo`ldi padid xittai Kash,
Tufrog`i rangi charxi axzarvash.

Ikki rahbarg`a amr qildi xirom,.
Qissasin shahg`a aylabon e`lom.

Uzi ul marz uza yeshib mahmil,
Sabza ustida ayladi manzil.

Ul ikav shah qoshinda bor topib,
Nukta surguncha e`tibor topib.

Shohg`a qissalar debon dilxoh,
Sa`d holidin ettilar ogoh.

Vasf ko`p qildilar kamolotin
Ki, shah angladi borcha holotin.

Shah tonur erdi ul ikavni ham,
Erdilar balki xodimu mahram.

So`zlari sidqi shahg`a erdi yaqin,
Bildikim, bordur ulcha derlar chin.

Ko`rmayin bo`ldi Sa`dg`a mushfiq,
Chun²⁰ bu ikki bor erdilar sodiq.

Hukm qildiki: «Ul taraf surunguz,
Tongla boshlab yo`lini kelturunguz!»

Boribon tongla hozir ayladilar,
Shahni osuda xotir ayladilar.

Ko`rgach oning xujasta tal`atini,
Topti ko`p ko`nglida muhabbatini.

Ko`rushub oni sarfaroz etti,
Ul yana yer o`pub niyoz etti.

Ko`p so`rab qildi sandali ta`yin,
Taxt olida topti ul taskin.

Chun chekidi taomi shohona,
Oldi bahr oshnou begona.

Shahg`a aylab edi ul ikki xabir
Sa`dning muddaosini taqrir.

Dedikim: «Borib o`lg`il osuda,
Yo`l aro bo`ldung ersa farsuda.

Bukun osudaliq g`animat bil,
Tongla qo`rg`on sori azimat qil»

Sa`d yer o`pti dog`i azm etti,
Uz visoqida mayli bazm etti.

Ichibon may ko`ngul murodi bila,
Sanami moh chehra yodi bila.

Qechadin chunki o`tti bir-ikki pos,
Ishq ila boda andin oldi haros.

Boshida boda, ko`nglida mahbub,
Er ko`yini ayladi matlub.

Ahli majlis tamom mast edilar,
Borcha uyqug`a poybast edilar.

Sa`d chiqti chog`ir xayoli bila,
Ko`ngli dildorining visoli bila.

Zohir etti xirom yor sori,
Qo`ydi mastona yuz hisor sori,

Qavmu xayli bori qolib g`ofil,
Ul qaro tunda mastu loya`qil.

Urar erdi hisor davrida gom,
Yiqila-qo`pa tutmayin orom.

Oshiqona chekib surudu navo,
Hardam aylab yuqori ko`ngli havo.

Ushbu holatda zangiyi xunxor,
Tog` aro ul sifatki tiyra buxor²¹.

Qal`a davrin kezib tutar edi pos,
Ko`nglida biym yo`q, ichinda haros.

Etti nogah qulog`ig`a bir un,
G`azabidin boshig`a chiqti tutun.

Tushubon bordi un payi bila tez,
Tutub ilgiga dashnai xunrez.

Ko`rdi mastiki hush yo`q anga hech,
Juz fig`onu xuro`sh yo`q anga hech.

Avval o`lturmak istadi oni,
Yana qildi xayol pinhoni

Ki: «ani kecha asrag`ay mahkam,
Tonglakim yorug`ay bari olam.

Ma`raka oshkor qilg`onda,
Sa`d ila kor-zor qilg`onda.

Avval o`lturgay oni bermay amon,
Toki qilg`ay nazora yaxshi-yomon.

Tushgay andin g`animi ko`ngliga biym,
G`olib o`lg`ay, chu biym topti g`anim».

Bu xayoli bila bo`lub xursand,
Sa`d ayog`ig`a soldi mahkam band.

Qal`a toshida bor edi g`ore,
Qaro go`r og`zidin namudore.

Soldi g`or ichra zulm aylab fosh
Qo`ydi g`or og`zida bir og`ir tosh.

Zangiyi nahs qo`ydi qal`ag`a pay,
Sa`dni   g`or   ichinda   bosti   may.

Sog`olib subhdam chu uyg`ondi,
O`zining holatig`a aylandi.

Kirdi, chun ko`ngli bo`ldi fikratsoz,
Kechagi holi yodig`a oz-oz.

Tushi chun kirdi ko`ngliga bir-bir,
Qildi avvalg`i qush so`zin ta`bir.

Ruq`yakim bermish erdi dono yod,
O`qumog`lig`in aylagach bunyod.

Oncha quvvat tanig`a yuz urdi
Kim, chu qaydini chekti, sindurdi,

G`or og`zidin oldi toshni ham,
Qo`ydi hinjor ila yo`lig`a qadam.

El kibi borur erdi musta`jil,
Toki tutti sukun, topib manzil.

Muztarib ko`rdi xaylini g`amgin,
Rifq nla berdi borchag`a taskin.

Ajz ila xoki rahg`a yuz qo`ydi,
Otlanib va`dagahg`a yuz qo`ydi.

Shoh xud turmish erdi maydonda,
Zangiyi devsor javlonda.

Mohrux burj ustida hozir,
Mehri anvar Zuhal sori nozir²².

Yuz tuman elga ul taraf ohang,
Borchasi Sa`d uchun bo`lub diltang.

Dev nozirki Sa`d chun surgay,
Chiqorib tutqunini o`lturgay.

Sa`d chun kor-zor aro kirdi,
Zangi ul tiyra g`or aro kirdi.

Xalq bo`ldi bu holdin hayron,
Topmadi band qilg`onin Qatron.

Anga ul ish ko`rundi asru ajab,
O`t nihodig`a soldi kinu g`azab.

Chiqtiyu Sa`d sori azm etti,
Ul dag`i otidin tushub yetti.

Hirzdin oncha shavkat erdi anga
Ki, harificha quvvat erdi anga.

Ikkisi zo`r kelturub doyim,
Kuchlari erdi go`yiyo qoyim.

Muhrani Sa`d og`zig`a oldi,
Suynni xasm jonibi soldi.

Ul rutubatki, zohir etti bu suv,
Bo`ldi zangiga mujibi uyqu.

Ko`zi chun bo`ldi uyquning vatani,
Sa`d andoq qo`nqordi yerdin ani

Kim, chu chiqti boshi uza ul dev,
Etti ul xalqdin falakka g`irev.

Boshi ustidin oni aylab paxsh,
Andoq urdiki yerga bog`ladi naqsh.

Uyla tushti nazora ahlig`a jo`sh
Ki, falak gunbadig`a tushti xuro`sh.

Sa`d ani qo`ydi, dog`i qildi savol
Ki: «yana ne qilay, qiling irsol!»

Boshladilar yo`lin hakimg`a chust,
Qadam urdi borurda bo`lmay sust.

Kirib o`tti burung`i qo`rg`ondin,
Oldi o`z toramini Qatrondin.

Surdi ikkinchi qal`a bandig`a bot,
Ko`rgach oni hakim qoldi mot.

Sa`d filhol ayladi taslim,
Ruq`akim yozdi Paylaqus hakim.

Ochqach ustodining otin ko`rdi,
O`pubon, yerga jabha tegurdi.

Uqudi, yozmish erdi holotin,
O`ziyu Sa`dning maqolotin.

Safhada kilk etib nigorishlar,
Oni qilmish edi siporishlar.

Borcha ishdin xabar topib soyil,
Bo`ldi tufrog`in o`pgali moyil.

Dedi: «Yo`qtur manga hadu yoro,
Nukta demak bo`lub suxanoro».

Yozmish erdi hakimi daryodil,
Aylamak zol sehrini botil.

Ul ikov bu sifat muhokoda.
El yiroqtin turub tamoshoda.

Dedi donoki: «Ulki derlar zol,
Zoldek men yasabmen ul timsol.

Sehrdin tegrasida tor ila pud,
Borcha erur namudu yo`q mavjud.

Senki ul yon azimat etkungdur,
Chunki darband ichiga yetkungdur.

Zolning ko`ksiga urub ittisol,
Kiru bo`l mahram, harimi visol».

Chunki bo`ldi hakim anga tobe`,
Yana Sa`d o`ldi shah sori roje`

Ki: «ne ishga yana shuru` qilay,
Qilur ish qaysidur, dengizki bilay!»

Ojiz aylab edi hakimni ul,
Boshladilar ajuza jonibi yo`l,

Garchi el kirmagi mahol erdi,
Kirdi darband aroki zol erdi.

Keynicha shahr xalqi g`avg`osi,
Qo`zg`ab elni ul ish tamoshosi.

Zol davrida ko`p balolar edi,
Shu`la poshanda ajdaholar edi.

Sa`d bevahm urub qadamni chust,
Tepti zoli xamida ko`ksiga rust.

Zol tebrandi chunki o`z yeridin,
Juzv-juzvi to`kuldi bir-biridin.

Paykare erdi odami monand,
Latta birla sirishdin payvand.

Rishtani ajdaho qilib afsun,
O`tlari xulla, poralar gulgun,

Sehrlarni chu botil etti tamom,
Yondiyu shoh sori qildi xirom.

Shah ani quchti, dog`i o`pti yuzin,
Oni farzand, oto o`qudi o`zin.

Gulshani bor edi jahon oro,
Qo`yub otini «Ravzai xazro»²³.

Anda bir qasrg`a edi boni,
Qasri axzar der erdilar oni,

Aylabon ushbu bog`uqasrda sur,
Shahrisabz elin aylabon masrur.

Vasl topti farishta birla pari,
Mehr birla sitorai sahari.

Kechti oz choqda shohi ozoda
Shoh bo`ldi yerida shahzoda.

Yashil aylab libosu toju sarir,
Olida ikki sabzpo`sh vazir.

Gulrux andoqki sarvi bo`stoniy,
Kisvat aylab hariri rayhoniy,

To tirik erdi shodu beg`am edi,
Adlidin mulki sabzu xurram edi.

Rangi axzar bahor rangi erur,
Sabzau marg`zor rangi erur.

Af`iyi g`am chu elga ayladi zo`r,
Ani jomi zumurrad ayladi ko`r²⁴.

Sho`xkim bo`ldi sarvdek cholok,
Sabzai xatti aylar elni halok.

Xizr bu rangdin nishon topti,
Tong yo`q ar umri jovidon topti».

Chunki rovi tulatti qissa durust,
Dedi Bahrom: «K-ey musofiri chust.

Aslu pudungni aylagil taqrir».
Dedi roviki: «Ey baland sarir,

Shahrisabz ahli zodasidin men,
Sa`dning xonavodasidin men».

Shohg`a ravshan o`ldi chun holi,
Qildi ul shahr uza ani voli.

Ani osuda qildi qayg`udin,
O`zi osuda bo`ldi uyqudin.

[XXIII]

Seshanba kuni Bahromning gulgun libos bila qasri gulnoriyg`a tavajjuh qilib, shafaqgun hullalik xurshed bila sog`ari yoqutfom ichinda la`l rang may ichgoni va ul yoqut va la`ldin uyqu uchun mufarrih tartib qilib, maydin qizortg`on ko`zin yumg`oni

Chun seshanba sipehri chobukxez,
To`kti anjum sharoridin gulrez.

Bog`ladi zoli charx o`lub ra`no,
Abri shingarfgun bila hiyno¹.

Shoh Bahrom kiydi gulgun raxt.
Tikti gulgun uy ichra gulgun taxt,

Qasri gulgun sari qilib ohang,
Istadi ichsa bodai gulrang.

Sarvi gulchehr qildi istiqbol,
Gul kibi borcha raxti hullai ol

Taxti gulrang uza tutub orom,
Jomi la`l ichra bodai gulfom.

Shoh ila qildi no`sh gulgun mul
Mul alar chehrasin qilib gul-gul.

Anga tegruki mehri gulruxsor
Yuziga yopti pardai ko`hsor.

Shah ko`zi bodadin qizorib edi,
Ko`zidin uyqu lek borib edi.

Ul guruhiki erdilar ma`mur,
Istabon yo`lda onchakim maqdur.

Toptilar rahravi fusunsozi,
Nukta ayturg`a sehrpardozi.

Kelturub arz qildilar oni.
Bo`ldi ijroy hukmi sultoniy

Ki, «bo`lub parda keynida sokin,
Aylabon ulcha sa`y erur mumkin.

Sayr qilgonni ko`hu dasht desun,
Ne anga bo`ldi sarguzasht desun»

Rahrav ul nav` hukm chun bildi,
So`z sano birla ibtido qildi.

Ki: «shah iqboli hasrdin afzun,
Yuzi iqbol jomidin gulgun.

O`zi ilgida arg`uvoniy man,
Iti olida xasm qoni may».

To`rtunchi iqlim yo`lidin keturgan musofir suxanguzorlig`i

Chun   duo   birla   bo`ldi nuktasaro,
Dedikim:   «Erta   chog`da Dehli   aro

Xisrave erdi shohlardin toq,
Taxti hukmida kishvari ofoq.

Maxzanu ganjiga nihoyat yo`q,
Mulku xaylig`a haddu g`oyat yo`q.

Charx yo`q mulki arsasig`a edil,
O`zga shahlarning oticha anga pil.

Adlu insof o`lub sifoti aning,
Shohlar ichra Juna oti aning.

Elga bazlu ato bila mashhur,
Olam ichra saxo bila mashhur.

Elga laklarni bebahona berib,
Gar bahona topib, xizona berib.

Bazlai gar debon suxansanji,
Silasig`a ato qilib ganji.

Buyla mashhur erurki bir muhtoj,
Charx mulkidin aylagan ixroj

Aylabon qat` dashtu tog` ila rud,
Anga kelturdi bir sabad amrud.

Necha kun bo`ldi muzdi ichra darang,
Bo`ldi allon bar asru ko`p diltang,

Sog`inib shah dediki: «Toping oni,
So`runguz hojatini pinhoni».

Dedi so`rg`on dam ul gadopesha:
«Hojatimdur bir arra, bir tesha».

Shah aning hikmatini qildi savol,
Dedi: «Hikmat bukim, yonib filhol,

Qayda bu mevadin yig`och mavjud
Bo`lsa borin kesib qilay nobud».

Shah chu maqsudini aning bildi,
Sila bir mulk molini qildi

Ki, hisob ichra bor edi o`n lak²,
Har laki o`n tuman kelib beshak.

Vuzaro mayl etib bahona sori,
Boshlabon shahni ul xizona sori

Ki, agar ko`rsa oncha naqd ila mol,
Bordurur bermagi biravga mahol.

Shah bilib chun nazora etti ani,
Ozdurur deb dubora etti ani.

Ishi yo`q erdi bir aning mundoq,
Bor edi o`nu yuzu ming mundoq.

Bir kun o`lturmish erdi suhbat aro,.
Charx yanglig` uluvi himmat aro.

Dur sochar erdi abri ehsoni,
Bor edi bir g`arib mehmoni.

Tuhfa kelturmish erdi bir ko`zgu
Kim, ani tutsa har kishi o`tru.

Chin desa aksida safo erdi,
Desa yolg`on yuzi qaro erdi.

Ko`p kishi qildi ozmoyish anga,
Aytg`ondek edi namoyish anga.

Shoh anga berdi benihoyat mol
Kim, aning ushrin etmas erdi xayol.

Bazl chun oncha naqdu mol etti,
So`zning asnosida savol etti

Kim: «chu olam aro guzar solding,
Olam ahlig`a ko`p nazar solding.

Bir meningdek saxiy eshittingmu?
Yo ko`rub xizmatig`a yettingmu?»

Shohning bu savolidin mas`ul,
Behad andesha ichra bo`ldi mallul.

Hov, desa shahg`a nuqs roje` edi,
Yo`q, demak xud xilofi voqe` edi.

Oqibat zahmdin deyolmay chin,
Yolg`on ayturni aylabon oyyin

Dedi: «Er yo`qki men yugurmaymen,
Rov sendek jahonda ko`rmaymen»,

Dedi: «Chindur bu?»—dedi: «Chindur bu»,
Shah dedi: «Olig`a tutung ko`zgu!»

Chunki nazzora qildi ko`zgu aro,
Aksi ko`zgu aro ko`rundi qaro.

Bo`ldi xijlat bila sarafganda,
Shahdag`i andin o`ldi sharmanda.

Dedi: «Ey rahravi xujasta sifot,
Bizdin o`ldi sanga bu nav` uyot.

Bu qaro boisi chu yolg`ondur,
Chin degilkim, iloji osondur».

Dedi: «Ko`rdum» — dediki: «Ko`zguga boq!»
Boqti ko`zguga, bor edi yuzi oq.

Shah dedi: «Aytqilki, ne kishidur
Ki, bu yanglig` saxo aning ishidur?»

Dedi roviki: «Ey baland sarir,
Aytmoqdin manga yo`q emdi guzir.

Bu hikoyatki bas yiroq bo`lg`ay,
Bo`lsa xilvatda yaxshiroq bo`lg`ay».

Majlis ahlin qo`pordilar holi,
Shahu roviyg`a qoldi uy xoli.

Dedikim: Hind ichinda shahredur,
Ravzadin olam ichra bahridur.

Ham sening mulkunga erur doxil,
Moli har yil xizonag`a vosil.

Vasfi bas dilpaziru oti Taroz³,
Tarzi dilkash nechukki ishqi majoz.

Shoyad ul yerga yetgan erkinsen,
Yo`qsa vasfin eshitgan erkinsen?

Shah dedi: «Qilmamishmen oni tavof,
Lek eldin eshitmisham avsof.

Sen xadisingni ibtido ayla,
Har ne ko`rgan esang ado ayla».

Dedi: «Shahridur ul bihishtoso,
Naxli to`bi misoli gardunso.

Kavsaroso suyi dalili aning,
Har taraf rudi salsabili⁴ aning.

Ravza yanglig` havosi jonparvar,
Suyi kavsar kibi ravonparvar.

Eliga bog` ziynati — pesha,
Bog`din yaxshiroq anga besha.

Kishi yo`qkim, yo`q anga bo`stoni,
Bogida har taraf gulistoni,

Har kishi oni xurdi hol yasab,
Zeb aro ulcha ehtimol yasab.

Shohning chun adolat o`ldi fani,
Eli ushbu jihatdin asru g`ani.

Shahru ko`yi bihishtdek ma`mur,
El bila uylar anda huru qusur.

Moli zabtig`a el bo`lub hayron,
Topmayin, ganj qo`yg`ali vayron.

Navjuvoni bu shahr aro sokin,
Vasfi ming nuqtadong`a yo`q mumkin.

Husn aro mehri osmoniy ul,
Lutf aro obi zindagoniy ul.

Yoshi ozu kamoli ko`p behad,
Zotida mundarij kamoli xirad.

Pok tab`i safoda ko`zgudek,
Sabza uzra oqar suzuk suvdek.

Fahmig`a nukta bo`lmayin mubham,
Nuktasi ichra nukta ko`p mudg`am.

Tab`i har fanda chun   muloyim o`lub.
Anga ahli funun mulozim o`lub.

Yo`q saodatliq uyla bir mavjud,
Axtari sa`d o`lub, oti Mas`ud.

Ayamay andin ezidi mutaol
Hech ishda kamol, xossaki mol⁵.

Mayli gulzor aro qilib ohang.
Doyim ichmakka bodai gulrang,

Toki gul bordurur tuzub majlis,
Gul erur majlisi aro munis.

Sochibon bargi gul qadam to farq,
Farqdin to qadam gul ichra g`arq.

Chunki gul faslin o`tkarib gardun,
Aylabon ul harirlar gulgun.

Kesturub bargi gul kibi bir-bir
Singdurub anda atru mushku abir.

Bori kiymaklarin qilib gulfom,
Yana gulfom etib xujasta maqom.

Rahbalarda necha buti gulchehr,
Charx toqi aro nechukkim mehr.

Yuzi gulguna rangidin soda,
Yasog`on gul separga omoda.

Har qachon ul qilib nishotqa azm,
Tuzsa gulfom qasri sahnida bazm.

Nechakim ayshining guli ochilur,
Yuqoridin boshig`a gul sochilur

Kim, aning bazmig`a nazora qilib,
Bog`i firdavsdin kanora qilib.

Ishlarin gar shikasta basta, dedim,
Yuzidin birni jasta-jasta, dedim,

Ura olmon vale saxosida dam,
Men nekim, gar tirilsa yuz Hotam»⁶,

Ayladi chun bu yerda nuktani bas,
Juna sabru qarorin oldi havas

Kim, bu nodir sori guzar solg`ay,
Borcha ahvolig`a nazar solg`ay.

Dedi: «Bir hafta istabon orom,
No`sh qilg`um haramsaro aro jom.

Xizmat ahlin ham ayladim ozod,
Aysh ila uylarida bo`lsun shod».

Elni chun ayladi parokanda,
Azm jazm etti shohi farxunda.

Haramin xoslarg`a topshurdi,
Nuktalar borchasig`a tutturdi.

Bor edi bir zaminnavardi⁷ aning,
Bo`lmayin barq hamnabardi aning.

Deb edi otini «Sarius-sayr»,
Qolibon sayrdin havo uza tayr.

Haftaliq yo`lni boribon bir kun,
Yana bir onchani yana bir tun.

Beribon tavru vaz`ig`a tag`yir,
Sekridi markab uzra shohi dalir.

Ikki kun sa`y ila xirom etti,
Garchi yo`l yuz yig`och⁸ edi — yetti.

Ko`rdi shahre nechukki bog`i bihisht,
Tufrog`i atr aro abir sirisht.

Nuktago` vasfin aylagancha edi,
Balki ziynat aro yuz oncha edi.

Surdi Mas`ud uyin so`rog` aylab,
Bazmini moyai farog` aylab.

Ettiyu ko`rdi bir biyik kiryos,
Toqu ayvon anga sipehr asos.

Sohati ichra xalq g`avg`osi,
Orzuxoh ulus alolosi.

Mutaayyin eshikda necha kishi,
G`urabo xizmati alarning ishi.

Junani ko`rdilar g`arib misol,
Surubon bildilarki, nedur hol.

Boshlabon olig`a yugurdilar,
Mehmonxonag`a tushurdilar.

Bog`labon markabin tavilag`a rust,
Boshladilar o`zini qasrg`a chust.

Qasrkim erdi mehmonxona,
Farsh ila raxti borcha shohona.

Junag`a anda berdilar orom,
Tortib olig`a guna-guna taom.

Mizbon dog`i keldi qoshig`a bot,
Ko`r, ne mehmonu mizbon, hayhot!

Ul ziyofat tariqida mohir,
Oncha mardumliq ayladi zohir,

Kim o`shul xulq ila kamoli xirad,
Junani ojiz ayladi behad.

Bo`lg`ucha ul kalomdin forig`,
Bo`ldi mehmon taomdin forig`.

Qildi yuz lutf birla istimzoj,
Junadinkim: «Tilarmu boda mizoj?»

Ani rog`ib ko`rub nishot aylab,
Zodadin ziynati bisot aylab,

Tuzdi bazmiki charxi ko`hna nihod
O`yla bir toza bazm bermas yod.

Bor edi qasr yonida hammom,
Farshu izora anda yashmu ruxom,

Shisha o`rnida mehri olamtob,
Havzlar ichra suv yerida gulob.

Iltimos ettikim bir-ikki zamon,
Kirsa hammom aro burun mehmon.

Yuvsa yo`l gardidin badanni xo`b,
Shohg`a ul bor erdi xud matlub.

Kirdiyu topti birdam osoyish,
Ko`rdi oncha asosu oroyish

Ki, aning mulki ichra yo`q erdi,
Ko`rub insof borchag`a berdi.

Toslar zarnigoru mehrmisol,
Siymgun dastadin boshida hilol.

Futalar mushku anbar og`ushta,
Tortilib ip yerida zarrishta.

Xizmat ahli guli tariy yanglig`,
Yo`qki, hammom aro pari yanglig`,

Yuz zarofatda har xujasta harif,
Kullu shay`in minaz-zarifi zarif⁹.

Bu sifat yerda shohi ozoda,
O`zni yo`l gardidin qilib soda,

Qildi hammomdin chiqorg`a xirom,
Hulla kelturdilar bori gulfom.

Chunki mehmon edi dag`i ma`mur,
Kiydi gulgun harirlarni zarur.

Bo`ldi Mas`ud ila to`ni hamrang.
Qildilar bazmgah sari ohang.

Bazm erdi bihisht omoda.
Huri soqiyu kavsari boda.

Shahni chun bazm ichiga yetkurdi,
Shahni o`lturtub, o`zi o`lturdi.

Majlis ahli gul jabin bori,
Borchasining libosi gulnori.

Hukm qildiki, soqiyi mavzun,
Tutti mehmong`a bodai gulgun.

Chun necha davr o`tti pay-darpay,
Ahli majlis boshig`a chiqti may.

Shoh chun nodiri zamon erdi,
Hikmatoyinu nuktadon erdi.

Majlise ko`rdi ul sifat marg`ub,
Bo`lub ul bazm shavqidin mag`lub.

Sog` ekanda rioyat aylar edi.
Hifzi holi bag`oyat aylar edi,

Boshi chun bo`ldi bodadin mahrur,
Xirad oyinig`a yetishti futur.

Jannat ichra o`zin ko`rub mehmon,
Har taraf boqsa hur ila g`ilmon.

Ko`ngli sabru qarorsiz bo`ldi,
Nuktada ixtiyorsiz bo`ldi.

Og`zining huqqasidin ochti band,
Nukta bir-birga ayladi payvand.

Baski fosh ayladi durafshonliq,
Qo`ydi yuz mizbong`a hayronliq.

Shah savol etti: «K-ey xujasta vujud,
Tal`ating ham oting kibi mas`ud,

Yo`qki men Hind ichinda soyirmen.
Balki olam aro musofirmen.

Bu qadar donishu salohiyat,
Muncha jam`iyatu rafohiyat

Ki, sanga tengri aylamish maqrun
Ki, oni tengri aylasun afzun.

Kishida ko`rmadim jahon ichra,
Qolmisham fikrati nihon ichra

Ki, ne yanglig` sanga bu bermish dast.
Deb, meni qo`nma g`am aro payvast»,

Dedi Mas`ud: «K-ey yuzung farrux,
Chunki so`rdung zarur erur posux.

Muni bilgil atoyi yazdoniy,
Lek so`rsang sabab — eshit oni.

Bizga shohidurur ne yanglig` shoh,
Olam ahli boshig`a zilli iloh

Ki, hayotini haq mudom etsun,
Zillu johini mustadom etsun.

Podshohidurur ajab odil,
Adli olam eli aro shomil.

Zulm torini ul sifat uzmish,
Adl sozini ul sifat tuzmish

Kim, aning davlatidin ahli zamon,
Topmamishlar bag`ayri amnu amon.

Mulk aro chunki bo`ldi amniyat,
Yuzlanur mulk eliga jam`iyat.

Andin-o`qdur hunar hisobi ham,
Fazl ila donish iktisobi ham.

Bizga bu shoh davlatidin erur,
Soyai johu hashmatidin erur.

Buki eldin manga ziyod o`lmish,
Manga bu nav` e`tiqod o`lmish

Ki, bo`lurg`a bu nav` ish hodis.
Go`yiyo ikki ishdurur bois:

Biri — haq shukrini ado qilmoq,
Yana — shah jonig`a duo qilmoq.

Qoldi bu ikki ishdin el g`ofil!
Ki, alardin ne kom erur hosil?

Manki bildim, bu bo`ldi pesha manga,
Naf`i mundoq yetar hamesha manga».

Shahni bu so`zlar andoq ayladi shod
Ki, yaqin erdi aylagay faryod.

Uyla ko`nglida mehri yer tutti
Ki, yana xulqi mehrin o`rkutti.

Bo`ldi xushhol o`lub fasona sigol
Ki, fasohatdin etti xalqni lol.

Ko`rdi Mas`ud ul sifat mehmon,
Fazlu donish aro vahidi zamon.

Istadi jon anga fido qilmoq,
Maqdami shukrini ado qilmoq.

Har taraf tojiriki ketmish edi,
Biri ul kun magarki qaytmish edi.

Kelturub erdi sondin ortuq sud,
Topta Masьud andin ortuq sud.

Garchi ul sudkim, xudo berdi,
Onchakim bir xiroji mulk erdi.

Ko`nglin ul moya birla xush qildi,
Sudini shahg`a peshkash qildi.

Shah musofir so`zini aylab yed,
Ne o`zin g`amliq ayladi, ne-shod.

Mizbon yona bo`ldi bazmoroy,
Dedi: «O`n hur o`lub nishotafzoy,

Rahbalarning eshigin ochsunlar,
Gul xaloyiq boshig`a sochsunlar».

Garchi ul vaqt erdi fasli xazon,
Gul socha boshladi nasimi vazon.

Yasabon gul bori abir sirisht.
Bazmni qildi gulistoni bihisht.

Har sori guluzori gulgunpo`sh,
Jomi gulrang aylar erdi no`sh.

Yuzi gul-gul bo`lub nishotangez,
Shoxning xorxorin aylab tez.

Qildi Mas`udbir taraf imo,
Bo`ldi bir guluzor jilvanamo.

Kelturub jome uylakim xurshed,
Ko`rmagan jom aning kibi Jamshed.

To`ldurub shohg`a ayoq tutti
Kim, quyosh yanglig` uyni yorutti —

Dedi: «Uldur bu jomning holi
Ki, chu bir to`ldi — bo`lmag`ay holi.

O`ng sori davr topsa paydarpay,
Bo`lmag`ay kam kishi ichardin may.

So`l sori yonsa nechakim to`lg`oy,
Oz ichib ko`p, valek kam bo`lg`oy.

Yasog`onda guruhi hikmat qism,
Bog`lamishlar anga bu nav` tilism».

Ozmoyish chu ixtiyor o`ldi,
Bu sifat andin oshkor o`ldi.

Shahni ul jom qildi bodaparast,
Ichmayin boda bo`ldi andin mast.

Oni ham chekti mizboni saxiy,
Mehmon olida saxo ko`r, axiy!

Shah may andin ichar edi xushdil,
Anga tegruki bo`ldi loya`qil.

Ul kun o`ldi bu nav` ila oqshom,
Uyqudin topti tab`lar orom.

Subh rindi chu qildi mayli sabuh,
Rohi mehr anga toza ayladi ruh¹⁰.

Qo`ptilar bodai sabuhkashon,
Bo`lubon ul sabuh birla xushon.

Yana kunduzga chekti ul majlis,
Qo`ymay ul majlis elga aql ila his,

Yana¹¹ kundin takalluf o`ldi fuzun,
Guljabinlar tutub mayi gulgun.

Qasri gulgunda gulfishonlig` etib,
Sokini bazmi gulnishonlig` etib.

Yana Mas`ud ishorati qildi,
Bordi ulkim ishoratin bildi.

Bazm aro turfa soze kelturdi,
Soz ila dilnavoze kelturdi.

Sozi ul sarvi guljabinning «chang»,
Guli ustida burqai gulrang.

Dedi Mas`ud: «Sozini olsun,
Burqain olib, o`lturub cholsun!»

Ulturub chunki burqa` ochti hur,
Bo`ldi el aqlu hushidnn mahjur.

Chang torig`a chun fig`on berdi,
Kimki o`lturmish erdi — jon berdi.

Bu xud ul nav` shahni qildi asir
Ki, chekar erdi changi birla nafir.

Muni ham chekti shoh olig`a tez,
Bo`lubon lutf birla uzrangez.

Tuna kun tortqoncha molu jihot,
Tortti mehmon olig`a bot.

O`tti bu nav` ila bu kun dog`i,
Uyudi bazm usruku sog`i.

Yana tongla tuzuldi beozarm,
Majlis o`ldi iki kungidin ham garm.

Yana may ichmak erdi, gul sochmoq,
Yana may chehralarda gul ochmoq.

Zebu ziynat fuzun burundin ko`p,
Ayshu ishrat burung`i kundin ko`p,

Yana amr etti mizboni karim
Ki, birov qo`pti ul sifatki nasim.

Olibon keldi barq raftori,
Sayr aro barqdin namudori.

Gomi «Shabdez»¹²din kelib afzun,
Rangi gulgunu oti ham «Gulgun»,

Bir parivash hayuni, dev najod,
Balki devu pari bila hamzod,

Shaklidin aqlu his bo`lub mabhut,
May anga suvu nayshakar anga qut,

O`n kelib o`zga otcha gomi aning,
Tunu kun yuz yig`och xiromi aning.

Ani ko`rgach xiraddin o`ldi bari,
Kishi andoqki, ko`rsa devu pari.

Ani ham chekti shoh olig`a chust,
Uylakim necha tuhfa chekti naxust,

Borchadin shoh o`lub edi mamnun,
Lek mundin borisidin afzun.

Ul iki kungicha yana amvol,
Chekti mehmoni olig`a xushhol.

Yana shom o`lg`ach o`ldilar bori mast,
Mundoq o`lg`aykim, bo`lsa bodaparast,

Junai mehr chun uzor ochti,
Hinduvi shom askari qochti¹³.

Shoh Juna ko`z ochti xobolud,
Mezbon tolii kibi mas`ud.

Keldiyu qildi suhbatangizi,
Qilg`ali gulga bodaomizi.

Shah dedi: «Ey rafiqi zebo chehr,
Ko`nglumiz bog`ida ko`p ekan mehr,

Mehmonliq ham o`lg`ay ushmuncha
Ki, unut bo`lmag`ay bu o`lguncha.

Sa`b erur garchi dardi hijroning,
Azm etarbiz gar o`lsa farmoning.

Garchi kelmak erur irodat ila,
Lek ketmak erur ijozat ila».

Buldi hijron hadisi chun mazkur,
Tushti Mas`ud xotirig`a futur.

Dedi: «Ey rahnavardi kor ogoh!
Ne hadis erdikim, deding nogoh?

Suhbating birla bor eduk xushhol,
Bizga hajring qilur mushavvash hol,

Xizmatingda gar ayladuk taqsir,
Sen karam birla topmog`il tag`yir,

Shod eduk mehrvash jamolingdin,
Mutamatte` chuchuk maqolingdin.

Necha kun tursang o`lg`abiz masrur,
Yo`qsa, taqsirimizni tut ma`zur!»

Shoh anga uzrlar base qo`ldi,
Xayrbod aylabon ravon bo`ldi.

Bo`ldi «Gulgun» uza jahonpaymo,
Ursa mahmiz osmonpaymo.

So`ngicha har ne berganin Mas`ud,
Zabt etib borchasini budu-nabud.

O`zining necha mu`tamadlaridin
Kim, barumand edi xiradlaridin.

Uzaturg`a zamoni otlandi,
Gun uzatti visoqig`a yondi,

Shah chu «Gulgun»nn qildi dasht xirom,
Tutti Dehlida ul kun-o`q orom.

Necha kun chunki anda maks etti,
Neki qolmish edi keyin yetti,

Ishi Mas`ud ishida hayronliq,
Kelturub aqlig`a parishonliq.

Yodi birla to`nin qilib gulfom,
Ichibon yodi birla gulgun jom.

Birov erdi Taroz uza voli,
Himmati pastu mansabi oliy.

Shahr anga Junpur oti Jaypur,
Zulm ila Hind mulkida mashhur.

Ham kelib erdi dodxoh andin.
Bo`lub erdi necha gunoh andin.

Ayladi hukm shohi farruxfol:
Qim: «bitiysunlar ushbu lahza misol

Ki, viloyatda shoh o`lub Mas`ud,
Ul yetushsun eshikka zudo-zud».

Lek bu nomadin burun bu xabar
Etibon ayladi ani muztar.

Bildikim bordi saltanat qo`lidin,
So`rg`usi shoh ma`dalat yo`lidin.

Ishlari shahg`a chun ochilg`usidur,
Ne sazovori bo`lsa qilg`usidur.

Bor edi noibi oti Mallu¹⁴,
Tab`ida zulmu kina sori g`ulu.

Chun bu yanglig` ish o`lmog`in bildi,
Zorlab oni mushovarat qildi:

Kim: «ne bo`lg`ay bu qissag`a chora?»
Dedi zolimvashe sitamkora:

Ki, «bu ishkim, sanga erur hodis,
Anga Mas`ud o`lubturur bois.

Shahg`a bormish bu nav` ovoza,
Ki aning bazlig`a yo`q andoza.

Ham demakdin ziyoda yaxshilig`i,
Yaxshiroq olam ahlidin qilig`i.

Ani sendin chu anglamish foyiq,
Anga ko`rmish sening ishing loyiq,

Ul qachon bo`lsa bu arodin gum,
Sangadur yor charx ila anjum.

Favtidin shoh iztiror topar,
Mamlakat ham sanga qaror topar».

Dedi Jaypur: «Gar budur chora,
Ani ne nav` etarbiz ovora?»

Dedi Mallu: «Burun ani yor et,
Tavri mehru muhabbat izhor et.

Chorlabon o`z uyungga suhbat tuz,
Oning uyiga mayl ham ko`rguz.

Chun bo`lur bu musodaqat mavjud,
Men qilay har neknm erur maqsud».

Bo`ldi Jaypur ko`ngli behad shod,
Soldi Mas`ud birla tarhi vadod,

Beribon yuz fusun bila bozi,
Bo`ldi oning rafiqu hamrozi.

Chorlabu borib uniga bexost,
Har kun aylab birisi suhbat rost.

Anga o`zini yor deb joni,
O`zidin emin ayladi oni.

Toki Mas`ud uyi aro Jaypur,
Bir kun o`ldi qadah bila masrur.

Shomg`a tegru ayladi ani mast,
O`zi dog`i anga bo`lub hamdast,

Tund may chunki zoyil etti xirad,
Gulshan ichra yiqildilar bexud,

Bo`ldi Mas`ud eli dag`i g`ofil,
Ko`pi bor erdi, balki loya`qil.

Istar erdi bu holni dastur,
Bor edi bir kamin aro mastur.

Chiqti bir necha devhush birla,
Kinakash, balki xirakash birla.

Toptilar mizbonni bog` aro chust,
Bog`ladilar ilik, ayog`ini rust.

Ko`tarib biri bo`ynig`a oni.
Qildilar yo`lg`a azmi pinhoni.

Uyig`a bordi ul qarong`u kecha
Kim, qaro ko`rdi uylakim bu kecha?

Tiyra choh ichra soldi tutqunni,
Tengri bir aylagan tunu kunni

Munda choh ichra behudu mazlum,
Qavmu xanli ishini qil ma`lum!

Chunki tun quzg`uni havo qildi,
Tong qushi navha ibtido qildi.

Ko`z ochib uyqudin aning xayli,
Qildilar barcha xizmati mayli.

Bo`ldilar hozir uylakim ma`hud,
Chunki Mas`ud g`oyib erdi ne sud?

Barcha g`amnok o`lub, qilib yoqa chok,
Lek Jaypur barchadin g`amnok.

Dam-badam iztirib anga ortib,
Qavmu xayli bila fig`on tortib.

Ko`z necha kun g`amida yopmadilar,
Tiladilar, valek topmadilar.

Yolqibon oqibat bu suratdin.
Motamin tuttilar zaruratdin.

Tushti elga qilib borin ojiz,
Motamikim, tuganmagay hargiz.

Qildi voliyi xorij andesha,
Necha kun g`am yebon azo pesha.

Qavmu xayli chu berdilar ko`p pand,
Bo`ldi Mas`ud hajrig`a xursand.

Etti oshin berib takalluf ila,
Uyiga bordi ko`p taassuf ila.

Chunki ul kecha g`adr etib Mallu,
El ichin qildi dard ila mamlu.

Mehr chun sharq chohidin chiqti.
Er tubi xobgohidin chiqti.

Ochti Mas`ud ko`z malolat aro,
Ko`rdi o`zni g`arib holat aro.

Ayog`i ilgi bog`lanib mahkam,
Ko`ziga tiyra jumlai olam.

Jismining nisfi bolchig`u su aro,
Yorimi qiyrdek qorong`u aro.

Dedi: «Yorabki, bu ne hol erkin?
Tushmu erkin va yo xayol erkin?»

Nechakim ayladi gumonu qiyos,
Holatin aylay olmadi ihsos.

Ochti mundoqda choh boshini birav,
Choh aro tushti sham`din partav.

Ani ul chohdin azob bila,
Bog`labon chektilar tanob bila.

Soldilar un ichinda zoru asir,
Ko`rdi nogahki tund kirdi vazir,

Ogzig`a har ne kelganin so`kti,
Bir kishi bir quchoq yig`och to`kti.

Hukm qildiki: ochingiz rasanin.
Yalang`ochlang, azob etarga tanin.

Dedikim, chekti oni ikki kishi,
Yig`och urmoq yana ikining ishi.

Nechakim zorlig` bila Mas`ud
Dedikim: «Aytingiz, nedur maqsud?

G`araz ar mol erur emas ul kam,
Jon esa yo`q turur muzoyaqa ham».

Kilmadi istimo` zolimi xas:
«Yig`och urmoqni,— dedi,— qilmang bas».

Bargi guldeq tanin topib yalang`och,
Ikki zolim urarlar erdi yig`och.

Necha faryod etibki, urdi pech,
Kishi faryodig`a yetishmadi hech.

Tokim ikki yig`och usholdi durust,
Bo`ldi ikki yig`och urg`uchi sust.

Dedi zolimki: «Bas qiling, urmang,
Bukun oni tayoqlab o`lturmang.

Qatl qilmasmen iztirob aylab,
Ultururmen, vale azob aylab».

Qo`pti boshu ayog`idin ikki dun.
Bo`ldi ul fe`lidin xijil gardun

Qo`pub o`lturdi notavon Mas`ud,
Dedi tortib fig`oni dardolud

Ki: «Gunohim nedur, musulmonlar!
Qilmadi buyla zulm yoronlar!

Zulmu bedod rasmidin qayting,
Gunahi aylagan esam ayting.

Odami joyizul-xato bo`lmish,
Bu xato borchag`a ravo bo`lmish.

O`tkaray har ne tarjumon desangiz,
Moldinkim desunki, jon desangiz».

Necha bu nav` zohir etti navo,
Qilmadi duni sangdil parvo.

Dedikim: «Qo`ymangiz ani so`zga,
Demasun bu fasonalar o`zga».

Bog`latib soldi chohning tahig`a,
Yana yer tutti Yusuf o`z chahig`a¹⁵.

Necha kun bu edi ish.i oning,
Man`ini qilmayin kishi oning.

Bordi Mas`ud holi somondin
To`kubon ashk, ilik yudi jondin.

Der edi: «Tig`i kin surung oxir,
Meni rahm aylab, o`lturung oxir».

Bas jafodin chu zulmgar to`ydi,
Tongla o`lturgali ko`ngul qo`ydi.

Choh boshida qo`ydi bir kishini,
Aylabon uhda o`lturur ishini.

Bordi Jaypur olig`a shodon
Qi: «buzuq ko`nglung bo`ldi obodon.

Dushmaning bu sifat erur maqhur,
Oldi o`lturgali ani dastur».

Keldiyu uyda tuzdi bazmi nishot.
Boda ichmakda ayladi ifrot.

Bir qizi bor edi aning gulrux,
Talxguftor, bal shakar posux.

Husn   birla jahon elida   g`ani,
Vasfdin balki husni mustag`ni.

Ishq umre solib dimog`ig`a dud,
Utining boisi edi Mas`ud.

Husni vasfini chun eshitmish edi,
Ham yiroqtin nazora etmish edi.

Kishiga ayta olmayin oni,
Kuyar erdi valek pinhoni.

Ishqdin chun bor erdi ko`nglida band,
Bandini ko`rsa erdi hojatmand.

Mehnati aylabon siroyat anga,
Aylar erdi base rioyat anga.

Uyda-o`q aylamish edi ma`lum
Ki, erur band ichinda bir mazlum.

Vahmdin mahvashi xumoyunfol,
Ani so`rmoqqa topmas erdi majol.

Bu kechakim, otosin angladi mast,
Qavmu xaylin may etti yer bila past.

Chah nigahboni erdi loya`qil,
Mastliq uyqusida forig` dil.

Ochibon choh boshini mahvash,
Chorladi mehr birla: «K-ey g`amkash!

Qaysi mazlumsen, ne oting bor?
Bu zamon mavt, yo hayoting bor?»

Chu eshitti aning unin majruh,
Jismig`a mayl qildi ketgan ruh,

Nola aylab dedi: «Otim Mas`ud,
Jonima yuz tuman balo mavjud.

Sen-de, odam va yo farishtamusen?
Rahmati haq bila sarishtamusen

Ki, unungdin tanimg`a jon keldi,
Jismima mujdai ravon keldi.

Qila olsang ishimga fikri qil!
Yo`qsa, boru meni o`luk bilgil!»

Chun eshitti otin buti cholok,
Ishqdin tushti ko`ngliga topok.

Qon base hajridin yutub erdi,
Necha kun motamin tutub erdi.

G`oyib o`lmog`lig`i bo`lub edi chin,
O`lgani, lekin ermas erdi yaqin.

Otasin ham bilur edi gulro`y
Kim, erur dev fe`lu vojun xo`y.

Nozanin ko`ngli ichra tushti gumon,
Dedi: «Yorabki, bo`lmag`ay bu hamon!»

Chunki so`rmoqqa ayladi tadqiq,
Bildi Mas`ud erkanin tahqiq.

Dedi: «Ey jisminga fido jonim!
Joninga sadqa jismi pazmonim!

Seni ko`rguncha mundoq o`lsam ne?
Xasta joning fidosi bo`lsam ne?

Qo`rdikim, bu fasonadin yo`q sud,
Hilg`ali chora qo`pti g`am farsud.

Ikki mahram kaniz edilar anga,
Joni yanglig` aziz edilar anga

Kim, anga uldam erdilar hamrah.
Nozanin ishqi o`tidin ogah.

Aylabon ulcha sa`y imkoni,
Chektilar choh qa`ridin oni.

Chiqti bir kolbadki, jon yo`q anga,
Tan aro ruhdin nishon yo`q anga.

Oyoq-ilgini yeshtilar filhol,
Ruhsiz jismdin edi timsol.

Ramidin sho`x o`larg`a yovushti,
Zor yig`lab ayog`ig`a tushti.

Ko`rdi holin so`rar mahal ermas,
Anda turmoq natijai bermas.

Ul ikavga ko`tartibon oni,
Andoq evga kiyurdi pinhoni

Kim, necha tursa notavon anda,
Xech kim qilmag`ay gumon anda.

Kat yuzida to`shak solib necha qot,
Anda yotquzdi zoru xastani bot.

Goh sharbat, gahi taom berib,
Yuzidin o`z ko`ziga kom berib,

Xizmatin aylabon shafiqona,
Bor edi tegrasida parvona.

Ul kechakim, ani chiqordi ul oy,
Sulh bo`lg`on vaziri xorij roy,¹⁶

Bo`ldi Mas`ud qatlig`a jozim,
Qo`ptiyu bo`ldi chah sori ozim.

Ko`rdi: zindonu choh boshi ochuq.
Posbon masti xobu bandi yo`q.

Posbonni ham uldam etti halok,
Bo`ldi o`z joni vahmidin g`amnok.

Chopibon bordi voli olig`a chust,
Voqe` o`lg`onni sharh qildi durust:

Ikkisi qoldilar ajab g`am aro,
O`zlari holatig`a motam aro.

Oqibat ul iki sitamkora,
Ishga bu nav` toptilar chora

Ki, burun shahr aro qilib ta`jil,
Topsalar, aylagaylar oni qatil.

Shahr aro erdi notavon noyob,
Qildilar tog`u dasht sori shitob.

O`n kun istab fuzunroq imkondin,
Topmadilar nishonai ondin.

Angacha sho`x mehribonlig`idin
Chiqti Mas`ud notavonlig`idin.

Kengashib, roy anga topti qaror
Kim, ayon bo`lg`ay ikkisiga firor.

Sho`x ikki ot qilib edi tayyor,
Po`yada misli kavkabi sayyor.

Qaytg`och voliyu vaziru sipoh,
Yo`lda chun hech qolmadi ikroh.

Qochibon yo`lg`a tushti ikki rafiq
Kim, demishlar: «rafiqu summa tariq»¹⁷

Bu kecha qochtilar iki hamroh,
Tonglasi xalq bo`ldilar ogoh.

Qavdilar borcha sa`y etib joni,
Jahdning ulcha bo`lg`ay imkoni.

To ko`rundi alar qarolari ham,
Qolmadi bir yig`och arolari ham.

Ikki bechora jonida edi tob,
Chora qildi musabbibul-asbob¹⁸

Kim, ko`rundi ilaylarida tengiz,
Furzada bir kema, vale yuksiz,

Etgach-o`q muzd aylabon ta`yin,
Bo`ldilar kema ichra bahrnishin.

Surdilar kemani shitob bila,
Etti qavg`unlar iztirob bila.

Ko`rubon uyla mehnati jovid,
Ul ikov yondi jonidin navmid.

Yurubon qo`ydilar qiroq sori yuz.
Bu ikav suvda o`n kecha-kunduz

Kemadin chiqtilar ikov xushhol,
Mindilar otqa aylab isti`jol.

Shahrkim, tuttilar aning sori yo`l,
Poytaxt ermish ittifoqiy ul.

Yo`l yurub kecha subh chog`ig`acha,
Ettilar shahrning qirog`ig`acha.

Yo`lda bir eski qal`a tomi edi,
Panahida necha haromi edi.

Anda yetgach alarg`a surdilar,
Har birin o`n kishi tushurdilar,

Olibon otu to`nlarini tamom,
Qildilar jilvagahlarig`a xirom.

Ikki uryon ichida qayg`u edi,
Shukr erdiki, tong qarong`u edi.

Ushbu holatda yettilar xayle,
Qildi Mas`ud alar sori mayle.

Chun o`z ahvolidin xabar qildi,
Dardi ul xaylg`a asar qildi.

Bir-iki eski kiyguluk tashlab,
Yondilar, shahr sori yo`l boshlab¹⁹.

Satri avrat qilib iki hamdard,
Kirdilar bir buzuqg`a g`amparvard.

Yorug`och tong sipehr jomidek,
Qochti tun hindusi haromidek.

Ul buzug` ichra erdilar bu hol
Angachakim, quyoshg`a bo`ldi zavol.

Ochlig` za`fi bo`ldi chun g`olib,
Nafs bo`ldn g`izo sori tolib.

Sho`xda chun yo`q erdi tobu tavon,
Bo`ldi Mas`ud shahr sori ravon

Kim, anga yetsa har nechuk ro`zi,
Oni qut aylagay dilafro`zi.

Qo`ydi bozor ichiga chunki qadam,
Shoh bazmi uchun birov ul dam.

Toslar soz etib edi maqbul,
Nechada umna, nechada tanbul²⁰.

Der edi: «Har biriga ikki diram,
Muzd erur har kishiki qo`ysa qadam».

Chunki Mas`ud eshitti ul so`zni,
Toskash ayladi ravon o`zni.

Ul jamoat aro urar edi gom,
Yo`l yirog`u alarg`a yo`q orom.

Za`fliq jismi tobi chun ketti,
Shohning chorbog`ig`a yetti.

Juna gulshan aro ichar edi may,
Bazmida lahni udu nolai nay.

Chunki Mas`ud ishin eshitmish edi,
G`amidin aqlu hushi itmish edi.

Yodidin beqaror yig`lar edi,
May ichib zor-zor yig`lar edi.

Bog` aro chunki kirdi ul mahzun,
Axtachi ilgida edi «Gulgun».

Chun nazar qildi dasht paymog`a,
Ko`zi ul lahza tushti tamg`og`a.

Angladikim, erur hamul markab,
Soldi hayrat hazin ichiga taab.

Dedi: «Ul mehmon buyon surmish,
Shoh olig`a tuhfa kelturmish».

Yurugach ilgari ayog`i aning,
Topti gulchehr unin qulog`i aning

Kim, chekar erdi soz ila nag`mot,
Lahnida borcha oshno ab`yot.

Tanig`a pechu tob tushti yana,
Ko`ngliga iztirob tushti yana.

Munda dog`i ichiga tushti gumon
Ki, sanamni sotib ekin mehmon.

Qo`ydi chun shah bisotig`a gomin,
Ko`raka ichra ko`rdi o`z jomin.

Jomi maydek ichiga qon tushti,
Ko`zlaridin oqarg`a yovushti.

Munda ham oni dard etib behol,
Ham o`shul ikki yanglig` etti xayol.

Ko`ngliga za`f bo`ldi mustavli,
Dedi: «Erab, ne qilg`anim avli?»

Shah sori ko`zi tushmak erdi xamon,
Tonidikim erur hamon mehmon.

O`zi bergan kibi to`ni gulrang,
Yana gulrang toj ila avrang.

Bera olmadi o`zi birla qaror,
Ul zamon qilg`ali o`zin izhor.

Ki: «agar zohir aylasam o`zni,
Muzduma tikmish o`lg`amen ko`zni».

Zohir o`lmoqtin ushbu bo`ldi g`araz
Ki, kerak har ne qilg`anig`a evaz

Tosni oldilar chu boshidin,
Ko`zlari bo`ldi g`arq yoshidin.

Toshqori chiqti bormog`in tishlab,
Mumkin ermas g`arib ish ishlab.

Istadi bog`din chiqarni yurub,
Himmati gomin osmong`a urub.

Necha xodimki, shahg`a qoytmish edi,
Mehmoni bila uzatmish edi.

Shah eshigida erdilar bori,
Ko`zlari tushti chun aning sori.

Tonidilar borisi mahdumin,
Ul dag`i ko`rdi xayli mahkumin.

Borcha beixtiyor o`kurdilar,
Qo`pub oning sori yugurdilar.

Sar-basar bo`ldilar ayog`ig`a past,
Aylab o`zni g`irev ila hamdast.

Ul dag`i chun alar ishiga boqib,
Ashki beixtiyor ko`zdin oqib.

Toshqori chun bu sho`ru shar bo`ldi,
Ichkari shahg`a ham xabar bo`ldi.

Voqif o`ldi so`rub shitob bila,
Yugurub chiqti iztirob bila,

Ko`rubon yorin uyla holat aro,
Bo`ldi yorug` jahon ko`ziga qaro.

Quchubon bo`ynini, to`kar edi yosh,
Ul qo`yar erdi shoh ayog`ig`a bosh.

Ul tarafdin kanizaki chiniy,
Qon to`lub diydai jahonbini,

Gul ruxsori g`arqa qon yoshig`a,
Evrulur erdi mun`imi boshig`a.

Topqach ul iztirob o`ti taskin,
Shah necha kimsa ayladi ta`yin

Kim: «isig` suvg`a eltingiz oni»,
Ul kuyub hamrahi uchun joni.

Holidin shammai bayon etti
Kim, anga charxdin nelar yetti.

Shoh chun bildi andoq afsona,
Qildi ta`yin zaifalar yona.

Kiyguluk hullalar bori gulrang,
Mahdi gulgun ila qilib ohang.

Pari gulchehru necha xojasaro,
Toptilar oni ul xaroba aro.

Kiydurub bo`y-boshig`a hullai ol,
Mahd ichinda kiyurdilar filhol.

Mahdni bog` aro tushurdilar,
Ani bir qasr aro kiyurdilar.

Anda gulchehr birla necha kaniz
Asrabon oni shohvor aziz.

Bu tarafdin isiq sug`a Mas`ud
Kiribon chihti uylakim ma`hud.

Borcha gulgun libos edi tayyor,
Shahg`a ul aylagan kibi izhor.

Chunki kiydi libosi shohona.
Istadi oni shohi farzona.

Yana quchtiyu o`g`lidek ko`rdi,
Neki boshig`a o`tganin so`rdi.

Qildi Mas`ud sarguzashtini fosh,
Ul der erdiyu shah to`kar edi yosh.

Qildi o`zga rafiqu sohib ani,
Tunu kun hamdamu musohib ani.

Beribon ko`p xizonalar bila naqd,
Anga gulruxni dog`i bog`ladi aqd.

Aning o`ldi Taroz va Darbast,
Necha kishvar dog`i anga payvast.

Qasri gulrang aro bo`lub gulposh,
Mayi gulfom birla erdi maosh.

Buyla holatda hukm topdi sudur
Kim, topib   qatl Malluvu Jaypur.

Bo`ldi yer qonlari bila gulfom,
Ko`rki, gul faslidur ne xush ayyom.

Do`stlar g`arq gul aro to farq,
Yana dushman bu nav` gul aro g`arq²¹.

Xushdurur bog`i koinot guli,
Barchadin yaxshiroq hayot guli»²².

Surdi chun roviy ul daqiq maqol,
Anga ham bo`ldi shah mufattishi hol.

Ul ham erdi Taroz kishvaridin,
Balki Mas`ud naslu gavharidin.

O`ziga qildi hamdamu hamroz,
Yaxshiroq buki, naqdu mulki Taroz.

Soldi tutqoch bu nav` amr vujud,
Ko`ziga uyqu tolii mas`ud.

[XXIV]

Chahorshanba kuni Bahromning moviy kisvat bila gunbadi nilufariyg`a mayl qilib, xurshedi osmoniy libos bila jomi firuzagun aro kabudon mayidek boda solib no`sh qilg`oni va no`sho-no`sh unin toqi nilufaridin oshurg`oni

Chorshanbaki toqi nilufariy
Qildi tun korvonini safariy.

Mehr o`z zarhalin ayon qildi,
Shamt ustiga shustmon qildi.

Ko`k fazosig`a mehr qildi safar
Bo`lubon ro`baro`y nilufar¹.

Nilufargun libos birlan shoh,
Qasri nilufar etti manzilgoh.

Ilgiga oldi jomi firuza,
La`l may andin etti daryuza.

Nnlufardek liboslar bila oy
Bo`ldi xursheddek jahonoroy.

Uylakim, ko`z yorutqali jovid,
Chiqti ko`k atlasin kiyib xurshed².

Ichti Bahrom jomi nilufariy
Tavnadekim yosolg`ay ul sipariy.

Anga tegruki gunbazi gardun
Ayladi lojuvardini shabgun³.

Yuz sadaf zohir etti nili sipehr,
Botti ul Nil ichida zavraqi mehr⁴.

Shah qilib tark bazmi oroyish,
Uyqudin tolib o`ldi osoyish.

Qildilar jam` majlis asbobin,
Istaboch shohning shakar xobin.

Pardag`a kirdi sho`xi jilvanamo,
Uylakim shom bo`lsa, mehri samo.

Xizmat ahli yana qilib novard,
Topiboi rahnavardi olamgard.

Kelturub rost, uylakim har shom,
Berdilar parda keynida orom,

Pardadin buyla zohir o`ldi nido
Kim: «musofir fasona qilsun ado».

Buyla bunyod etib duo roviy
Dedi: «Bu yetti pardai moviy

Qasr johingg`a pardai ayvon,
Borgohingg`a balki shodirvon.

Mehr — tojing uza guhar yanglig`,
Charx — bog`ingda nilufar yanglig`».

Beshinchi iqlim yo`lidin kelgan musofirning dostonorolig`i

Chun anga bu duosi yettikim
Oxir o`lg`och ravon ettikim:⁵

«Bor ekandur Adanda⁶ javr fane,
Javr qilmoq fanida safshikane.

Bori manzil bo`lub savohil anga,
Sohili bahr o`lub manozil anga.

Ham tanumandu ham shujou daler,
Ul sifatkim jazira ichraky sher.

Axzi moli harom komi o`lub,
Buyla kom istabon haromi o`lub.

Shavkatidin ne yor anga, ne rafiq,
Yalg`uzun aylar erdi qat`i tariq.

Korvoni agar o`nu gar yuz,
Borchasig`a harif edi yolg`uz.

Yo`q savohil ichinda rahzan ul,
Bahr aro ham anga kelib fan ul.

Bir necha zavraq asrabon tayyor,
Yangi oy zavraqi kibi sayyor.

Qaysi zavraqkim, ul yasab oni
Asrabon o`zga yerda pinhoni.

Necha rahzan anga mulozim etib,
Hifzini borchasig`a lozim etib.

Qaydakim zavraqi topib taskin,
Anda bir diydabon qilib ta`yin

Kim, jazoirdakim tutub besha,
Ul kishiga bu ish bo`lub pesha

Kim, chiqib bir biyik shajar uzra
Ko`z solib bahri mavjvar uzra.

Ko`ziga kema uchrasa nogah,
Ani filhol etar edi ogah.

Ul minib zavraqi sabuk sayre,
Uylakim suvda sayr etar tayre,

Kema ahlig`a hay deguncha yetib,
Borchag`a har ne ko`ngli istar etib.

Talabon molu aylab elni halok,
Yonibon komi dil bila bebok.

Bahr aro ofati nechukki nahang,
Besha ichra nechuqki sheru palang.

Suv yuzinda sabo kibi obir,
Otini xalq aytibon Jobir⁷.

Dashtu daryoda lek ahli ubur
«Jobiri rohzan» qilib mashhur.

Bor edi bir jazira ma`man anga,
Xalq molin yig`org`a maxzan anga.

Bir yig`ochqa yaqin jazirag`a davr,
Davrida suvg`a topmayin kishi g`avr.

Davrasida ko`runmayin ko`zga,
Onchakim ko`z tushar sudin o`zga.

Ichida beadad shajar butubon,
Sabza o`rnig`a nilufar butubon.

Chashmai erdi xushguvor anda,
Zahr aro no`sh oshkor anda.

Ul su birla yasab edi bog`e,
Bog` ichinda imorati dog`i.

Anda dahlezu gunbazu ayvon,
Suyi andoqki chashmai hayvon.

Go`yiyo andag`i jazoir aro,
Shahri ermish oti «Bihishtsaro».

Anda shohi saxiyu donishvar,
Qabzai hukmi ichra ul kishvar.

Oti Navdar va lek o`zi nodir,
Tab`i har nodir ish aro qodir.

Bor emish go`yiyo anga bir qiz,
Odami uyla ko`rmagan hargiz.

Qadikim naxli sarfaroz kelib,
Husn bog`ida sarvinoz kelib.

Zulfidin sunbul aylabon yuz pech,
Og`zidin g`uncha oytmay so`z hech.

Orazi mash`ali jahonafro`z,
Partavi shu`lasi kelib jonso`z.

Sochi aylab komand bo`lmoq fan,
Mehr bo`ynig`a tortar erdi rasan.

Yuziga mehr bandau oti Mehr⁸,
Uyrulub mehridek boshig`a sipehr.

Bahrg`a noz ilachu ko`z solibon,
Dema ko`lok, bahr qo`zg`olibon.

Bu sifat mehri olamafruze,
Mehr yo`q, shu`lai jahon so`ze

Bir kun istab tengiz tafarrujini,
El xiromiyu suv tamavvujini.

Qiribon zavraq ichra soyir o`lub,
Ul jazoir to`shida zoyir o`lub.

Uyla bahri falak misol ichra,
Qavkabi yer tutub hilol ichra.

Nogahon esti nomuvofiq yel,
Voqif o`lguncha kemalardagi el.

Kemalarni tengiz aro surdi,
Shiddatin lahza-lahza oshurdi.

Toki tund o`ldi bahr aro ko`lok,
Dedi malloh aylabon yaqo chok

Kim: «inoyat yo`q ersa yazdondin
El keraktur yumoq ilik jondin».

To bu yanglig` necha kecha-kunduz
El surar erdi kemalarni tuz.

Topqucha yel suubati orom,
Kemaga oncha bo`lmish erdi xirom

Ki, kishikim qo`yub edi Jobir,
Diydabonliqqa har sori nozir.

Suvda chun kemaga nazar qildi.
Ko`rganidin anga xabar qildi.

Kirdi zavraqqa Jobiri xunrez,
El kibi qo`ydi yuz alar sori tez.

Etgach-o`q bo`ldi razmu kin pardoz,
Qildilar kin alar dog`i og`oz.

Har o`qikim alar sori otti,
Qonlarin bahr suvig`a qotti.

Qildilar, chun ko`p ayladi bedod,
Qolg`oni zinhor ila faryod.

Olig`a solibon borin surdi,
Tokim o`z maskanig`a yetqurdi.

Kemalarni qiroqg`a bog`lab rust,
Xalqu amvolini chiqordi durust.

Sho`xdin   chun emas edi ogoh,
Ko`zi tushti aning sori nogoh.

Yiqilib zoyil o`ldi andin hush,
Bir dam erdi o`luk kibi xomush.

Hushi kirgach yana nazar etti,
Ko`rgach-o`q holidin yana ketti.

Necha qatla chu bo`ldi mundoq hol,
Bildikim, yo`q anga boqarg`a majol.

Amr qildiki, mohi Zuhrajabin,
Kirdi bog` ichra bo`ldi qasrnishin.

Qoshig`a qo`ydi bir-iki gulxad,
Sarvi gulruxg`a hamdamu hamqad

O`zga nekim bor erdi yaxshi-yomon,
Beribon jonidin borig`a amon.

Qildi bir kema borchag`a ta`yin,
Ul   kema   ichra   tuttilar   taskin.

Dedi: «O`z mulkunguzga azm etingiz,
Jon keraklik esa ravon ketingiz!»

Vahm etib ul gulruh bu so`zdin,
Bahr aro ittilar ravon ko`zdin.

Mohvash qoldi ul jazira aro,
Mehri iqboli shomi tiyra aro.

Jobir oning xayolidin xushhol,
Qo`ngliga kelmayin umidi visol.

Mehr ko`ziga shamdek ayyom,
Mehrdek ko`ngli o`rtanib to shom.

Go`yiyo ham jazirada bir shahr,
O`zi firdavsu salsabil anga nahr.

Bor emish ravzadek havosi aniig,
Charxi minu kibi fazosi aning.

Anda bir shoh hokimu voliy,
Mulki ma`muru himmati oliy.

Oti Nu`monu mulki oti Yaman,
Adlidin mulki gulistonu chaman.

Anga bir uyla nozanin farzand
Kim, bashar ichra yo`q anga monand.

Yuzidin bargi gul xijil erdi,
Qaddidin sarv munfail erdi.

Borcha fazlu hunarda yo`q misli,
Ko`zguga boqsa o`zi-o`q misli.

Hunar avji sori kelib anga mayl,
Yuzi andoqki mehr, oti Suhayl⁹.

Mehr zulfig`a ko`ngli bog`lig` edi,
Bu anga go`yiyo atog`lig` edi.

Uylakim Mehrning xarobi Suhayl,
Mehrg`a ham Suhayl sori mayl.

Maylni qo`yki, volau zor ul,
Jon berib vaslig`a xaridor ul.

Buylakim hajr qo`ydi bag`rig`a dog`,
Manzil o`lmish edi anga ul bog`.

Bor edi anda una-guna shajar,
Gul yo`q erdi, bag`ayri nilufar.

Nilufarvor so`gvor erdi,
Nilufar¹⁰ ichra ashkbor erdi.

Ashkidin go`yiyo berur edi suv,
Oh o`tidin qururg`ayib qayg`u.

Yo`qki hijron g`amida zoru zalil,
Nilufar ichra oqizib edi Nil.

Topibon ashki nilufarda mamar,
Yo`q, ajab bahr ichinda nilufar.

Ko`ngli gar nilufarg`a rog`ib edi,
Mehr ila nilufar munosib edi,

Nilufar sori ko`p qilib ohang,
Qiymakin ham qilib edi ul rang.

Nilufargun libos birla sanam
Tutubon yor hajrida motam.

Motamin zohir aylamakka mafar,
Rang aro so`gvor nilufar.

Mehrni charx etib asiri firoq,
Aylar erdi Suhayl otosi yaroq.

Aqd bazmini qilg`ali obod,
Go`yiyo bu mahal edi miod.

Yuklabon necha jung aro amvol,
Anda mavjud har ne qilsa xayol.

Er tutub bir hilol ichinda Suhayl,
Mehr aqdig`a aylamish edi mayl.

Yo`l qiroqdin magar yiroq erdi,
Bahrdin borsa yaxshiroq erdi.

Bu jihatdin murod sori murur,
Bahrdin ittifoq tushti zarur.

Andakim, Mehr kemasin ko`lok
Surdi bahr ichra o`ylakim xoshok.

Go`yiyokim esib hamul yel tez,
Soldi bu elga dog`i rusto-xez.

Suvg`a surdi Suhayl kemasini,
Oyirib borcha xaylu niymasini.

Beribon kemasiga muhliq mavj,
Bir zamoni hazizu gohi avj.

To kema bo`ldi ul sori obir
Kim, qo`yub erdi diydabon Jobir.

Diydabon ul taraf boqib nogoh,
Yana Jobirni ayladi ogoh.

Ul kirib zavraqig`a ayladi azm,
Bo`lub ul kema ahli qatlig`a jazm.

Chun yetib qildi el halokiga mayl
Razmu kin ichra chobuk erdi Suhayl.

Qila boshlab aning bila parxosh,
Ishlari kema ichra bo`ldi savosh.

Jobir ar zarb urar edi behad,
Borcha zarbin Suhayl etar edi rad

Qilsa ul dog`i zarb izhori,
Munga ham tushmas erdi ul kori.

Ikkisi chunki erdilar cholok,
Bir-biridin alarg`a yo`q edi bok.

Ko`rdi Jobirki, qoyim o`ldi ishi,
Olida nomuloyim o`ldi ishi.

G`olib o`lmoq aro bo`lub ojiz,
O`zin ul nav`i ko`rmayin hargiz.

Ilgiga hiyla shevasin oldi,
Yalang`ochlab o`zin sug`a soldi.

Xasmning kemasi tubiga kirib,
Tig` ila kemaning tubini yorib.

Taxtani uyla kov-kov etti
Ki, suv yo`lin nechukki nov etti.

Kemasin chunki nov ko`rdi Suhayl,
Tubidin suv yuqori etgan mayl

Daf`ig`a necha hiylagar bo`ldi,
Qilmadi sudu kema suv to`ldi.

Ul su to`ldiyu bahr erdi amiq,
Kemayu kema ahli bo`ldi g`ariq.

Qo`lni shahzoda jonidin yudi pok,
Qo`ydi ko`nglin suda bo`lurg`a halok.

Qildi Jobir aning sori ohang,
Ul sifatkim, bolig` yutarg`a nahang.

Boshig`a yetti aylamakka qatil,
O`lar elga nechukki Azroil.

Qo`lig`a chun aning qo`lin oldi,
O`zining zavraqi aro soldi.

Chiqti dog`i yeshib kamandini chust,
Bog`lab oning ilik-ayog`ini rust.

Bo`ldi yonmoq ishiga omoda,
Keldi nogah o`ziga shahzoda.

Ko`rdi o`zni g`arib — band ichra,
Halqa-halqa xami kamand ichra

Aduv ilgida qatra suvdek tig`,
Edi o`z notavonlig`iga dareg`.

Dedi Jobirki: «Ey qo`lumda asir,
Razmu ko`shishda qilmading taqsir.

Men   bu zavraqni   suvg`a   to   surdum,
Ming seningdekni suvda o`lturdum.

Birida sencha ko`rmadim jur`at,
Jur`ating bo`ldi maxlasingg`a jihat

Kim, tengiz ichra boshinga yettim,
Ularingdin seni xalos ettim.

Qatlinga garchi tab` rog`ib emas,
Lek qo`ymoq dag`i munosib emas

Kim, agar banddin xalos o`lg`ung,
Bir shahi komrong`a xos o`lg`ung.

Bo`lmoq o`lmas xalos domingdin,
Bo`lmog`um emin intiqomingdin.

Ish hisobin shumora qilg`ungdur,
Qatlu kinimg`a chora qilg`ungdur.

O`lmoq avlo sanga kamand ichra,
Tirik o`lmoq valek band ichra».

Necha izhori ajz qildi Suhayl,
Qilmadi kinavar javobig`a mayl.

Kemasin maskani sori surdi,
Oni o`z ma`manig`a yetkurdi.

Qasri kunjida bor edi chohe,
Kimsani band aylasa gohi,

Ul chah ichra qilur edi sokin,
Chiqmoq andin emas edi mumkin.

Aning a`zosidin rasan oldi.
Band ila choh qa`rig`a soldi.

Harkim ul choh aro chu bo`ldi g`ariq,
Non ikita edi, su bir ibriq.

Yuqori dilbaru quyi bedil,
Bir-biridin vale ikov g`ofil

Bu ikovga bu yerda mundoq hol,
Qavmu xaylig`a emdi ko`r ahvol.

Andakim Mehrni qilib noshod,
Qavmu xaylini ayladi ozod.

Ul ulus jondin ayru el yanglig`,
Sayr etib suv yuzida yel yanglig`.

Kunduzu kecha po`ya ettilar,
Toki kishvarlarig`a yettilar.

Nilufargun libos etib bori,
Qildilar borcha motam izhori.

Shoh xud Mehr ishtiyoqidin,
Bal jigargo`shasi firoqidin,

Ham bu rang aylab erdi xil`atni,
Xayli dog`i bu rang kisvatni.

Chun bular dog`i keldi motam ila,
Bahri anduhu lujjai g`am ila.

Shohkim, bag`rig`a tegib edi tish,
Ayladi Mehr holini taftish.

Bo`ldi ketgan azo yana toza.
Qolmadi dardu g`amg`a andoza.

Qildilar ulcha bor edi taqrir
Ki, ne kelturdi olig`a taqdir.

Yana anduh ila fig`on qildi,
Yana anduhi qasdi jon qildi,

Tiyra bo`ldi jahon anga holi,
Go`yiyo botti mehri iqboli.

Dedi o`ziga yig`lab achig`-achig`
Ki: «achig` yig`lamoq manga ne asig`.

Tig` ila bag`rim aylasam pora,
Chun jigargo`sham itti, ne chora?

Chora topmoq kerak mufid emdi,
Yo`q g`amu noladin umid emdi».

Olib ilgiga safhayu xoma,
Qissa sharhini yozdi bir noma,

Har ne ish bo`lg`onin bayon etti,
Shoh Nu`mon sori ravon etti.

Yozib ul noma ichra pinhoniy
Kim: «bu bo`lmish qazoyi yazdoniy,

Lek haqkim g`amu balo bermish,
Dard bermish vale davo bermish.

Chora bu ishga intiqom durur,
Yo`qsa bo`lmoq tirik harom durur,

Mehr agar erdi jonima payvand,
Sanga dog`i bo`lub edi farzand.

Bo`lsa ul dushman ilgida mahbus,
Manga nomus erur, sanga nomus.

Mundin o`zga bu ishga yo`q tadbir
Ki, ikkimiz cherik yig`ib bir-bir.

Senga mulkungda bo`lmoq o`lsa mayl,
Lek farzandi arjumand Suhayl

Kim, erur pil zo`ru sher shukuh,
Panjasidin kelib bu ikki sutuh¹¹,

Bal haqiqat aro aningdur Mehr
Ki, bu mansuba zohir etti sipehr.

Boshlabon ul cherikni sohil ila,
Suv yaqosidagi manozil ila,

Aylabon razmu kiyna izhori,
Kelsa Jobir jazoyiri sori.

Men dag`i tab`i kiynaxohimni,
Sa`y aylab yig`ib sipohimni,

Yaroq aylab ko`ngul farog`i bila,
Ulcha mumkin cherik yarog`i bila,

Beribon kemalar aro orom,
El kibi aylasak, suv uzra xirom.

Men sudin aylasam azimat jazm,
Ul qurug`luq soridin aylab azm.

Uyla tarix aylasak miod
Ki, qachonkim bo`lur bu ish bunyod.

Necha kundin so`ng o`lg`ay imkoni,
Qobsamoq bu iki cherik oni.

Ham o`shul nav`kim muqarrar o`lur,
Sa`y qilsoq bu ish muyassar o`lur

Ki, chekilgay bu intiqom oxir,
Ro`zi o`lg`ay bu nav` kom oxir.

Ul zuhalvash jazog`a xos o`lg`ay,
Mehr ham uqdadin xalos o`lg`ay.

Gar bu yanglig` emasdurur sanga kom.
Oni ham botroq aylag`il e`lom

Ki, chu ish tushsa boshima yolg`uz,
O`zga yanglig` topay salohig`a yuz».

Shoh Nu`mon o`qug`och ul noma,
Bildikim, bo`lmish o`zga hangoma.

Yig`labon bo`ldi asru ko`p g`amnok,
Bu sitamdinki ayladi aflok,

Oni ham bildi shohi ozoda
Kim, musofir chu bo`ldi shahzoda.

Maqsadi sori yetmagan ermish,
Kema ul sori ketmagan ermish.

Ikki muhlik¹² ajab g`am o`ldi anga,
Motam ustiga motam o`ldi anga.

Bilmadikim ne ish ekin hodis,
Kim ul ishga bo`lub ekin bois.

Kim aningdek Suhayli sayyora
Charx zulmidin o`lg`ay ovora?

Uylakim bo`lmag`ay asar andin,
Demagay hechkim xabar andin.

Ko`p kilib fikr topti ra`yi savob,
Uqug`on nomag`a bitiydi javob

Kim: «hamul nomakim bitilmish edi,
Mehr holin bayon qililmish edi.

Ul alam garchi soldi boshima dud,
Bildim o`rtanmagimda yo`qtur sud.

Sabt edikim, yururga qilsang mayl
Yaxshi, yo`qsa chekib sipoh Suhayl.

Azm aylab cherik yarog`i bila,
Yurusun bahrning qirog`i bila.

Nukta qilma Suhayldin iblog`,
Ko`ymag`il dog`im ustiga yana dog`.

Degil avval muniki, qoni Suhayl?
Qoni ulkim, der erduk oni Suhayl

Kim, Suhayl etgali sizing sori azm
Olti oydur hisob etib biz jazm.

Kech kelur fikridin eduk g`amnok,
Etmagan anda, bizni etti halok.

Sen qurug`luq bila sipah cheksang,
Charx uza avji borgah cheksang.

Men bo`lub kema ichra bahr xirom,
Sipahim birla tutmasam orom.

Topqamen shoyad ushbu savdoda,
Gavharimdin nishona daryoda.

Topsamu-topmasam sening sori
Aylagumdur tavajjuh izhori

Ki, nechukkim kerak qilib ko`shish,
Haq taolodin istabon baxshish,

Ul haromig`a tig`i kin sursak,
Keragidek jazog`a tegursak.

Emdi mav`id falon kun o`ldi yaqin,
Azm uchun soat ayladuk ta`yin.

Sen dog`i ushbu so`zni aylab jazm,
Kerak etsang bu va`da birlan azm».

Emdikim yozdi nomag`a unvon,
Nomaning homilini qildi ravon.

Chunki qosid bitikni yetkurdi,
Shoh Navdar qo`lig`a topshurdi.

Navdar ochtiyu soldi borig`a ko`z,
O`qudi anda har ne bor edi so`z.

Bo`ldi miod vaqtidin ogoh,
Ham o`shul va-qt birla yig`di sipoh.

Ul sari azm qilg`ali Nu`mon,
Ham muayyan bor erdi vaqtu zamon.

Bo`ldilar ikki shoh musta`jil,
Biri daryo bila, biri sohil.

Necha kun aylabon masofat qat`,
Sohilu bahr ichinda ofat qat`.

Bo`ldi paydo aduv bo`lur besha
Tushti ikki tarafqa andesha.

Qoldi Navdarg`a chunki bir manzil,
Besha ichra murur edi mushkil.

Vahm oldi qarorini shahdin
Ki, aduv chiqmag`ay kamingahdin.

Kesturub beshani ochilg`ali yo`l,
Cherigin eltur erdi ilgari ul.

Go`yiyo saydlardin ul jangal,
Voqe` erdi to`la bo`g`uvu maral.

Shahg`a ko`p erdi ov ishida vuquf,
Balki bor erdi asru ko`p mash`uf,

Har tarafdin dorir edi sayde,
Shahg`a erdi sipoh ishi qaydi.

Sayd yetgach ko`zini asrar edi,
Ko`rmayin deb o`zini asrar edi.

Nogahon bir shikoriyi gulrang
O`tgali qildi olidin ohang.

Keynicha ixtiyorsiz chopti,
O`q otarg`a qarorsiz chopti.

Sayd jangal ichini qildi talosh,
Yo`li ham tor ediyu ham chirmosh.

G`ayr oning so`ngicha chopmas edi,
O`q otarg`a majol topmas edi,

Iztirob aylabon ota tushti,
Bir-iki o`q, vale xato tushti.

O`zga xud bo`ldi ul sifat bexud
Kim, dimog`idin uchti xushu xirad.

Sayd qasdig`a uyla qo`ydi ko`ngul
Ki, aduv chiqti yodidin bilkul.

Sayd bila beshag`a kirib ketti
Ki, aduv qavmu xaylig`a yetti.

Qo`yub erdi kaminda Jobir nev,
Kinavarlar masof vaqtida dev

Kim, kishi tutsalar keturgaylar,
Xizmatig`a aning yeturganlar.

Ko`rdilar solur erdi bir bug`u xez
Etti oni qovub bir otlig` tez.

Poshina raxshlarg`a urdilar,
He deguncha ani tushurdilar.

Chopibon saydg`a solay dedi qayd,
Uzga sayyodlarg`a bo`ldi sayd.

Shah tilar bo`lsa shohliq, qilmoq,
Sipahidin kerakmas ayrilmoq.

Shahni derlar sipoh birlan shoh,
Shoh emasdur yo`q ersa anda sipoh.

Shahg`a xayl o`lsa fath aning ishidur,
Bir kishi Rustam o`lsa, bir kishidur,

Shahlig` oyinin aylabon zanbo`r,
Aylamas besipah sukunu murur.

Uchsa yolg`uz ko`rarga oqu-qaro,
Ne tafovut ulu yana bir aro.

Borsa shatranj shohining sipahi,
Ko`rki, bormu hisob ichinda shahi.

Chunki Navdar adug`a bo`ldi asir,
So`ydilar har ne kiyganin bir-bir.

Holig`a chun nazora qildilar,
Navdar erkonin jazm bildilar.

Biri ul xayldin chopib filhol
Berdi Jobirg`a mujdai iqbol

Kim: «bu yanglig` ish oshkor o`ldi,
Buyla saydi sanga shikor o`ldi».

Ul eshitgach bu nav` afsona,
Tengriga sajda qildi shukrona.

Dedi: «Mavquf bo`lmayin nimaga,
Ko`zini bog`labon soling kemaga,

Eltibon qasr aro qiling mahbus,
Eshigin ustidin eting madrus.

Andog` aylang bu ishni pinhoniy
Kim, kishi fahm qilmosun oni.

Uy eshigin falong`a topshurunguz,
Xabarin manga bot kelturunguz!».

Shahni ul qasrg`a yeturdilar,
Borcha hukmin bajo keturdilar.

Ne, ne yer erkonin bildi shah,
Ne shah erkondin o`ldi el ogah.

Bo`ldi Navdar ishiga surat bu,
Lek Nu`mong`a jilvagoh edi suv

Qoldi chun ikki kunchilik maqsad,
Yana yel suvni qo`zg`adi behad.

Bo`ldi ko`lok osmonpaymoy,
Ko`runur erdi kemadek yangi oy,

Tushti Nu`mon ishiga asru futur,
Har zamon jonidin edi mahjur.

To safar ahli ko`pi o`ldi talaf,
Tushti har bir kema bir o`zga taraf.

Garchi Nu`mong`a ko`p yetishti nahib,
Lek to`fondin o`lmadi osiyb.

Kemasi lekin ul taraf ketti
Ki, burun o`g`li kemasi yetti.

Diydabonlar yana qilib ma`lum,
Yana Jobirg`a dedilar mafhum.

Yana Jobir yetib alar sori bot,
Topmay ul xaylning ko`pida hayot.

Tirigidin so`rub chu surati hol,
Zohir anglabki, ne durur ahvol.

Ilayiga solib, alarni surub,
Sharh qilg`on jazirag`a keturub,

Chiqorib shohni o`lum holi,
Kemani moldin qilib xoli.

Shoh jismig`a za`f topib yo`l,
Fahm qilmayki ne kishidur ul.

Shahni bir pardag`a nihon qildi,
O`zga zindon sori ravon qildi.

Har zamon shoh ichinda jondin vahm,
Kimsa lekin ul ishni qilmay fahm.

Yana ul elni soldi kema aro,
Bo`ldi bu nav` alarg`a nukta saro

Ki: «kerak bo`lsa sizga jon, ketingiz!
Qaydakim ko`nglunguz tilar yetingiz!

Bu navohida anglasam sizni,
Qo`ymog`umdur tirik biringizni!»

Kettilar boshlarin olib bu guruh,
Ko`z aro ashku jon aro anduh.

Shoh Navdar sipohi ham bori,
Bildilarkim, ne ish erur tori

Roy ko`p urdilar tuzub mahfil,
Shahsiz o`lsa sipoh, no`q hosil.

Topmoyin g`ayri qaytmoq chora,
Buzulub yondilar bayakbora.

Jobiri rohzan bo`lub firuz,
Tunu kun bog`i ichra bazmafro`z,

Mehr yodi bila ichib sog`ar,
Sola olmay vale yuziga nazar.

Boqa olmay anga murodi bila,
Qon yutub, yo`qki boda, yodi bila.

Mehr gul yanglig` aylabon yaqo chok,
Nilufarzor aro kezib g`amnok.

Esh to`kub bahri mavjvar yanglig`,
Ko`k libos ichra nilufar yanglig`.

Yuziga bas taponcha urg`onidin,
Nilufarlar ochib gulistonidin¹³.

Hajrdin forig` o`lmog`in istab,
Ul balodin qutulmog`in istab.

Fikrdin kecha ko`zni yopmas edi,
Chora ko`p istar erdi, topmas edi.

Bandini anglab erdi choh ichra,
G`amu anduhi umrkoh ichra,

Dedi: «Ul chahdin oni qutqorsam,
Yig`labon zor-zor yolborsam,

Ozim etsam Suhayl uchun oni
Kim, desam hojatimni pinhoni.

Ul magar holatimni anglab jazm,
Maxlasimg`a bu sori qilg`ay azm».

Yoshurun tiyra uyga ul dilxoh
Kirdi ikki kaniz anga hamroh.

Keldi chah boshi uzra g`amparvard,
Chekti un: «K-ey asiri mehnatu dard!

Men dog`i bir faqirmen sendek,
Notavonu asirmen sendek.

Maxlasing ichra sa`y etib jondin,
Seni cheksam bu tiyra zindondin.

Har ne desam qabul etarsenmu?
Qayon etsam ravon ketarsenmu?»

Choh ichinda Suhayl edi betob,
Holini za`f qilmish erdi xarob.

Bor edi oncha mehnati bir yon,
Mehri gulchehr furqati bir yon.

Bo`lg`ach ul pav` so`z xitobi aniig,
Oshti ul undin iztirobi aning,

Ko`nglini sa`y birla to`xtatti,
Nozaning`a bu nav` so`z qotti:

«K-ey bashar xilqatu farishta sifot,
Bergan o`lgan tanimg`a toza hayot!

Sendin etsa bu nav` lutf zuhur,
Har nechuk ishga aylasang ma`mur,

Sa`y etay to tanimdadur jonim,
Qilayin toki bo`lg`ay imkonim».

Mehr eshitgach bu so`zni soldi tanob,
Ne tanob, ikki gisuyi partob.

Notavon tutti rishtani mahkam,
Mehr chekti, ul ikki mahvash ham.

Tiyra uyga chiqordilar oni,
Mehr ko`p qildi lutf pinhoni.

Qildi zanjiru banddin ani fard,
Er o`pub dedi zori g`amparvard

Ki: «ne hukm etgung, ey malak siymo,
Shammai andin aylagil iymo».

Mehr qildi fasonasin bunyod,
Boshig`a nekim o`tti-ayladi yod.

Otovu mulku johu hashmatini,
Pardasig`a Suhayl nisbatini.

Ko`rganin bahr mavjidin tashvir,
Tushganin anda notavonu asir.

Bo`lg`on anda zarurdin sokin,
Qolg`onin Jobir ilgidin emin.

Za`f etib notavon aning so`zidin,
Lahza-lahza borur edi o`zidin.

Anga yetkurdi so`zni Mehri munir
Ki: «bu yanglig`ki, men bo`lubmen asir,

Aylay olmas kishi xalosima mayl.
Ko`shishu kina birla g`ayri Suhayl.

Sanga, ey dardmandi ovora,
So`z budurkim gar aylabon chora,

Andoq etsangki, bahrdin qutulub,
Yaman ahli sori ravona bo`lub,

Jahdu sur`at aro tay aylab arz,
Holatim aylasang Suhaylg`a arz.

Lek bir nukta bordurur yoshurun
Ki, seni munda asrasoq necha kun.

Jazm qilsang bu ishni pinhoni,
Ont ichib emin aylasang oni

Ki, chu men bastai balo bo`ldum,
Jobir ilgiga mubtalo bo`ldum.

Manga tushmish ko`zi yiroqdinu bas,
Yiqilib yerga yotti o`ylaki xas.

Chun ko`rar fikri qilmoq erdi ishi,
Chunki ko`rdi yiqilmoq erdi ishi.

Munda to zoyi` o`lmish avqotim,
Budur oning bila muloqotim».

Muni bilgach Suhayl zoru hazin,
Shammai topti xotiri taskin.

Sidq bildi yaqin aning so`zini,
Sa`y ila asray olmadi o`zini.

Ohidin o`t dimog`ig`a tushti,
Dilbarining ayog`ig`a tushti.

Qildi faryodu bordi andin hush,
Mehrni hayrat ayladi madhush.

Chunki holin bilurga ayladi mayl,
Yaxshi tahqiq qilg`och, erdi Suhayl.

Ulgudek nola qildi ul dog`i.
Hushi borib, yiqildi ul dog`i.

Yig`labon boshlarida ikki kaniz.
Ko`tarib boshlarini mehromiz.

Kelgach o`ziga Mehri ravshan roy,
Dedikim: «Fitna bo`ldi bol kushoy»,

Ayladi oni tiyra uyda nihon,
Anga tegruki tiyra bo`ldi jahon,

Za`fi ifrotidin Suhayl dog`i,
O`ziga keldi lek uyqu chog`i.

Bo`ldi bir-birga jism ila jondek,
Yo magar sarvu ishq pechondek.

Necha kun qasr aro nihon erdi.
Sarvi gulruhqa mehmon erdi.

Toki berdi taom ila sharbat,
Za`fliq zor jismig`a quvvat.

Ani ham jazm bildikim Jobir,
Mehrdin hajr ila emish sobir.

Bir kun o`lg`onda Jobiri g`ofil
Bog`ni sayr etarga forig` dil,

Chiqti o`trusidin Suhayli daler,
Ul sifatkim qobon masofig`a sher,

Dedikim: «Pahlavonliq ermas ul
Kim, kishi makr birla urg`ay yo`l.

Teshib el kemasini hiyla bila,
G`arq etib suvg`a bu vasila bila.

Qolmog`on chog`da kimsaning joni,
Tutubon band aylagay oni.

Sen agar zohir etting itlikni,
Men sanga ko`rguzay yigitlikni»—

Dediyu xasm sori qildi shitob,
Xasmni hayrat ayladi betob.

Chun talashmoqqa ayladilar mayl,
Ko`tarib yerga urdi oni Suhayl.

Bog`ladi qo`llarin shitob bila,
Muni ul bog`lag`on tanob bila.

Soldi filhol ani hamul chah aro,
Budurur tab`u fahmi ogah aro:

«Har kishikim birovga qozg`oy choh,
Tushgay ul choh aro o`zi nogoh».

Chun Suhayl o`ldi ul sifat firo`z,
Mehr aqdig`a bo`ldi bazm afro`z.

Tushti Jobir dafoyini qo`lig`a,
Balki olam xazoyini qo`lig`a.

Andag`i el bo`lub sarafganda,
Shah topib barcha bo`ldilar banda.

Emdikim, tuzdi bazmi ayshu farah,
Qo`liga oldi shohvor qadah.

Fikr etib komgoru davlatmand,
Dedi: «Harkimki Jobir etmish band,

Men bilib borin ayladim ozod,
Kelturungkim, qilay qadah bila shod».

Ikki bandi-o`q erdi bog` ichra,
Kelgach ul majlisi farog` ichra.

Biri Navdar edi, biri Nu`mon,
Kimga bo`lg`ay bu nav` qissa gumon?

Bu mahalni ne nav` sharh etayin,
El bilur, bilmas o`lsalar netayin.

Bori ikki ato, iki farzand,
Rishtai vasl ila topib payvand.

Qo`pubon yig`lashib ko`rushtilar,
O`lturub bir-birin so`rushtilar.

Bo`ldi ma`lum chun bori holat,
Shukrlar qildilar etib hayrat.

Ikki shah kirdilar xudo yo`lig`a,
Mulklarin solib aning qo`lig`a.

Mulk eli shukr qildilar bori,
Aylabon shodmonlig` izhori.

Evrulub kom birla davri sipehr,
Vasl topti,.Suhayl birlan Mehr.

Mehrkim, charx xokrohi edi,
Nilufarzor jilvagohi edi.

To`ni ul rangu ko`nglaki ul rang,
Yorining dog`i kiymaki ul rang.

Nilufar rangi keldi tab`pazir
Kim, libos etti oni Mehri munir.

Har pari chehraiki mahvash erur,
Moviy o`lsa libosi dilkash erur.

Mehrkim, gulruxi samoviydur,
Nilufarvash libosi. moviydur».

Chun tugatti fasonani roviy,
Pardador ochti pardai moviy.

Shoh Bahrom abri ehsoni,
Lutf birla ko`kortti oni.

Qadrig`a bergach, oning afzoyish,
Ko`ziga uyqu soldi osoyish.

[XXV]

Panjshanba kuni Bahromning sandaloso xil`at bila gulshani sandalbo`yda orom tutub, sarvi sandal-nasim bila bodai sandal shamim ichmak va ul sandallar laxlaxasidin dimog`i muattar bo`lub, ko`zi uyqu mayli qilmoq

Panjshanbaki subh charxi mahal,
Suvadi ko`k jabinig`a sandal,

Sandaloso nasimi laxlaxa soy
Ko`k dimog`ig`a bo`ldi atrfizoy.

Eu sifat atri sandalosodin,
Tun mizoji qutuldi savdodin¹.

Sandaliy qildi shoh borcha libos,
Sandaloso uy ichra tuzdi asos.

Sandali qo`ydi osmon soya,
Anga sandal yig`ochdin poya.

Jilvagar bo`ldi sarvi sandal bo`.
Sakdaligun libosi to`-barto`.

Hulla sandal nasimi turfa sijof,
Sar-basar davrasida sandal bof.

Bazm atrig`a zohir etti buxur,
O`t uza kursi sandalu kofur.

Chun qadah doir o`ldi, qildi vido`,
Kechagi maydin ulcha erdi sudo`.

Mayda soqiy magar qilib edi hal,
Dardisar daf`ig`a qizil sandal.

Chunki xurshedi sandali bog`i,
Qo`nub ochti qanot tun zog`i.

Shom ochib mushkfom chodiri shab,
Qursi sandal anga yoynb kavkab².

Sandali³ yonidin qo`pub gulchehr,
Yuz yoshurdi nechukki sandal mehr.

Yana kom etti shohi farzona,
Uyqu mayli qilurg`a afsona.

Qildilar hozir uyla sayyohe,
Balki so`z bahri ichra mallohe

Ki, kecha o`lturub fasona degay,
G`oyibidin magar nishona degay.

Nuktago` boshladi duo avval,
Berib anfosi nafhai sandal.

Dedi: «To charx bo`lg`usi doyir,
Qilg`usi davra anjumi soyir,

Charxdin masnading rafi` o`lsun,
Najmdin ashhabing sari` o`lsun».

Oltinchi iqlim yo`lidin kelturgan musofir nuktatirozlig`i

Forig` o`lg`och bu dur nisoridin,
Dedikim: «Boxtar diyoridin

Qildilar azmi Xovar ikki kishi,
Tunu kun sayr o`lub alarnnng ishi.

Birisi Muqbili biyobongard⁴,
Yana bir Mudbiri bihor navard⁵.

Rahrav ul ikkidek bu ko`hna saro,
Qilmay ehsos barru bahr aro.

Muqbil ozodai humoyun fol,
Elga maqbul etib ani iqbol.

Mudbir andokqi borsa har sori,
Ulturub yuzda gardi idbori.

Yo`lda bir vodi erdi asru maxuf,
Qilmay andin murur ahli vuquf⁶,

Tikanu sho`ra — sabzau bog`i,
Naftu go`gird — suvu tufrog`i⁷.

Chun buxoru ufun hujum aylab,
Iysi anfosini samum aylab⁸.

Eli o`tkim, kishi tanig`a urub,
Chun kul aylab ham o`zi-o`q sovurub.

Anda yo`q jonvarning imkoni,
Qiribon chun o`zi chiqib joni.

Debon el «Vodiyi Hamim» otin,
Hirqati aylab oni isbotin.

Ul ikov yo`ldin o`lmayin ogoh,
Buyla vodida bo`ldilar hamroh.

Ko`rdilar chunki yo`l suubatini,
Ul balo dashtining uqubatini

Ki, nechakim aning kanorasi yo`q,
Qat` qilmoqtin o`zga chorasi yo`q.

Har balo qo`ysa yuz tahammul etib,
Kirdilar dasht aro tavakkul etib.

Chun harorat sharora ko`rguzdi,
Mudbiri xas sharoratin tuzdi

Ki, der erdi: «Bu ne.havo bo`lg`ay?
Xalq qilmoq bu ne ravo bo`lg`ay?»

Goh der erdi mastu behushvor:
«Suv yaratmoq magar erur dushvor?»

Yo`q edi mayl qilsa har so`zga,
Tengriga e`tirozdin o`zga.

Chunki ul poyadin tanazzul etib,
Ta`nu tashni`i hamrahig`a yetib

Kim: «meni notavoni xastag`a kosh,
Sen kibi bo`lmag`ay edi yo`ldosh!

Seni ko`rmak ne shum kun erdi
Ki, yomon muncha xosiyat berdi».

Muqbil erdi xudoy ila mashg`ul,
Zikru tasbihi tengriga maqbul.

So`zi Mudbirg`a g`ayri pand o`lmay,
Lek anga pand sudmand o`lmay.

Chekti Muqbil base azobi alim,
To anga qat` bo`ldi dashti hamim.

Chunki ul dasht nopadid o`ldi,
Bahrn dardu ano padid o`ldi.

Hamrahidin batang edi Muqbil,
Xayrbodig`a tab` etib moyil.

Chun ko`p erdi azob shayni anga,
«Qola hozo firoqu bayni»⁹ anga.

Yana Mudbir tilab qilurg`a safo,
Aylabon qilg`onidin iste`fo.

Aylagon tavridin qiroq tutub,
Er uza bosh qo`yub quloq tutub.

Bo`lubon tavba birla uzr ovar
Ki, ani Muqbil aylabon bovar.

Javridin xotirini aylab sof,
Unutub har nekim, deb erdi gazof.

Suv qirog`ig`a bo`ldilar oyon,
Kema erdi tengizda bepoyon.

Har taraf sohil ichra gom urubon,
Xovar ahlini toptilar so`rubon.

Har bir o`z muzdini qilib taslim,
Kirdilar bahr ichiga qilmay biym.

Berdi malloh alarg`a bir sandal
Ki, bor erdi hamul ikovga mahal¹⁰,

Toqtilar olib ixtiyorin aning,
Bir uluq kemaga mahorin aning¹¹.

Qildilar chunki bahr azmini jazm,
Bir necha kema bir yon ayladn azm.

Xovar ahli ham o`ldilar soyir,
Kema sur`atda uylakim toyir,

Yana Mudbir o`zin tutub badhol,
Mayl qildi demakka harza maqol.

Yori chun mazhari saodat edi,
Ishi tasbih ila ibodat edi.

Anga ham yovadin bo`lub moni`,
Bo`lmayin ul bu man` ila qoni`.

Oncha kufr ayta boshladi far-far
Ki, damidin ayon bo`lub sarsar.

Tengiz uzra zuhur etib ko`lok,
Kema ahlini ayladi g`amnok.

Buyla so`zlar xitobi haqqa mudom,
Bukn: «Yo`q ishlaringda hech andom.

Qumu dashtingda oncha so`zu gudoz,
Bahru mavjungda bu qadar taku toz.

Anda tafritu munda bu ifrot,
El hissu aqlini qilur isqot».

Shum anfosining shaomatidin,
Bahr chayqaldi mavj ofatidin.

Tushti daryoda ul sifat oshub
Ki, su amvoji bo`ldi gardun ko`b.

Soldi oning riyohi idbori,
Har kishi kemasini bir sori.

Uzdi zavraqchaning mahorini ham,
Tashladi jung raxtu borini ham.

Kemalarning ichinda oncha fariq,
Qoldi ba`ziyu, ba`zi o`ldi g`ariq.

Qolg`oni dog`i har taraf tushti,
Borchadin amn bir taraf tushti.

Ul ikov zavraqida sayru shitob,
Mudbir ahvoli zavraq ichra xarob.

Muqbil aylab duo tazarru` etib,
Tengridin yorlig` tavaqqu` etib,

Muncha ofat tengizda bir sori,
Bir sori hamdamining idbori.

Ham duosi aning qilib ta`sir,
Topti taskan tengizda, ul tashvir.

El tinib bahr topti chun orom,
Zavraq aylar edi su uzra xirom.

Qilibon yetsa bahr uza yuz biym,
O`zni tengri qazosig`a taslim,

Buyla holatda boqti ozoda,
Bir savode ko`rundi daryoda.

Rangi oning sipehri xazrodek,
Xay`atu davri charxi minodek.

Esti andoq nasim ulyondin
Kim, xabar berdi nafhasi jondin.

Sandaloso shamimu riyh anda,
Elga borib dami Masih anda.

Bahr isidin dimog`i farsuda,
Bo`ldi Muqbilg`a bir dam osuda.

Sajdai shukr aylagach filhol,
Ul taraf surdi zavraqin iqbol.

Chunki iqbol zavraqin surdi,
Tong yo`q ar bir nafasda yetkurdi.

Go`yi ul bir daraxt edi oliy,
Rangu rif`atda charx timsoli.

Ul daraxt erdi go`yiyo sandal,
Bargi ko`zgulari topib sayqal.

Kimki har ko`zguni qilib manzur,
Shohidi baxt aylab anda zuhur.

Rif`ati ko`kka tegurub poya,
Bargidin bahrni yopib soya.

Soyasidin su garchi anbarfom,
Sandaloso topib isini mashom.

Oncha tuproq suv yuzini tutub
Ki, fazosida ul daraxt butub.

Tanasi ichra bir azim shigof,
Chashmas javfi ichra behad sof.

Siymi mahluldek suyi tobi,
Jo`shida iztirobi siymobiy.

G`ulg`uli bahr eli ishiga kulub,
G`ulg`ul aylab tengiz aro to`kulub.

Etgach anda iki sitamdida,
Bir dam orom edi pisandida.

Zohir erdi yig`ochqa bir resha,
Chiqibon Muqbili xiradpesha,

Bog`labon zavraqi mahornn rust,
Mayl qildi daraxt javfig`a chust.

Ko`rdi ul chashma boshida bir tosh,
Xatlar etgan aning yuzida xarosh.

Kirdi Mudbir dog`i shitob qilib,
Suvdin ichmakka iztirob qilib,

Tosh edi zeb birla qozilg`on,
Turfa xatlar yuzida yozilg`on.

O`qudi Muqbil, oni Mudbir ham,
Bu hadis erdi ul xujasta raqam

Kim: «bu manzilg`a ul kishiki yetar,
Bu g`aroyibnikim tafarruj etar.

Muni bildikki simiyodur bu!
His qoshida g`alatnamodur bu!

«Sandali simiyo» munung laqabi,
El xayolotidin fuzun ajabi.

Mundakim yetsa sodiqu kozib,
Tab`i bo`lg`ay suv ichgali jozib.

Suvdin o`lg`on zamonda sog`arkash,
Aylagay man`i juu daf`i atash¹².

Sodiq o`lg`ay bir ong`acha xursand,
Bo`lmayin yer-icharga hojatmand.

Lek kozibqa uch kun o`lg`ach kom,
Tilagay uch kun o`tsa, suvu taom.

Bahra bu chashma suyidin olg`on,
Tiliga nogah o`tsa bir yolg`on

Qorni ul nav` chok bo`lg`usidur
Ki, hamul dam halok bo`lg`usidur.

Ichmagining bu nav` edi jihati,
Kirmaginingdur o`zga xosiyati:

Kirsa yolg`onchi kuygay andomi,
Pishgay ul suvda paykari xomi.

Rostgo` kirsa, bo`lmag`ay anga jo`sh,
Suyi bergay havosi chashmai no`sh.

Chunki g`usl aylamakka ko`z yumg`oy,
Qulog`u burnini tutub cho`mg`oy.

Bosh chiqorg`och ne ko`rsa ko`rgay o`zi
Ki, demak bo`lmas ul fasona so`zi.

Lek bir cho`mg`on ulcha ko`rgay hol,
Yana cho`mmoq erur bu suvg`a mahol

Kim, kirib g`o`ta istasa payvast,
Suv bo`lur past, ul o`lsa g`o`tag`a bast»

O`qug`och xatni sodiqu kozib,
Bo`ldi kozibqa ul havas jozib.

Ki, bir-ikki dam ul sudin yutqoy,
Kizb ila yova tarkini tutqoy.

Garchi mumkin yo`q erdi ul uslub,
Bo`lmoq oning mizojidin maslub.

Lek juu atash haroratidin,
Zohir o`ldi aning iboratidin.

«Buki, yolg`on demakni tark ettim,
Yo`q esa irtikobi marg ettim»,—

Dedi bu so`zniyu sudin ichti,
Chashmasor hayotidin kechti.

Sodiq aylab vuzusig`a tajdid,
Qildi tajdid shukri rabbi majid.

So`ngra no`sh etti ul zuloli hayot,
Anga juu atashdin o`ldi najot.

Istadi Mudbir ul sug`a kirmak,
Tiyra jismig`a shustu sho` bermak.

Avr o`lub suvg`a chun ilik urdi,
Qaynabon ilgini suv kuydurdi.

Lek sodiq beliga bog`lab lung,
Suvg`a kirdi nechukki bahrg`a jung.

Suv yaqosida to`lmurub yo`ldosh,
Aksi yaiglig` cho`murdi ul sug`a bosh.

Bosh chikorg`och sug`a chu boqti quyi,
Ko`rdi suv ermas erdi chashma suyi,

Havzi erdi suyi nechukki zulol,
Lab-balab havz ichinda molo-mol.

Yo`nulub toshi sofiyu mavzun,
Yaraqon rang, balki sandalgun.

Davrida gulshane nechukki Eram,
Olida manzare nechukki haram.

Chiqqoli havzdin chu qo`ydi ayoq,
Ko`rdikim necha sarvi siymin soq

Ettilar xizmati amrig`a cholok,
Ochibon qo`lda fo`talar bori pok.

Tan qurutmoqqa hulla birla harir,
Borchasi dilnavozu tab`pazir.

Xojag`a bandavor tuttilar,
Surtubon jismini quruttilar.

Kiydurub xil`at anga to`-barto`,
Borcha sandal nasimu sandal bo`.

Boshig`a qo`ydilar amoma dog`i,
Anda sandal bila shamoma dog`i.

Bo`lg`och orosta tutub qo`lini,
Kasri sandalg`a boshlabon yo`lini.

Berib oning nasimi ruhig`a qut,
Xojani hayrat aylabon mabhut.

Ko`rubon solsa holig`a ko`zini,
Uzga olamda har zamon o`zini.

Kirdi chun qasr ichiga behushvor,
Hayrat ichra ne mastu ne hushyor.

Ko`rdi qasre ravoqi gardunsoy,
Umr qasri kibi nishotafzoy.

Saqfi sandal, ravoqi ham sandal,
Eshigu farshu toqi ham sandal.

Atrikim solibon hiradg`a xurush,
Gah berib hushu goh etib behush,

Qasr aro taxti sandalioyin,
Ko`p javohir bila topib tazyin.

Taxt ustida bir ajab timsol,
Jinu ins ichra yo`q yuziga misol.

Paykari hay`at ichra ruhoniy,
Boshidin to ayog`i nuroniy.

Husnidin olam ahli ruhig`a qut,
Yuzi xurshedi olami malakut.

Nurdin qaddi ravzaning naxli,
Yo`q vujudida mou tin daxli¹³.

Jismi boshtin-ayoq latofati mahz,
Bo`lub elga bu holat ofati mahz.

Davrida yuz kavokibi sahariy,
Jilva aylab nechukki huru pari.

Xoja solg`och ko`z ul dilorog`a,
Hushi ul nav` bordi yag`mog`a

Kim, qurub qoni rangi sorg`ordi,
Yiqilib yerga o`zidin bordi.

Sarvi gulrux kelib boshig`a aning,
Lutf ila o`lturub qoshig`a aning,

Keldi gulrux nasimidin hushi,
Bo`ldi ko`rgach yana faromushi.

Ko`nglidin mahv o`lub nishoni xirad,
Goh o`zida ediyu gah bexud.

Ko`rguzub lutf sarvi hur najod,
Lutfig`a ayladi ani mu`tod.

Toki topti ramida ko`ngli qaror,
Ko`nglining o`tidin gum o`ldi sharor.

Yuz tamalluq bila xujasta arus,
O`zini qildi xojag`a ma`nus.

Bemuhobo yonig`a yondoshti,
Shavq o`ti xoja boshidin oshti.

Ayrilib sabr ila qaroridin,
Uyla fard o`ldi ixtiyoridin

Ki, yaqin erdi siyna chok o`lg`oy,
Shavqi tug`yonidin halok o`lg`oy,

Mahvash ilgin tutub qo`pordi ani,
Olibon taxti uzra bordi ani.

Xoja yer o`ptikim: «Manga ne had,
Bo`lg`ali takyagohim ul masnad».

Mahvash ul nav` tutti oni aziz
Ki, degaysen o`zidur anga kaniz.

Andoq o`ldi ayon maoshi anga
Kim, yana qolmadi tahoshi anga.

Taxt uza tutti yer buti gulruxg
Anga yondoshti xojai farrux.

Chektilar sharbatu taom avval,
Ikkisidin yetushti kom avval.

At`ima ul sifat latif sirisht
Kim, degaysen erur naimi bihisht¹⁴,

Chun g`izodin yetushti tab`ig`a kom,
Bazm aro jilva qildi bodau jom.

Qo`ydilar turfa shira sandaldin
Borcha naqshu nigori zarhaldin,

Ustida shisha, yonlarida sabo`,
Borcha anbar sirishtu sandal bo`,

Qo`pti gulchehrai diloroyi
Atri bazm ichra sandalosoyi,

Ichibon taxt sori qildi xirom,
Tutti, mahvashqa jomi sandalfom.

Mahvash olib chu bir-iki yutti,
Og`zidin oldi xojag`a tutti.

Xoja xud andoq o`zidin bordi
Ki, olib bexudona sipqordi.

Uyla evruldi jomi no`sho-no`sh
Ki, tarabdin yetushti ko`kka xuro`sh.

Kildi may xojaning dimog`in garm,
Raf` bo`ldi hijobu pardai sharm.

Oncha mardumlig` aylar erdi pari
Kim, bo`lur erdi xoja parda dari.

Xoja zabt aylay olmayin o`zini,
Sarvi gulruxdin olmayin o`zini,

Boshladi nukta behijobona
Kim, pari qilmish erdi devona.

So`z debon har zamon talabangez,
Harakat aylabon tama`omez.

Sho`xi ablah fireb man` etmay,
Ilgi xoja ilgidan ketmay.

Xojaning qolmadi tahammuli hech,
Soldi shahvat hujumi jismig`a pech.

G`alayoni quvoyi jismoniy,
Uyla betoqat ayladi oni.

Kim, chekib xurvashni behushvor,
Dedi: «Holimni aylading dushvor,

Rahm etib dardima davo ayla!
Vasl ila hojatim ravo ayla!»

Lobalar birla sarvi shakkarxand,
Dedi: «Bo`l munchag`a bukun xursand

Ki, bukun oncha mayparast o`lduq
Kim, ketib hushu aql mast o`lduq,

Tongla bo`lg`on zamon bir ishga shuur,
Xisravona qilay tahiyyai sur.

Aqd etib surati saloh bila,
Haramingg`a kiray nikoh bila.

Chun muyassar bo`lur halol navo,
Bu haramda xarom ko`rma ravo.

Surubon shahvat etma behuda,
Pardai ismatimni oluda».

Xojag`a shahvat erdi mustavli,
Qilmadi sud lobagar qavli.

Yaqin erdiki yuz fig`on etgay,
Jahd qnldiki komig`a yetgay.

Aylabon shahvat oni nafsoniy,
Qo`lni bir yerga sundi pinhoniy

Ki, ishi uqdasidin ochib band,
Oj sandalg`a aylagay payvand.

Dedi mahvashki: «Sa`y bo`lsa necha,
Ul ish imkoni yo`qturur bu kecha.

Bera olmas esang o`zungga sukun,
Deyki, bir sarv qomati mavzun,

Tongg`a tegru bo`lub parastoring,
Aylasun o`zni hamdamu yoring,

Bu o`tungkim, ayon qilur bas kin,
Topsun oning zulolidin taskin».

Xoja fahm ayladiki, hol nedur.
Aroda posuxu savol nedur.

Mutahayyir bo`lub bu suratdin,
Yana dam urmadi zaruratdin.

Buti mahvashkim, oni topti xamo`sh,
Anga bir onni qildi hamog`o`sh.

Ikki chovushi erdi mah siymo,
Noz ila andoq ayladi iymo

Ki, ikov xoja sori bordilar,
Loba ko`p ko`rguzub qo`pordilar

Xilvat ichra tuzub saru korin,
Hamdami qildilar parastorin.

To sahar xoja mastu uy xilvat,
Ne buyurg`onni bilmadi shahvat,

Charx chun tun livosin etti nigun,
Bo`ldi tun obnusi sandalgun

Uyqudin anda ochti ko`zki sipehr
Yorga yoymish edi chu ashi`ai mehr.

Kirdi yodig`a ul qaziya tamom
Ki, bo`lub erdi voqe` andin shom.

Topti o`zni ajab xijolat aro,
Ko`nglin ul holdin malolat aro.

Borcha taqdir ila qo`pub nokom,
Ayladi havz jonibig`a xirom

Kim, kirib suvg`a pok g`usl etgay,
To janobat kudurati ketgay.

Bog`labon belga sandali fo`ta,
Urdi chun havz aro kirib g`o`ta.

Bosh chiqorg`och hamul bulog` erdi
Kim, yig`och javfida sug`a kirdi.

Havldin bo`ldi har sari nozir,
Bo`y boshi o`rnida edi hozir.

Yana bir necha g`o`ta ayladi fosh,
Ushbu yer erdi chun chiqordi bosh.

Charxn tannoz ta`n etib asru,
Der edi: «Ul guzarni eltti suv»,

Kavkabin tiyra aylab iqboli,
Chiqti nokomdin o`lum holi.

Muztaru lol qolib o`z ishiga,
Holi andoqki bo`lmasun kishiga.

Bir taraf oncha dardi jon kohi,
Bir taraf noxujasta hamrohi.

Ul uqubat aro urar edi pech,
Holin izhor aylay olmay hech.

Yana ul tosh sori tushti ko`zi
Ki, bitilmish edi bu chashma so`zi.

Go`shasida bitilmish erdi bu so`z
Ki, burun solmamish edi anga ko`z

Ki: «biravkim bu simiyo ko`rdi,
Kiribon suvg`a yuz balo ko`rdi.

Chiqqoch-o`q tutmamoq kerak orom,
Aylamaklik kerak suv uzra xirom.

Bo`lsa laxte azimatida darang,
Dev ani o`lturur, yo`q ersa nahang».

Dedi: «Turg`um kechib najotimdin
O`lganim yaxshi bu hayotimdin».

Chunki fikr etti jon aziz erdi,
Ul maqom asru fitnaxez erdi.

Bizzarurat azimat ayladi jazm,
Eshibon zavraqini qilg`ali azm.

Ko`rubon Mudbir anda ko`p tag`yir,
Xolin anglarg`a qildi ko`p tadbir.

Qilmadi oshkor mutlaq anga,
Bo`ldi oromgoh zavraq anga.

Bo`ldi Mudbir dog`i yana yo`ldosh,
Buyla yo`ldosh yo`lda bo`lmasa kosh.

Surdilar suv yuziga zavraqni,
O`zlariga panoh etib haqni.

Muqbili notavon xarob erdi,
Xajr o`tidin ichinda tob erdi.

Shaynu oshubi erdi hamvora,
Mudbir aylab ishiga nazzora.

So`rsa erdi, javob bermas edi
Kim, g`ami sharh etardek ermas edi.

Der edi: «Ey rafiqi zeboxo`y,
Bo`lma mendin bu so`zga posuh jo`y!

Buki, holimni sharh qilmasmen,
Ayb emas, chun o`zumni bilmasmen.

Sanga hollmdin gar malolat erur,
Sen muhiqsen, manga xijolat erur.

Qilsa bexudlug`um seni ranjur,
Ne deyin, chunki borsen ma`zur.

Nafasingni manga diloso qil,
Lutf ila necha.kun muvoso qil.

Baxtdin kom agar bo`lub hosil,
Bo`lsa bir kun maqomimiz sohil,

Hajrima xotiringni shod aylay,
Upub ilgingni xayrbod aylay»,—

Deb bu so`z olig`a qo`yub boshin.
Ko`zidin yummayin to`kub yoshin,

Zavraq ichra xo`rush solur edi,
Uti daryog`a jo`sh solur edi.

Mudbir ahvolidin bu nav` ogah
Kim, anga qo`ydi yuz junun nogah.

Chashma uzra bo`lur chu devu pari,
Urunub bo`ldi bu sifat asari.

Ko`runub bu anga g`arib nima
Ki, ayon bo`ldi bir azim kema.

Chun yel o`z e`tidolidin oshti,
Zavraq ul kema birla yondoshti.

Kemaga qo`ydilar ikovla qadam,
Bo`lg`ali mavj xavfidin beg`am.

Kema ahli tamom o`lub edilar,
Jon g`amidin xalos o`lub edilar.

Kema ichra yo`q erdi g`ayri o`luk,
Anda sandal yig`ochidin to`la yuk.

Mundoq ermishki xusravi Xovar
Ki, emish ul taraf jahon dovar.

Bir qizi bor emish pari yanglig`,
Ne pari, mehri xovariy yanglig`.

Shoh umrig`a zeb ila zayn ul,
Shohg`a balki qurratul-ayn ul.

Voqe` ermish sudo` doim anga,
Ko`runub umr nomuloyim anga.

Hukamo aylabon ilojin ko`p,
Kelmay oning mizojig`a biri xo`b.

G`ayri sandal isiki nofi` o`lub,
Boshining og`rig`ig`a dofi` o`lub.

Bu jihatdin shahi sipehr mahal,
Qasri oliy bino qilib sandal.

Borcha azjosi sandali payvand,
Rif`at ichra nechukki charxi baland.

To tutub mahvash ul uy ichra maqom,
Etgay andin sudoig`a orom.

Olam ichra tushub bu ovoza,
Ruhi tujjorning bo`lub toza,

Anda sandal sotorg`a jozim o`lub,
Hind mulkiga borcha ozim o`lub,

Toshibon oncha sandali xushbo`
Ki, butub ul imorati diljo`.

Go`yiyo ul guruhdin nechasi,
Bo`lg`on ish sa`yi kunduzu kechasi

Bu kema ichra topibon orom,
Yuklabon sandal aylamakda xirom,

Kema girdob aro bo`lub doir,
Yillar ul davrada emish soyir.

Tuganib chun alar zaxirasi pok,
Bo`lubon kema ahli borcha halok.

Bu mahal yel esib tengiz uza tez,
Zohir aylab tengizda rustoxez.

Bahrni chunki yel qilib raqqos,
Charx urardin bo`lub safina xalos.

Kirgach ul kemaga iki hamroh,
Bor edi Muqbil ishi nolayu oh.

Tutubon kunje o`z fig`oni bila,
Qolibon bahr ichinda joni bila.

Mudbir ul o`lgan elni sug`a solib,
Kemau moli ixtiyornn olib.

Kema amvolini qilib o`zining,
Kemani balki ham bilib o`zining.

Ul bu amvol zabtig`a mash`uf,
Yorig`a yo`q aning ishida vuquf

Kim, ko`rundi yiroqtin sohil,
Kema sohilg`a yetti musta`jil.

Bu tarafkim kema shinovar edi,
Go`yiyokim diyori Xovar edi.

Shah bukun mayl etib tamoshog`a,
Aylar erdi nazora daryog`a.

Ko`rgach ul kemani dedi: «Yurunguz,
Elidin bir kishini kelturunguz!

Kema kayfiyatini fahm etayin,
Fahm etib, yonib uy sori ketayin».

Ko`rdilar ikki kimsa erdi qarin
Bu biri shodu ul biri g`amgin.

Shah so`zi ul ikovga chun yetti,
Mudbir ul yon ravon xirom etti.

Er o`pub aylagach duo filhol,
Shoh aning holatinn qildi savol,

Dsdi: «Tojirmenu tijorat ishim,
Qolmadi bu safarda hech kishim.

Bo`lubon suv ufunati maqrun,
O`ldilar borchasi bo`lub toun¹⁵.

Emdikim bo`ldi manzilim sohil,
Men menu bir qulum oti Muqbil».

Ul bu yanglig` surub fusun bila dam
Kim, bo`la boshladi tanig`a varam.

Varamidin libosi chok o`ldi,
Ko`ksi ham chok o`lub halok o`ldi.

Shohni hayrat ayladi ojiz,
Buyla ish ko`rmagan uchun hargiz.

Muqbili notavonni qildi talab,
Ko`rgach-o`q ko`ngliga yuz urdi tarab.

Olndin hamrahini yoshurdi,
So`rdi ul so`zki, yoridin so`rdi.

Muqbil andoqki bor edi bir-bir,
Qildi ondoqki bor edi taqrir.

Shah dedi, kemau nekim ihmol,
Borchasi bo`ldi jam` baytulmol.

Har ne Muqbilg`akim bayon bo`ldi,
Chinlig`i shohg`a ayon bo`ldi,

Dedi: «Ahsanta, muxbiri sodiq,
Sidq aro kimgakim desak foyiq,

Tuzlugung ko`nglumizni sayd etti,
Jonimizni asiri qayd etti.

Ista, bizdin nekim sanga dilxoh»,
Muqbil aylab duo dedi: «K-ey shoh,

Shohning umru johin istarmen,
Charx avjida komin istarmen.

Yana matlub haq ibodatidur
Kim, ulus mujibi saodatidur.

Shoh agar qilsa bandasin ozod,
Tunu kun aylagum duo bila yod».

Chunki Muqbil so`zi edi dilkash,
Husn xulqiyu husni xulqi xush.

Shah ko`rub ul sifat hamida xisol
Ki, bashar xaylidin erur bu mahol.

Muqbili xush bayonu zebo chehr,
Uyla garm etti shoh ko`nglida mehr

Ki, anga xizmatin ruju` etti,
Shah deganda bu ham shuru` etti.

Qildi qullug`ni uyla tab`pazir
Ki, shah etti ani qoshida vazir.

So`ngra xizmatdin o`tti poya anga
Soldi davlat humoyi soya anga.

Shah bo`lub vuslat amrig`a mashg`ul,
Oni farzandliqqa qildi qabul.

Garchi ul qildi uzrlar angez
Ki, o`ti o`zga barqdin edi tez

Kim, anga qilmish erdi g`orati hush,
Buti sandal nasimi sandalpo`sh.

Boqmayin shoh e`tirozig`a ham,
Qo`ymay oni o`z ixtiyorig`a ham.

Xarj etib maxzan oshkoru nuhuft,
Qurratul-aynin ayladi anga juft.

Kiydurub hulla borcha sandal bo`y
Kim, parqvash bu ishga qilmish xo`y.

Qasri sandalg`a chektilar oni,
Topshururg`a guli sumansoni.

Chunki boqti hamul g`aroyib edi
Ki, anga mujibi masoyib edi.

Qasr ul, saqfu ostona ham ul,
Taxt ul, ofati zamona ham ul.

Hayrat o`ti solib dimog`iga dud,
Aylab ul o`t vujudini nobud.

Ohu afgon chekib yiqildi yana,
Joni chiqmoqqa mayl qildi yana.

O`ziga gar kelur edi gohi,
Yana borur edi chekib ohi.

Atri sandal topib dimog`i aning,
Yorubon gar ko`zi charog`i aning.

Ko`zin ochqoch yana ko`rub ahvol,
Nola aylab bo`lur edi behol.

Ko`rubon buyla ishqi dilkash anga,
Mehribon bo`lmish erdi mahvash anga,

Toki tadrij ila topib orom,
Topti mahvash visoli birlan kom.

Lek hayratdin erdi doim lol.
Surdi bir kun buti humoyun fol:

«Kim sanga hayrati erur g`olib?
Bormen oning vuqufig`a tolib».

Cho`n anga nukta yo`q edi juz rost,
Ko`rganin sharh qildi bekamu kost.

Shajaru chashma mojarosini ham,
Sandalu qasri simiyosini ham.

Mutabassim bo`lub buti mahvash,
Anga afsona boshladi dilkash

Kim; «meni xo`bliq aro taqdir,
Chun jamol ichra qildi olamgir,

Tushti husnum so`zi jahon   ichra,
Ne jahon, balki insu jon ichra.

Manzarimdin o`tarda nogohe ,
Husnuma vola o`ldi jin shohi.

Qasr uza tushti jin alolosi,
Meni devona qildi savdosi.

Shahg`a chun qildim oni jilvanamo,
Boshim ustiga kelturub hukamo.

Yana romiyu sohiri hunariy,
Daf` etardek ziyoni devu pari.

Qildilar ittifoq ila chora
Kim, alar daf` bo`ldi yakbora.

Lek gohe qanot sadosi kelur,
Qulog`img`a pari nidosi kelur,

Buyla derlarki, jin shahi yona,
Chunki bo`lmish g`amimda devona.

Bahr uza simiyoyi etmishlar,
Manzari dilkushoyi etmishlar.

Sandaliy qasru davrida bog`e,
Sandaliy taxt uza meni dog`i,

Sen nechukkim ko`rub ayon etting,
Manga ko`rgan kibi bayon etting.

Naqsh qilg`on emishlar anda tamom,
Ko`rubon xasta topqali orom.

Sen hamonoki anda yetmishsen,
O`zni naqshimg`a vola etmishsen.

Anda vola eding misolimg`a,
Munda yetkurdi haq visolimg`a»

Raf` o`lub Muqbil olidin mushkil,
Bo`ldi gulrux xayolidin xushdil.

Kasri sandalda komron bo`ldi,
To`ni ham sandaliy nishon bo`ldi.

Sandal osoyishi ravon angla,
Atri oning hayoti jon angla.

Sandal isinda tek turub bo`lmas,
Mushkni kimsa yoshurub bo`lmas».

Chun bu afsona surdi nuktasaro,
Uyudi shah nasimi sandal aro.

[XXVI]

Odina kuni Bahromning kofuriy asvob bila qasri kofurgun ichinda mushkin zulfi kofuriy libos bila taxti oj uzra jomi billuridin bodai kofur mizoj oshom qilg`oni va ul kofurkorliqdin hijroni harorati taskin topib, o`z g`azoli mushkbo`sidin xabar topqoni

Chunki odina bu rafe` ravoq,
Qildi toqin sahar gachidin oq,

Solib erdi musha`bidi gardun,
Najm donalaridin og`zig`a un.

Subhdin lek uyla jo`shkurdi
Kim, damidin ul o`tni sovurdi

Subh savbini gozuri aflok
Mehr sobuni surtubon yudn pok¹.

Shoh aylab libosin oqu harir,
Jilva qildi nechukki mehri munir,

Qildi, olamni yorutub nuri,
Azmi gunbaz saroyi kofuriy.

Hulla birla harprinp buti Chin,
Berib erdi bu rang ila oyin.

Taxti oj uzra shah chu tutti maqom,
Sho`x ham topti yonida orom.

Yana ishrat uchun tuzuldp asos,
Majlis ahlig`a oq borcha libos.

Yana bir gulruxi parizoda
Tutti chini qadah bila boda.

Chini erdi valek fag`furiy,
Chin bukim, rangi erdi kofuriy.

Shoh oqshomg`a tegru boda ichib,
Lek har kungidin ziyoda ichpb,

Mehr chun dahrdnn yoshurdi nur,
Sochti on charx tomidin kofur.

Yana uyqu nishoti istadi shoh,
Soldilar oq uy ichra masnadgoh.

Hozir zrdi musofiri purdon,
Nuktadin ko`ngli huqqai durdon.

Qildi bog`ishda o`lturub bunyod,
Shah duosinki: «Charxi ko`hna nihod.

Bu oq uyungga borgoh o`lsun,
Borgohing jahon panoh o`lsun!»

Ettinchi iqlim yo`lidin kelturgan musofirning fasonasigollig`i

Chun duo qildi dedi farzona
Ki, dey o`z ko`rganimdin afsona:

«Menki, tushmish buyon guzor manga,
Mulki Xorazm erur diyor manga.

San`atim anda soz cholmoq ishn,
Bilmayin men kibi ishimni kishi.

Ilmi advoru fanni musiqiy,
Mendin ul ilm ahli tahqiqiy.

Elga ta`lim etmoq virdim,
Kimki ustodi qavm shogirdim.

Nogahon tushti mundoq ovoza,
El aro bo`ldi bu xabar toza

Kim, kelur tojiri xitoyi zod,
Bilasi bir kanizi hur najod.

Xojaning moli bahru kondin ko`p,
Har nekim el gumoni andin ko`p.

Lek tojirg`a onchakim amvol,
Mohvashg`a yuz oncha husnu jamol.

Bovujudi jamoli fitnafigan,
Bor emish xush navou barbatzan².

Bu xabar elni beqaror etti,
Necha kun o`tti xoja ham yetti.

Qildi Xorazm ahli istiqbol,
Fahm qilmoqqakim nedur ahvol.

Xoja xud bor edi degancha g`ani,
Zuhdu taqvi aning shioru fani.

Yuzi sajjoda uzra matlai nur,
Mushkining charx aylabon kofur.

Parda ichra mahi falak payvand,
Asli nisbatda xojag`a farzand.

Xojai bahr kaf bila guhari,
Ul sifatkim, farishta birla pari.

Lek mahvash yuzi niqob ichra,
Mehrdekkim bo`lur sahob ichra.

Ul niqobi — niqobi kofuriy,
Mehr uzra sahobi kofuriy.

Yo`q niqobiki, har ne kiygani oq,
Ne kiyar bo`lsa istabon ani oq.

Har kuni ikki qatla — subh ila shom:
Tuzubon nag`ma sarvi siymandom

Parda ichra qilib navozish chang
Unun ul chang ila qilib ohang.

Tuzub ul nav` rud birla surud
Ki, olib jonlar ul surud ila rud.

Pardadin toshqori ulusqa hujum,
Pardagi holi lek noma`lum.

Pardada hol oshkoro yo`q,
Kishi ko`rmak tilarga yoro yo`q.

Subh ila shomqim tarona tuzub,
Xalq faryodi bexudona tuzub.

Elni alhoni notavon aylab,
Notavonlarg`a qasdi jon aylab.

O`yla kun o`tmayinki bir g`amnok,
O`lmag`ay ohu nola birla halok.

O`lubon xalq ul navog`a ko`chun,
Jon berib balki andoq o`lmak uchun.

Mulk shohig`a tegurub noma,
Ki, falak buyla tuzdi hangoma.

Aylay olmay ani tilarga xitob
Kim, erur xoja ham rafi` janob.

Beribon o`z libo`sig`a tag`yir,
Shohni ishq etib faqiru haqir.

Soyiri xalq ichinda pinhoniy,
Shahni ham vola aylab alhoni.

Solibon parda ichra mahramlar,
Zuafodin sanamg`a hamdamlar.

Husnin anglab navosidin afzun,
Bo`ldi bu qissa benihoyat uzun.

Qilib ul parda ichra kom tama`.
Vaslin istab shah o`ldi xomtama`.

Aylab ul nav` bo`l`ajab havase,
Soldi dallolalar arog`a base.

Istabon mohvash bila panvand,
Aylamak xojag`a o`zin farzand.

Hosil o`lmay bu.maqsadi noyob,
Xojadin shahg`a buyla keldi javob

Kim: «bu so`zlarki, shohi bandanavoz,
Qildi bu qulg`a mujibi e`zoz.

Tiyra tufrog`ni ko`kka tegurdi,
Zarra qadrin quyoshdin oshurdi³.

Manga ne hadki shohi davlatmand,
Poyim etgay bu yerga tegru baland.

Lek mundin ham ortuq aylasa jud,
Manga tole` agar yo`q ersa, ne sud?

Hosilan bu sanamki mahvashdur,
Juft amridin asru sarkashdur.

Haqki qildi yagonai ofoq,
Juftidin dog`i oni ayladi toq»⁴,

Dedi ulkim: «Aning shiori bor,
Shoh hokimdur, ixtiyori bor».

Shah muni tutmayin musallam hech,
So`zda ko`p tushdi tob birlan pech.

So`z ko`p ummidu biym birla dedi,
Posuxi xojaning hamul so`z edi.

Ko`rdikim, aylar oni ishq halok,
O`zi mag`lubu ishq edi bebok.

Shahvat oni chu beqaror etti,
G`azabu zulm oshkor etti.

Hukm qildiki, bordilar xashga,
Shahg`a andoqki bor edi mayli.

Yuklabon hurning amorisin,
Xojaning lu`bati hisorisin.

Eltibon shohi tiyra roy sari,
Moyil aylab haramsaroy sari.

Qasr ichinda tushurdilar filhol,
Shahni mag`lub etib xayoli mahol.

Azm qildi sanam sori xushdil,
Chun bu holatni bildi mohi. chigil:

Changini qo`lg`a olib ayladi soz,
Chang ila nag`ma ayladi og`oz.

Nag`ma ul nav` oshkor etti
Kim, eshitgach shah o`zidin ketti.

Etsa har kimsaning qulog`ig`a bu,
Yiqilib eltibon ani uyqu.

Chun ulus borcha masti xob bo`lub,
Sho`xqa uy sori shitob bo`lub.

Shoh chun uyg`onib sipoh bila,
Hayrat aylab sipahni shoh bila.

Ko`zlaridin yubon chu uyquni,
Kelturub yona sho`xi joduyi.

Yana ul nav` nag`masoz aylab,
Uyqu ko`zlarga turktoz aylab.

Yana aylab sanam uyiga xirom,
Tutubon pardasi aro orom.

Necha qatla shah etti uyla jadal,
Anga mahvash keturdi buyla badal.

Oqibat iffati muassir o`lub,
Shah ishidin ramida xotir o`lub.

Xoja olig`a keldi lutfomez,
Boshlabon yuz hadisi uzrangez,

Bazm tartib etib ayoq tutti,
Ota aytib ani quloq tutti.

Oyg`a ham infiol etib izhor,
Qilg`onidin malol etib izhor.

Parda toshida uzrxoh bo`lub,
Uzr ayturda xokroh bo`lub.

Tutubon chun bu mehr aylab fosh,
Ikki dunyoda oni qiz qardosh,

Ota muni, singil debon oni,
Aylab ulcha rioyat imkoni.

Sho`x chun shohdin bo`lub emin.
Bo`lubon ul diyor aro sokin.

Xoja bog`i yasab bihishtoso,
Anda bir qasri toqi gardunso.

Yana ul kavkabi saodat uchun,
Yasamish xujrae ibodat uchun.

Moh kofurgun qabo payvast,
Bo`lub ul hujrada xudoyparast.

Bori kiygan hariri subh nishon,
Ko`zi tong otqucha sitorafishon.

Tengriga tunu kun munojoti,
Birov ummidi birla avqoti.

Lek oni kimsaga ayon qilmay,
Chun ayon qilman ul kishi bilmay.

Subh   bo`lg`och   yana   surud chekib,
Nag`ma birla Navoiy rud chekib.

Ham aning rudi ishtiyoqangez,
Ham surudi kelib firoqomez.

Bir nafas chunki elni zor qilib,
Savti tosh ko`ngli ichra kor qilib.

Yana toatqa yuz qo`yub to shom,
Shom aylab ham ul ishiga qiyom.

Parda toshida elga nolau oh,
Shah dag`i anda yer tutub gah-goh.

Ul g`aroyibni istimo` aylab,
Hush aning ko`nglidin vido` aylab.

Yasabon xoja xoni mehmoni,
Ulcha bo`lg`oy takalluf imkoni.

Ko`rguzub yuz tuman latofat ila,
Uzatib shohni ziyofat ila.

Xojaning sudu moyasig`a gazand
Etkurub, ikki bul`ajab farzand.

Menki ul shahr nag`masozi edim,
Bazmlar dostonnavozi edim.

Ham kunum lahni rud birla o`tub,
Ham maoshim surud birla o`tub,

Chunki ul zohir etti rudu surud,
Ofiyat mendin ayladi padrud.

Topmadim eldin iltifot o`zga,
Talx bo`ldi manga hayot o`zga.

Chun ishim muxtal o`ldi yakbora,,
Ayladim o`z ishimga bir chora:

Ayladim rag`bat ul qadar kofur
Kim, haroratdin aylagay mahjur.

Rajuliyat chu salb bo`ldi tamom⁵,
Xoja dargohi sori urdum gom.

Xoja mahvash harimida edi shod
Kim, yiroqroqtin ayladim faryod.

Istadi xojai farishta xisol,
Parda ichra nigori hur, misol.

So`rdilarkim: «Nedur bu faryoding
Kim senu kimdin o`ldi bu doding?»

Ayttim: «Zulm sizdin o`ldi: manga,
Sen   otou   bu   qizdin   o`ldi   manga»

Dedilar: «Tuhmat etma, ey mazlum
Ki, emas bizga zulm da`bu rusum!

Tonimoqta magar yangilmishsen,
O`zga el bizni fahm qilmishsen».

Dedim: «Andoq emas, so`rung bir-bir,
To qilay har ne qildingiz, taqrir.

Qilingiz chora bersangiz insof,
Yo`qsa torting so`zumga hukmi gazof»⁶.

Dedilar «Ayt».— Ayladim og`oz,
So`zni avval duodin ettim soz.

So`ngra holim dedim shitob etmay,
So`z adosida iztirob etmay.

Kulubon tuttilar musallam ani,
Xoja ham, sarvi lolarux ham ani.

Toki bu yerga yetti so`z oxir
Ki, murodimni ayladim zohir

Ki: «tilarmenki ulcha bo`lsa hayot,
Ushbu dargahda surgamen avqot

Ki, ishim g`ayri lahnu rud ermas,
O`zga ish shug`li dast ham   bermas.

Qut bersa farishta ehsoni,
Quti ruh o`lsa hur ilhoni⁷.

Buyla ta`limkim erur havasim,
Mingidin birga bo`lsa dastrasim.

Umrum ar Nuh⁸din kam ermasdur,
Hosili umr ul manga basdur.

Menki bu nav` ko`rdungiz ojiz,
Yo`q bu fan ichra men kibi hargiz.

Bu mamolikda kimga bu ish vird,
Borcha bordur manga kamin shogird.

Bor ekandur mening qoshimda zabun,
Arzi musiqiy etsa Aflotun.

Lek bu ishki, emdi bo`ldi ayon,
Sabtidin ojiz angla kilki bayon

Kim, ko`rubtur chu nag`mai tuzmak,
Gah qilib qatl, goh tirguzmak.

Lahnkim topti moyai e`joz,
Andin o`ldi mening ishim nosoz».

Ko`rdilar chun bu ajzu xorlig`im,
Asar ettn alarg`a zorlig`im.

Lutf ila dilnavozlig` aylab,
Holima chorasozlig` aylab,

Dedi xojaki: «Erimiz bo`lsang,
Soz ila g`amgusorimiz bo`lsang,

Xud maishat sanga erur hosil,
Lek bir muddao erur mushkil.

Sarvi gulruxg`a xizmat etmak ham
Ki, yaqin kelmas anda nomahram».

Dedi: «O`zumni mahram aylabmen,
Sizni ul ishda beg`am aylabmen.

Hunar ummididin bo`lub ma`yub,
Rajuliyatni qilmisham maslub.

Oncha kofur ittifoq ettim
Ki, havo maylini yiroq ettim.

Chun erur ushbu parda kofuriy,
Ham bu rang ichra parda masturi.

Manga ham o`zni qilg`ali hamrang,
Bo`ldi kofur jonibi ohang.

Bo`lmasam ushbu pardadin mahjur,
Bir kamin bandamen otim Kofur»⁹.

So`z dedim chun bu nav` ado birlan,
Xojau sarvi mahliqo birlan.

Hayrat aylab, chu qildilar taftish,
Angladilarki, voqe` erdi ul ish.

Iltifot ettilar nihoyatsiz,
Ko`rguzub xulqu lutf g`oyatsiz.

Bo`lubon lahzai ishimda malul,
Xizmatim   ikkisiga   tushti   qabul.

Xizmat amrida ul sifat bo`ldum
Ki, ikkisiga multafat bo`ldum.

Pardada goh xojag`a damsoz,
Parda keynida oyg`a ham hamroz.

Chun bor erdi munosabat mavjud,
Asru ko`i iltifot tutti vujud.

Mohrux chun tuzar edi nag`amot,
Meni bir hayrat aylar erdi mot:

Neki abyoti jonfizosi edi,
Borchasi dardu hajr adosi edi.

Nag`mag`a kirsa har tarona anga,
Nolalar erdi oshiqona anga.

Angladim xilvat ichra ham oni
Ki, base yig`lar erdi pinhoni.

Asru ko`p muztar aylasa edi g`am,
Parda keynida men edim mahram.

Har nechuk so`zki, qilsa erdi xayol,
Mendin ul so`zni aylar erdi savol.

Bilganimcha javobin aytur edim,
Bori so`zning savobin aytur edim.

Tunlar uykudan o`lsa begona,
Manga der erdi: «Ayt afsona».

Qaydakim bo`lsa erdi sharhi firoq,
Yig`lar erdi yagonai ofoq.

Buyla ahvolidin taaqqul ila,
Jazm bo`ldi manga taammul ila

Ki, parivashki zoru mahzundur,
Go`yiyokim birovga majnundur.

Hajr xori ichin chu kovish etar,
Savt ila toshqori tarovish etar¹⁰.

Chekmasa nag`ma tunu kun oni
Kuydurur ul sharora pinhoni,

Holi chun mundoq erkanin bildim,
Andin anglarni orzu qildim.

Aytur erdim hadis har soridin,
So`z o`tar erdi xayru shar soridin.

Toki toptim o`zumga behad rom,
Tavsani tab`ida base orom.

Buyla holatda dedim: «Ey mahvash,
Tengri tutsun hamesha ko`nglung xush!

Xotiring qayg`udin yiroq bo`lsun,
Aysh har lahza yaxshiroq bo`lsun!

Mushkiledur manga qilaymu savol».—
«Qil!»—degach, so`zni boshladim filhol

Kim: «necha vaqt erurki bandangmen,
Mehrdek xoki rahfigandangmen¹¹.

Kuzaturmen hamesha holing ne?
Aysh yoxud g`amu maloling ne?

Har tarafkim yetibdurur ko`'nglum,
O`yla ma`lum etibdurur ko`nglum,

Kim, sening bir g`ami nihoning bor,
Xalasidin xaroshi joning bor¹².

Anga bois birov muhabbatidur,
Balki anduhu dog`i furqatidur.

Ki, chu andin yetar alam chekmak,
Da`b etarsen surudi g`am chekmak.

O`zni mashg`ul etib tarona bila,
Nola aylarsen ul bahona bila.

Chun ko`ngul sharhi holi aylarsen,
Xasta ko`nglungni xoli aylarsen.

Manga bu g`amni oshkor etsang,
Meni bu sirda rozdor etsang.

Toki bo`lg`ay hayotim imkoni,
Kimsa mendin eshitmagay oni.

Lek mumkindurur davo qilurum,
Sa`y etib hojating ravo qilurum».

Chun eshitti so`zum buti gulrux,
Fikr etib buyla aytti posux

Ki: «bu so`zkim deding yiroq ermas,
Rostdin nukta yaxshiroq ermas.

Yaxshi bo`lmish ishim sanga ma`lum,
Lek sharhin sen aylamak mafhum.

Xirad olinda nomuvofiq erur,
So`rmamoq sendin oni loyiq erur.

Sanga yo`q sud anglamoq oni,
Manga yuz ming baliyat imkoni.

Ishki tahqiqi bejihat bo`lg`ay,
So`rmoq oni ne maslahat bo`lg`ay?

Munda gar istasang o`zungga nuzul,
Ikki ishdin birini ayla qabul:

Yo bu taftish tarkini etgil,
Yoki bilgach boshing olib ketgil,

O`ylakim bo`lmag`il bu vodida,
Balki bu mamlakat savodida».

Garchi ul nuktadin yetishti haros,
Lek jon qasdi ayladi vasvos.

Bir necha kun kezar edim g`amgin,
Topa olmadi xotirim taskin.

Ham zamirimni g`amkash etti bu fikr,
Ham dimog`im mushavvash etti bu fikr.

Chunki sabru qarorsiz bo`ldum,
Oqibat ixtiyorsiz bo`ldum.

Yana xilvat topib duo qildim,
Sudi yo`q mojaro ado qildim.

Ki: «Xayolimda fikr o`lub pesha,
Meni savdoyi etti andesha.

Chun hadisingni istimo` etayin,
Boshim olib qayon desang ketayin!»

Dedi mahvash: «G`arib erur bu so`zung
Ki, tilarsen balo o`zungga o`zung.

Shahrda turmasingg`a paymon qil,
Boshing olib ketarga aymon qil».

Xotirig`a ne tavrkim yetti,
Ahd qildim nechukki amr etti.

Ko`nglida vahm qolmagach yona,
Mahvash og`oz qildi afsona

Ki: «meni chun g`amin xayol ztting,
Ul g`amimg`a jihat savol etting.

So`zni avvaldin etmasam marqum,
Yaxshi bo`lmas g`amim sanga ma`lum.

Bilki, Chin mulkidur diyor manga,
O`tubon anda ro`zgor manga.

Ikki xon kinu razmidin taqdir,
Tifl   ekanda   biravga   qildi   asir.

Bay`ima xoja mushtari bo`ldi,
Bandasi mehri xovariy bo`ldi.

Garchi mundoq azizdurmen anga,
Sotqun olgan kanizdurmen anga,

Chunki yo`q erdi xojag`a farzand,
Misli farzand qadrim etti baland,

Chun unum dilkash erdi, lahjam xush,
Chekar erdim taronai dilkash.

Hukamokim bu fanda mohir edi
Kim, mahorat alarda zohir edi.

Kelturub uyga ko`p rioyat etib,
Judu ikrom benihoyat etib.

Ul qadar sa`y ayladi mahu sol
Kim, manga kasb bo`ldi muncha kamol.

Hosilim bo`ldi tortmoqqa nag`am,
Muzhiku mubkiyu munavvim ham¹³,

Unum ovozasi jahon tutti,
Changim ovozi osmon tutti.

Husn xud beqiyosu andoza,
Bo`ldi ovoza uzra ovoza.

Eshitib borcha ahli johu tamiz
Kim, bor ermish birovda buyla kaniz.

Bo`ldilar naqdsanj bay`im uchun,
To`ktilar molu ganj bay`im uchun.

Har tarafdin chu mol rez etti,
Xoja o`z farzandini kaniz etti.

Kecha ko`prak ko`rub Xaridorim,
Tezrak aylar erdi bozorim.

Chinda bu nav` sho`r ila g`avg`o,
Har kishining boshida bir savdo.

Chinda bor erdi bir ajab naqqosh,
Sun` naqqoshidek jahon aro fosh.

Ishi monandsiz, oti Moniy.
Ul yozib suratimni pinhoniy.

Safar etmak uchun o`zin tuzmish,
Bir shahanshahg`a oni ko`rguzmish

Kim, jahon mulki ichra har kim shoh,
Bor emish anga bandai dargoh.

Shoh suratg`a mayl etib paydo,
Balki bo`lg`on emish ko`rub shaydo.

Uylakim topibon amin kishilar,
Pok payvandu xurdabin kishilar,

Yiborib Ching`a sho`r solmoq uchun,
Bir kanizakni sotqun olmoq uchun,

Bir xaridor edi Xito xoni,
Hukm birla yiroq etib oni.

Bay` etib xojaning mizoji bila,
Necha birla Xito xiroji bila.

Shod o`lub baxtdin kushod topib,
Yondilar istagan murod topib.

Farz yo`l qatьini bilurlar edi,
Ikki manzilni bir qilurlar edi.

To meni shohg`a keturdilar,
Durni daryo sori yeturdilar.

Etti chun zarra mehri anvarg`a,
Banda sultoni bandaparvarg`a.

Shoh ul elni beniyoz etti,
Olam ahlida sarfaroz etti.

Vatan etti manga shabistonin,
Ne shabistonkn, ravzai jonin.

Andoq o`ldiki, mensizin bir dam,
Tiyra erdi anga yorug` olam.

Umridin hosili jamolim anga,
Balki umri abad visolim anga.

Ish anga ishratu shikor erdi,
Gashti sahrou lolazor erdi.

Chopibon ko`hu dasht sori samand,
Go`r bo`ynig`a solur erdi kamand.

Har qayon chopsa go`r po`ya sutur,
O`lar erdi suturi olida go`r.

Lolagun   go`rni   shikor   aylab,
Qonidin   yerni   lolazor   aylab.

Lolazor ichra chun ichib mayi nob,
Go`r eti erdi bazmi ichra kabob.

Xoh shahr ichra, xoh dasht ichra,
Xoh oromu xoh gasht ichra

Mensizin yo`q edi dame komi,
Kom yo`q, xotirining oromi.

Bo`lmasam hamrah urmay ul bir gom,
Men navo chekmay, ichmay ul bir jom.

Men qayu nag`makim ado aylab,
Ul chekib ohu jon fido aylab.

Dasht aro sayr qilsa, yonida men,
Shahr aro xilvatu nihonida men.

Olmayin ko`z dami jamolimdin,
To`ymayin bir nafas visolimdin.

Oqibat bo`ldi ul sifat mag`lub
Kim, men erdim hayotidin matlub.

Etti ul yerga ishki xaylu sipoh,
Qo`ydi navmidliqqa yuz nogoh.

Ki, alardin yo`q erdi shahg`a vuquf,
Kecha-kunduz manga edi mash`uf.

Onchakim shah manga edi moyil,
Xasta ko`nglum anga edi moyil.

Vaslin istarga ixtiyorim yo`q,
Hajrida lahzai qarorim yo`q.

Shavq o`ti ikki yondin andog` tez
Ki, bo`lub shu`lasi sipehrsitez,

Shohdin iltifoti nomaqdur,
Qilg`on erkondurur meni mag`rur.

Men kanizi siyohbaxti laim,
Ham siyahbaxtu ham siyoh kalim.

Shahdin ul bandalikki ko`rgaymen,
Havsala qaydakim singurgaymen.

Har nekim nutqum aylar o`lsa bayon,
Bor emish boshidan-ayoq hazyon.

Bir kun ul nav` voqe` o`ldiki shoh,
Ovda erdiyu men anga hamroh.

Mast edi ul, erdi bodaparast,
Lek men xudparastliqdin mast.

Shah etib bir kiyik sari ohang,
Chapig`a yo o`ngig`a oldi xadang.

Dedi: «Chun raxshim ul taraf surayin,
Ani har nav`kim desang urayin».

Men dedimki: «Qo`lin shikil etgil,
Ham yiroqtin-o`q aylagil bismil»¹⁴.

Bilgach ul so`zni xotiri poki,
Tikti ikki qo`lin otib xoki.

Chunki soldi ikki qo`lig`a shikol,
Kaybur otib bo`g`uzladi filhol.

Qildi bir ishki qilg`oli oni,
Odamizodning yo`q imkoni.

Kerak erdiki jon fido qilsam,
Shastining muzdini ado qilsam,

Emdikim mendin istadi insof,
Botlabon men siyohbaxt gazof.

Aqldin jahl sori qaytibmen,
Ul qadar hashvu harza aytibmen¹⁵

Ki, agar adl ila qilib chora,
Meni qildursa erdi yuz pora.

Deganimga jazo emas erdi,
Qilg`animg`a sazo emas erdi.

Anda ham qahr tig`ini surmay,
Mendek o`lturgulikni o`lturmay,

Bog`latib soldi bir biyobonda,
Ki, qazo yetsa o`lgamen onda.

Qahr ila mast qo`ndi shahrg`a yuz,
Toki o`tti iki kecha-kunduz.

Xojakim, deb edn meni farzand,
Lek sotib edi uzub payvand.

Xotiri qolib ishtiyoqimg`a,
Tuza olmay g`amu firoqimg`a.

Meni ko`rmak uchun bo`lub jozim,
Bo`lg`on ermish Xitoydin ozim.

Manga solg`ondi jahl buyla xato,
Ikki manzilg`a yetgan ermish ato.

Ul iki kunki, men edim mag`zub,
Xojag`a ko`rmagim bo`lub matlub.

Surar ermish faras qilib shabgir,
Tiyfa ermish kecha nechukkim qir¹⁶.

Urkudab yo`ldin oti chiqqon emish,
Bir iki qul bila oziqqon emish.

Surubon vodiyu biyobong`a,
Yuz mashaqqat aro yetib jong`a,

Ul qaro tunda baxti bedori,
Solg`on ermish ani mening sori.

Tiyra tun chun manga yaqin yetmish,
Xojag`a uyqu asru zo`r etmish.

Tushubon bormish uyqug`a bir dam.
Chun ko`z ochmish yorub emish olam.

Yonida yuz qadamg`a yoqin yo`l,
Ittifoqo nazora aylamish ul.

Dasht aro bir qaro ko`runmish anga,
Bir qaro dasht aro ko`runmish anga.

Kishidekkim g`ulula band o`lg`ay,
Bor bo`yida xami kamand o`lg`ay¹⁷.

Aylayin deb haqiqatin ma`lum,
Qilmish ul sori xoja ranja qudum.

Etsa ko`rmish zaifai zori,
Har sari mo` tanida ozori.

Bog`lanib sochining kamandi bila,
Etibon dasht o`za bu bandi bila.

Rahm etib yeshgali uzotmish ilik
Ki, o`lukmu ekin bu, yo`q ersa tirik?

Chunki ta`jil ila yeshib oni,
Yuzida garchi yo`q emish qoni.

Bo`yu boshi manga shabih ermish,
Ko`zu qoshi manga shabih ermish,

Ayog` ostinda zulfi pomoli,
Zaqani xoli la`lining xoli.

Xoja bilmayki mast erur, yo sog`,
Topmay uyqudadurmu, yo uyg`oq.

Hardam ul hayrat oni lol aylab,
Har zamon o`zga bir xayol aylab.

Xojaning buyla ibtilosi chog`i,
Ko`runub korvon qarosi dog`i.

Yiborib bir qulinki elni surub,
Kelturub ul maqom aro tushurub.

Necha qiz borcha hamdamu yorim,
Zuafodin necha parastorim.

Etgali xizmatimg`a jon birla,
Kelgan ermish bu korvon birla.

Xoja ul borchani qilib hozir,
Manga qilgan emish borin nozir.

Alar anglab nishonalar birla,
Navha tortib taronalar birla.

Yuzni yirtib, yaqoni chok aylab,
Darddin navhai halok aylab.

Xojai kordonu farzona,
Bo`lub ul hayrat ichra devona.

Dard ila navhai g`amim tutubon,
Yig`labon zoru motamim tutubon,

Lek fahm aylamayki hol nedur?
Mehri umrumg`a bu zavol nedur?

Asru ojiz bo`lub bu suratdin,
Ashk ila yub meni zaruratdin.

Kafan aylab harir ila sayfur,
Sepibon ul kafan aro kofur.

Chun meni chirmab ul harir bila,
Oni xushbo` etib abir bila.

Chun sepilgach abiri nob anda,
Sepilib dam-badam gulob anda.

Tanki, o`lgan kibi emish betob,
Chun topib nafhai abiru gulob.

Yuzlanib za`fliq dimog`ima hush,
Nafas o`lmish tanimg`a hamog`ush.

Chun alar fahm etib hayot manga,
Naqdi jon aylabon zakot manga.

Yuzlarin surtubon ayog`img`a,
Yaxshi islar tutub dimog`img`a,

Der emish har bir o`zga yanglig` so`z
Ki, o`zumga kelib, ochibmen ko`z.

Chun ko`zum tushti notavonlarg`a,
Mehrparvard mehribonlarg`a.

Ayttim: «Munda turmayin yurunguz,
Qo`chubon jahd aylabon surunguz

Kim, bu manzil mahalli ofat erur,
Jonsiton vodiyi maxofat erur».

Ko`ch o`lub chunki nola chekti diro,
Manga yer bo`ldi bir amori¹⁸ aro.

Tomizib gohi og`zima sharbat,
Gah ravoyih bila berib quvvat.

Yurubon yo`l iki kecha-kunduz,
Qo`ydi sihhat mening mizojima yuz.

Kololar chun horarg`a yovushti¹⁹,
Xoja bir chashma boshig`a tushti,

Sabza uzra yasaldi koshona,
Zeblig` borgohu shamiyona.

Yasabon taxt uza rafe` maqom,
Manga berdilar ustida orom.

Kelib olimg`a xoja o`lturdi,
Sharhi holimni mo`-bamo` so`rdi.

Men dog`i ul sifatki, voqif edim,
Borin andog`ki voqe` erdi, dedim.

Xoja bir dam boshin tutub qoldi,
Yana bir dam boshin quyi soldi.

Anga men chunki sharhi hol ettim,
Holin oning dag`i savol ettim.

Holin ul ham dedi, nechukki edi,
Qissasi bor edi, nechukki dedi.

Nazar etmay zamona g`amlarig`a,
Shukr deb tengrining karamlarig`a.

Anda chun bir kun o`ldi osoyish,
So`z yuziga berildi oroyish

Ki chu aytildi, «har jihat emdi,
Ne durur ishga maslahat emdi?».

Men dedimkim: «Agar kaniziga shoh,
G`azab etti xudoy erur ogoh.

Bor edim ulcha bo`ldi izhori,
Yuz tuman onchaning sazovori.

Chunki shah kinu qahrini surdi,
Tengri asradi gar ul o`lturdi.

Kishi o`lgonga tig`i kin surmas,
Bir o`lukni ikita o`lturmas.

Bu kafankim, libosim aylabsiz,
Xil`ati mavtu yosim aylabsiz.

Kiyibon dargahiga qo`ysam yuz,
Aytsam bu fasona ravshanu tuz

Ki: «Gunohiki men qilib erdim,
O`ltururdek edim, bilib erdim,

Adl ila shoh hukmi qatl etti,
Neki qilmish edim—jazo yetti.

Yangi jon manga berdi ersa xudo,
Ani ham kelmisham qilurg`a fido.

Qatl agar qilsa ham figandasi men.
Afv ham aylar ersa, bandasi men.

Jurmum o`lsa o`zi panohim erur,
Karamu lutfi uzrxohim erur.

Mundoq etsak bu qissag`a tadbir,
Hech shak yo`qki shohi olamgir.

Afv rasmin rioyat etgusidur,
Karami benihoyat etgusidur».

Men bu so`zni chu ayladim iyrod,
Xojau xalq qildilar faryod

Kim: «Xatodur bu ra`ykim qilding,
Xiradingdin magarki ayrilding?

Yova desen! O`zungdamu yo`qsen?
Yoki xoni hayotdin to`qsen?

Shahki, bir so`z uchun to`kar qoning,
Yana qilmoq nedur, fido joning?

Shoh bir shu`lai furuzondur,
Har kishiga yetishsa so`zondur.

O`t aro ixtiyor ila surmak,
Bahra bermas, bag`ayri kuydurmak.

Shohkim buyla tangdil bo`lmish,
G`azabi o`ti mushtail bo`lmish.

Qochmoq andin savob erur bu dam,
Necha andin yiroq — ofat kam.

G`azabig`a tugangach andoza,
Har taraf yetgusidur ovoza

Kim, bu ishkim sanga ravo ko`rdi,
Jonig`a yuz balo davo ko`rdi.

Andin anduh ila nadomati bor,
Yoki aysh ichra istidomati bor.

Nodim o`lsa iloji osondur,
Boribon qaytmoq ne nuqsondur.

Bor esa qilg`onida isrori,
Jonni qutqorg`on o`lg`abiz bori»²⁰.

Xoja so`zni tugatmak erdi hamon
Ki, hadisin begandi yaxshi, yomon.

So`zga bu nav` chun qaror o`ldi,
Maslahat bir sari firor o`ldi,

Chun yiroq erdi kishvari Xorazm,
Qildilar ul taraf azimat jazm.

Men chu shahdin bu nav` ayrildim,
Hajrida qolmog`um tirik bildim.

O`lgan-o`q ayladim o`zumni gumon,
Hajr voqe` hamonu marg hamon.

Ul kafankim, libosim o`lmish edi,
Mujibi ehtibosim o`lmish edi.

Ani kiymak tanimg`a fan bo`ldi
Ki, o`luk kisvati kafan bo`ldi.

Menki, bo`ldum visoli mahjuri,
Kafanimdur libosi kofuriy.

Bot to`kulmas uchun tani ranjur,
Sepilibdur kafanda ham kofur.

To bu kishvar hududig`a yettuk,
Toki bu shahr aro nuzul ettuk.

Gar yiroqsen, yo`q ersa, hamrahsen,
Bori bo`lg`on ishimdin ogahsen.

Bu shah olinda muncha yolg`onim,
Anga yuz iztirob solg`onim,

Demagilkim, ko`ngul havosi edi
Qi, valine`matim vafosi edi.

Chun sanga sirrim oshkor ettim,
Sen dog`i qil, nekim qaror ettim,

Shartkim aylading— vafo etgil,
Bu diyor ichra turmayin ketgil».

Men simo` aylagach bu nav` surud,
Sarvi gulruxqa ayladim padrud²¹.

Mulk bar mulk tutmayin orom,
Aylabon yo`lni qat` gom-bagom.

Kishiga zohir etmadim bu roz,
Munga tegruki shohi bandanavoz.

Hukm qildiki: «Ayt afsona!»
Mundoq afsona topmadim yona.

Ham ko`rub buyla qasri kofuriy,
Yodima kirdi ul buti huriy

Ki, firoq ichra bo`lg`ali ranjur,
Bu²² sifat hulla aylamish kofur.

Yo`qki, kofurgun kafan qilmish,
Anga kofur urarni fan qilmish.

Ulki, olam aro ajoyibdur,
Bo`lsa bu qasr aro munosibdur».

So`zga berguncha qissago` anjom
G`oyibidin nishon topib Bahrom —

Hush yuz qatla tark qilmish edi,
Yuzdin ortuk o`lub tirilmish edi.

Ushbu afsonadin o`lub, yona
Tirguzub oni ushbu afsona.

Noladin asrab o`znikim nogoh,
Bo`lsa rovin fig`onidin ogoh.

Aylasa bir nafas fasonani bas,
Anga bog`lang`ay o`zga rohi nafas.

Deguchi chun dedi fasonani pok,
Ko`kka tortib fig`oni otashnok,

Chorlabon nuktago`ni chun quchti,
Bulbuli ruhi go`yiyo uchti.

Aning obi hayotdek so`zidin,
Bordi o`lgan kishi kibi o`zidin²³.

Kimni behush etar bu afsona,
O`ziga xud kelib netar yona?

[XXVII]

Baxrom g`oyibidin nishon topib, o`zdin g`oyib va benishon bo`lub, Xorazm mulkiga nishon yiborib, xojai farzona bila gavxari yagonani tilatib, alar kelguncha o`zi dag`i o`tru chiqqoni va subx anfosi masixlaridek o`luk tang`a ruh kiyurgoni

Chunki ul kecha shohi shohnishon,
G`oyibidin bu nav` tolti nishon,

To sahar beqaroru bedil edi,
Uylakim saydi nimbismil edi¹.

Shavq o`tig`a kuyub nechukki xase,
Betahammulluq aylar erdi base².

Shevasi iztirob qilmog`liq,
Goh qo`pmoq, gahe yiqilmog`liq.

Topsa erdi buzuq mizoji qaror,
Buyurur erdi qissag`a takror.

Ishi chun qilg`anini bilmak anga,
Goh o`lmak, gahi tirilmak anga,

Hajr anduhi chun qilib behol,
Holiga kelturub umidi visol.

Ne deyin hajrdin nelar ko`rdi,
Kim, ul oqshomni tongg`a tegurdi.

Oncha qildi tirilmaku o`lmak
Ki, padid o`ldi subhg`a kulmak.

Subhg`a chunki bo`ldi kulgu padid,
Damidin yondi shu`lai xurshed³,

Shohning itti hosil oromi,
Qildi mayl andakim Diloromi.

Ul taraf jazm qildi azm etmak,
Toki Xorazm haddig`a yetmak.

Bo`lub arkoni davlati moni`,
Necha kun sabr ila qilib qoni`,

Dedilar: «Azm qilmamoq avli
Ki, erur shahg`a za`f mustavli.

Garchi muhlikdurur firoq asru,
Lek bu yo`l erur yiroq asru.

Bo`lmag`ay ranj chun shadid o`lg`ay,
Sihhat asbobi nopadid o`lg`ay»⁴.

Hukamo ham kelib alar bila rost,
Qildilar shahg`a yer o`pub darxost

Ki: «Necha shahg`a ishqoyindur,
Lek ko`h viqoru tamkindur⁵.

Tog` oyini istiqomat o`lur,
Chun taharruk topar qiyomat o`lur⁶.

Necha kun ko`nglunga tutub g`amni,
Tutqil oromu buzma olamni!»

Kishilar topti oqibat ta`yin,
Charx sur`at valek mehroyin.

Xojag`a noma istimolat ila,
Oyg`a ham, lek bas xijolat ila

Kim: «Bu yanglig` xabar eshittuk jazm
Ki, bor ermish makoningiz Xorazm.

Bu xabardin agarchi bo`lduq shod,
Etti yuz nav` bandimizg`a kushod.

Lek holatni anglag`an hangom,
Tutmangiz anda bir nafas orom.

Kecha-kunduz demay xirom qiling,
Uyquni biz kibi harom qiling».

Shoxning⁷ ruq`asida pinhoni
Tomizib ashkdin bog`ir qoni

Ki: «Firoqing ichimni qon qilmish,
Ani ko`z yo`lidin ravon qilmish,

Kelki aylay sanga fido jonim,
Yo`qsa bo`ynungg`a bo`lg`usi qonim,

Furqat ichra chiqorma jonimni,
Dashna urmay oqizma qonimni.

Kelki chiqsun qoshingda jonim xam,
Yana oqsun yo`lungda qonim ham.

Xajr tig`ini jonima surma,
Jon berurdin burunroq o`lturma.

Sayr aro mehri xovariy yanglig`,
Manga kelgil uchub pari yanglig`.

Garchi o`lturmak aylading manga fan,
Kelu ko`r, bo`ynum uzra tig`u kafan.

Gar qoshingg`a yeturmadim o`zni,
Orazingg`a yorutmadim ko`zni,

Aylama haml komronliqg`a,
Hukm qil oni notavonliqg`a

Ki, firoqing`a to asir o`ldum,
Za`fdin ul sifat haqir o`ldum.

Ki, suv ichmak manga ne imkondur,
Tomizurlar valek ul qondur.

Buyla majruhu notavondurmen,
Notavon jismu xasta jondurmen.

Kelu o`lg`on tanimg`a jon bo`lg`il,
Jismima moyai ravon bo`lg`il

Ki, tavaqquf qilurda fahm etgum,
Vahki kelgung valek men ketgum!

Dahr chun aylagay meni nobud,
Sen taassuf yemak ne qilg`ay sud?»

Chun raqam ayladi bu ruq`ai dard,
Ruq`aning safhasig`a berdi navard.

Soldi qosidlar olig`a hayhot,
Dedi: «Turmay yeting nigorima bot!»

Yana Xorazm shahig`a yozdi misol,
«Buki Xorazmdin bir illiq mol,

Xojag`a zodi roh yetkursun,
Xoja mahmilni bu taraf sursun».

Shahdin ul ishda mundog` anglab mayl,
Er o`pub yo`lg`a kirdilar ul xayl.

El kibi yo`lda qildilar ta`jil,
Go`yi bir gom o`lur edi bir mil.

Chunki musta`jil erdilar behad,
Ettilar bot andakim maqsad.

Xoja bog`in topib nechukki nasim,
Shah misolini qildilar taslim.

Xoja chun olg`ach oni, qildi sujud,
Oyg`a ham yetti ruq`ai maqsud.

Xoja boshi sipehrdin oshti,
Mohvash farqi mehrdin oshti.

Chunki Xorazm shahig`a yetti misol,
Vajh berdi xizonadin filhol.

O`zi dog`i xizona yetkurdi,
Xizmati bekarona yetkurdi.

Asru ko`p shodmona bo`ldilar,
Taxt sori ravona bo`ldilar.

Qo`rguzub yo`l yururda isti`jol,
Shoh xud qilg`on ermish istiqbol

Chunki qoldi aroda bir manzil,
Shoh etib borcha xalqni g`ofil.

Uyug`on chog`da el qilib tadbir,
Ayladi mohrux sari shabgir.

El kibi kecha tinmayin ketti,
Sarvi gulruhg`a subhi dam yetti.

Korvon yolqibon urardin gom
Topmish erdi hamul zamon orom.

Go`yiyo erdi tong qarong`usi,
Eltibon el ko`zini uyqusi.

Borgah chashma boshida tikilib,
Nargisi gulning uyqu mayli qilib

Chashma boshida bir rafe` chinor,
Ichi kovoki, ul sifatkim, g`or.

Ichini o`rtagan sharori halok,
Ko`ksi oshiq ichidek o`lg`on chok.

Shah otin bir hajarg`a bog`lab rust,
Ul shajar sori azm ayladi chust.

Kirdi pinhoniy ul chinor ichra
Yori g`or ul sifatki g`or ichra.

Anda chun erdi sarvi hur sirisht,
Topar erdi mashomi atri bihisht.

Shohning chun maqomi o`ldi daraxt,
Oyni uyg`otdi uyqusidin baxt,

Qo`pubon subh uylakim ma`hud,
Zohir etti burun tariqi sujud.

Tengriga chun niyoz ko`rguzdi
Olib ilgiga changgini tuzdi,

Takya aylab yig`ochqa boshlab rud,
Qildi og`oz oshiqona surud.

Nola shahning firoqidin aylab,
Oh aning ishtiyoqidin aylab.

Chashma sori urub paridek gom,
Tutti sarchashma boshida orom.

Anga loyiq Navoiy rud yasab,
Nomasi so`zlarin surud yasab.

Har so`zidin chekib fig`on yig`lab,
Oqizib sayli ashku qon yig`lab.

Shoh har nag`mada borib o`zidin,
Ashki anduh yog`durub ko`zidin.

Toki oy un chekib tarona bila,
Boshladi savt bu fasona bila

Ki: «Bu yo`l ne balo uzog` o`ldi,
Tobidin dog`im uzra dog` o`ldi.

Etti og`zimg`a ranjdin jonim,
Qolmadi g`am yemakka imkonim.

Umrdin noumid bo`ldum lo!
Mihnati hajr ichinda o`ldum lo!

Ul kun o`lg`aymu, ey sipehri daniy
Ki, solib shoh xizmatig`a mani.

Qulog`ig`a so`zumni yetkursang,
Ayog`ig`a ko`zumni yetkursang.

Vasldin hosil o`lsa darmonim,
Bo`lmag`ay o`lsam o`zga armonim!»

Bu surudini chun eshitti shoh,
Yoqasin chok qildi tortib oh.

Yugurub jismi notavon birla
Chiqti yuz nolau fig`on birla,

Nafasining o`ti sharorangez,
Shu`la chiqqoy kibi yig`ochdin tez.

Yor ayog`ig`a bo`ldi andoq past
Ki, quyosh ko`rgay oftobparast.

Qolmadi anda hushning asari,
Uyla devonadekki ko`rsa pari.

Chun pari dog`i ko`rdi andoq hol,
Aylabon hayrat oni bexudu lol.

Shoh oyog`ig`a dur sochib ko`zidin,
Bordi o`pgach ayog`ini o`zidin.

Yor uza chunki past bo`ldi sipehr,
Yorga tushti sipehr ayog`ig`a mehr⁸.

Qora tufroqqa tushti zilli iloh,
Soyag`a tushti mehr ham nogoh⁹.

Shoh bexud yer uzra, moh dog`i,
Moh kelmay o`ziga, shoh dog`i¹⁰.

Hajr poyon topib visol ko`rung
Olloh, olloh, g`arib hol ko`rung!

Hajr shomi xud erdilar behol,
Hol ko`rgil, chu bo`ldi subhi visol.

Nafas urg`uncha subhi abyaz po`sh,
Birida yo`q edi nafas, bal hush¹¹.

Chun sahar ochti ma`dani kofur,
Mehr olamg`a yoydi hullai nur.

Korvon ahli aylabon ma`lum,
Qildilar ul ikov boshig`a hujum.

Xojakim; ko`rdi ul g`arib ahvol,
Bildikim, qo`ndi toyiri iqbol.

Elni ul tegradin yiroq surdi,
Bir saroparda chust kelturdi.

Ko`rub ul tegraga saro parda,
Tutti kofurgun saroparda.

Kirdi oyu quyosh niqob ichra,
Balki kofurgun sahob ichra.

O`ziga kelgach ul iki dilxoh,
Ne deyishgandin o`lmadim ogoh.

Bir shabistonki, el emas mahram,
Qaysi elkim, sahar nasimi ham.

So`zki vasfida har namat bo`lg`ay,
Rost bo`lsa, dag`i g`alat bo`lg`ay.

Etti alqissa chun murodig`a shoh,
So`ngg`idin yetti borcha xaylu sipoh,

Shahg`a chun zavq inbisot topib,
Barcha ul zavqdan nishot topib.

Xojani shah vaziri xos etti,
Sudu savdosidin xalos etti.

Kasb chun el g`animat ayladilar,
Shahr sori azimat ayladilar.

[XXVIII]

Bahrom go`rning ov azmig`a charga solg`oni va ajal xayli ovining chargasig`a qolg`oni va sayd azmig`a go`r summining tezraftorlig`i va o`zining go`r domig`a giriftorlig`i va saltanatining anjomi va tarix va fasonasining itmomi va ixtitomi

Shoh chun shahrni maqom etti,
Yana ohangi rudu jom etti,

Za`f ketti mizojidin bilkul,
Baski gul atri birla ichti mul.

O`zi birla muqarrar etti muni
Ki, o`tar haftaning chu yetti kuni.

Ul yeti qasr aro xirom etgay,
Har kuni birda mayli jom etgay.

Mohvashlar bila qilib may no`sh,
Tutqay o`z mahvashi bila og`ush.

Bo`lsa gulchehralar anga mahbub,
Lek mahbubin anglag`ay marg`ub.

Bo`lg`ay ul qasr rangi malbusot,
Balki ko`rmakta borcha mahsusot,

Necha yil buyla komlar surdi.
Hoy-huyin falakka yetkurdi.

Oqibat he deguncha charxi daniy,
Tiyra go`r ayladi aning vatani.

Qilma Bahromdin muni hayrat,
Anga xud charx berdi oz fursat.

Kishi yuz qari podshoh o`lsa,
Taxtgiru jahon panoh o`lsa.

Etti ko`k gunbazida oromi.
Chovushi bo`lsa charx Bahromi¹.

Ham kerak oqibat vido` etmak,
Borchaning tarkini qilib ketmak.

Shoh Bahromning butub komi,
Mundoq o`ldi ishining anjomi

Kim, ichar erdi yetti qasrda may,
Har biriga mururi paydarpay.

Qaysi manzil aroki bo`lsa muqim,
Sarvi gulchehr erdi yoru nadim,

Chang birla tarabfizo dag`i ul,
Nag`ma birla g`azalsaro dag`i ul.

Bo`lsa devori bast aro dilgir,
Azm etar erdi qilg`ali naxchir².

Anda ham yonida edi mahvash,
Chekib ot uzra nag`mai dilkash.

Nag`mapardoz ul erdi, soqi ham,
Boqiyi umru umri boqiy ham.

Yuzidin majlisig`a oroyish,
Unidin xotirig`a osoyish.

Onsizin ermas erdi bir soat,
Xoh aysh aylasun vagar toat.

Bir kun ov solmish erdi behad keng,
Davrasi charx davri birlan teng.

Sayd ul ovda uylakim anjum,
Borchasig`a firor raxnasi gum³.

Anda otliqqa had yo`q erdi padid,
Saydg`a ham adad yo`k erdi padid.

Bir falakvor marg`zor erdi,
To`la otlig` bila shikor erdi.

Otlig`i chargalar tuzub necha saf,
Qo`shulub bir-biriga ikki taraf.

Chun qo`marg`olg`a yetti ul charga,
Xalq berkittilar ayoq yerga⁴.

Saydg`a haddin oshti el javri,
Uch yig`och erdi charganing davri.

Lek o`n besh saf erdi to`-barto`,
Sayddin charga o`rtasida g`uluv.

Zaxm ila sayd baski zor o`ldi,
Marg`zor uyla lolazor o`ldi.

Balki qon bo`ldi sellar haryon,
Ayladi sel mayllar haryon.

Saydkim, yerga oqti qoni aning,
Chiqti qon seli birla joni aning»

Shoh Bahrom Go`ri beozarm,
O`zni go`r o`ltururg`a aylab garm.

Chargada mingcha qodir andoze,
Borchaning sayd urarg`a parvozi.

Sayddinkim kelur chiqorib til
Har birisiga yuz ramida qatil.

Charga ahli otib yog`indek o`q,
Har taraf qo`ysa yuz, qutulmoq yo`q

O`lubon necha yuz tuman jonliq,
Har kishi necha sayd ila qonliq.

Qon to`kardaki, yo`q xaros elga,
Bo`lubon lolagun libos elga.

Qondin ul yerda guliston butti,
Go`yiyokim ul elni qon tutti.

Marg`zoriki ov edi anda,
Qon yo`li nov-nov edi anda.

Go`yiyo uyla yer ekandur bu
Kim, bor ermish tubida bolchig`u suv.

Yuzini gard tah-batah tutmish,
Anda yomg`ur yog`ib giyah butmish.

Chun giyah butmish uylakim besha,
Tubini mahkam aylamish resha.

Bir qorig`a yaqin zaxomat anga,
Resha bandidin istiqomat anga.

Emdikim qondin oqti har yon sayl,
Sel o`z markazig`a ayladi mayl.

Singib ul nav` nam kuyi ketti
Ki, bu nam suv namig`a ham yetti.

Bolchig` ul nav` bo`ldi ov eliga.
Ki, yetar erdi kimsaning beliga.

Bodpolarg`a botmoq o`ldi ish,
Bolchig` ustida yotmoq o`ldi ish.

Buyla holatda mehr chekti niqob,
Parda yopti quyosh yuziga sahob.

Bulut el uzra qatra bor o`ldi,
Nuh to`foni oshkor o`ldi.

Kuyidin suvu yuqoridin nam,
«Yuqoridin namu quyidin ham.

Orada bo`lg`on o`lsa tufroq rust
Asrag`on bo`lsa ajrig` oni durust.

Chun yuzin yuz tumanchirik yopqay,
Sayd kenicha har biri chopqay.

Ajab ermas bo`lub taxalxul anga,
Etsa har soridin tazalzul anga⁶.

Xossakim qondin oqibon yuz arig`,
Har arig` qilsa yer yuzin balchig`.

Ot ayog`i ani xalob etsa,
Yuqoridin yog`in dag`i yetsa,

Ne yog`inkim etib falakka hayo,
To`ksa olam eli uza daryo.

Umridin el ne ayb ko`z yummoq?
Qayda tebronmak, anda-o`q cho`mmoq?

Ushbular borcha bor edi mavjud,
Bo`ldi bir damda ov eli nobud.

Charga davriki xalqdin to`ldi,
Er yuki og`ir erdi xam bo`ldi.

Uyla yumruldi yerga yuz ming xayl,
Qildilar bir yo`li su qa`rig`a mayl.

Davra birlaki, cho`mdilar mutlaq,
Bo`ldi ul ov hisorig`a xandaq.

Suvki xandaq qirog`idin toshti,
Ne qirg`okim, hisoridin oshti.

Ko`rgan ul davra ichra mundog` hol,
Erni andog`ki, suv uza g`arbol,

Jondin ul-suv bila ilik yudilar,
Shoh, balkim bori chirik yudilar.

Topmas erdi cho`mub itardin amon,
Sayd afgan hamonu sayd hamon⁷.

Sayd uchun borchag`a xirom o`ldi,
Saydgah xud alarg`a dom o`ldi.

Sher ila jayran ul maqom ichra,
Tushtilar chun bu nav` dom ichra.

Yuz tuman sheru jayran o`ldi chu g`arq,
Sheru jayran aro o`larda ne farq?

Bildilar oshkoru pinhoniy,
Yo`q ekanni qutulmoq imkoni.

Sa`y ila bir-birin tutushtilar,
Mug`tanam anglabon quchushtilar.

Bor edi ul quchushmoq andoq rust
Kim, bir o`ldilar iki hamdam chust.

Buyla vahdat chu oshkor o`ldi,
Bir-biriga ikov shikor o`ldi.

Ko`rdi shahkim, sipohi dashtnavard,
Botti andoqki, yo`q alardin gard.

Ul sarikim, azimat etti sipoh,
Ham o`shul yon azimat ayladi shoh⁸.

Mo`rdek tushti ul sipoh aro sho`r,
Kirdilar yerga borcha uylaki mo`r.

Kirdi gar mo`rdek sipohi dajam,
Kirmayin qolmadi Sulaymon ham.

Go`rdur borcha olam ahlig`a qism,
Anga Bahromi Go`r edi xud ism⁹.

Ajdahoedurur bu dahri daniy,
Elni yutmoq chekib shioru fani.

Toki yutmoq shiorini tutti,
Yuta olg`oncha xalqni yutti.

Lek qonuni erdi yutmog`ining,
Biru yo o`n, yo`q ersa yuz yo ming.

Andin elga base taab tushti,
Lek Bahrom ishi ajab tushti

Ki, ani oncha izzu joh bila,
Dahr aro sig`mag`an sipoh bila,

Bermayin bir dam ichra hech amon.
Uyla chekkay bu ajdahayi damon

Ki, birov topmayin xabar andin,
Dahr aro qolmag`ay asar andin.

Olloh-olloh, ne ajdahodur bu,
Ajdaho demakim, balodur bu

Kim, kishi topsa ajdahodin ranj,
Ham topibdurlar ajdaho bila ganj.

Munda yo`q ganj, g`ayri vayronliq,
Qimsa andin qutulmayin jonliq.

Toki jondin erur nishon kishiga,
Andin ermas dame amon kishiga.

Jonni olg`on bila dag`i qo`ymas,
Tanni yutqon bila dag`i to`ymas.

Jismi xokini xoksor aylar,
Ko`kka ajzosini g`ubor aylar.

Onchakim bo`lg`ay, ul g`ubor asari,
Etar ajzosig`a aning zarari.

Anga bir damdadur tutulmog`liq,
Lek yillarda yo`q, qutulmog`liq.

Bordur andin birovga istig`no
Kim, shiori erur tariqi fano.

Garchi bo`ldi zabuni Afridun¹⁰,
Bu Faridundek aylar oni zabun.

Ey Navoiy, vujud harfin unut,
Adam o`lmoq bila fano yo`li tut.

Sen chu ursang fano yo`lida alam,
Yo`qqa mumkin emas yetishmak alam.

Alamin ko`rmayin desang yo`q bo`l,
Seni yo`q topsa o`zga netgay ul?

[XXIX]

Dahri muxolif norostlig`i taronasin tuzmak va benavo ushshoqqa andin ijtinob pardasi ko`rguzmak va sipehr zulmidin bexabarlarg`a ta`n toshi otmoq va g`aflat uyqusidin joh mag`rurlarin nasihat go`shmoli bila uyg`otmoq

Ey ko`ngul, boqmag`il jahon ishiga
Kim, jahon qilmadi vafo kishiga.

Bir ulug`roq kesak erur bu jahon
Ki, erur ko`pragi suv ichra nihon.

Kurai xok keldi bebunyod.
Suv ichinda kesakka ne bunyod.

Anga oqil ne e`tibor etgay,
Anda bir dam qachon qaror etgay

Kim, kesakni suvda nazora qilur,
Bir-ikki lahza chun o`tar ezilur.

Bu kesak manzili iqomat emas,
Kimsaga anda istiqomat emas.

Burun andinki, suvda hal bo`lg`ay,
Suv tubiga cho`mar mahal bo`lg`ay.

Sen fano birla kishtie soz et,
Anga raxting solurni og`oz et.

Kimki ul kishti ichra topsa futuh,
Yo`q ajab bo`lsa kemachi anga Nuh¹.

Kimgakim Nuh bo`ldi kishtibon,
G`am yo`q ar ko`kka mavj urar tufon,

Voqif o`lg`ilki, aylabon talbis,
Topmag`ay yo`l bu kemaga iblis.

Dema garchi topar esang yoro,
«Lotazar kofirina dayyoro»²

Ko`rma ul demakda osonliq
Ki, erur so`ngqisi pushaymonliq.

Kurai xokkim deduk beshak
Ki, erur o`ylakim suv ichra kesak.

Charx mundin dog`i baqosiz erur,
Yo`q, kesak go`rdek vafosiz erur.

Anga bo`lsa suvda kesakcha hisob,
Muni daryo yuzida angla hubob.

Gar hubob o`lsa uylakim gunbad,
Anda qilmas iqomat ahli xirad.

Gunbadekim, yiqar nafas oni,
Kishi qilmoq nedur havas oni.

Uyki bir damda bo`lg`ay ul barbod,
Ani ne nav` el istagay obod.

Charx toqiki besutun o`lg`ay,
Har nafas sayr ila nigun o`lg`ay,

Goh farsh o`rnig`a kelib arshi,
Goh arsh ustiga chiqib farshi.

Kimsa ne nav` etar bu uyda maqom,
Yo tutar bu maqom aro orom.

Muxtalif keldn charxi zangori,
Andin ortuq nujumi sayyori,

Qaysi sayyor, bal savobit ham,
Mutaharrik demayki, sobit ham.

Har biri lu`bate yasab o`zini,
Xira aylab o`ziga el ko`zini.

Bir shabistonda jilva aylab soz,
Falak ul la`blarg`a lu`batboz.

Lu`bati mahvashi sumanbar ham.
Shomdin zulfi mushku anbar ham,

Yuz tuman la`b oshkor aylab,
Olam ahlini beqaror aylab.

Angakim e`tiboru joh berib,
Falak avjida jilvagoh berib.

Taxti johi qilib baland sipehr,
Gird bolishti johi aylab mehr.

Ko`rguzub anda zebu oroyish,
Lek bir lahza bermay osoyish.

Zulm ila fe`li bozgun boshlab,
Charxdin oni sarnigun tashlab.

Kimki taxtin aning samog`a chekib,
Yorga urmoq uchun havog`a chekib.

Elki bu nav` alarni qildi band,
Yana tufrog` uzra qildi najand.

Sarbalandeki buyla qildi nigun,
Anga haddu qiyosdin afzun.

Elgakim berdi charx uza avrang.
Ne Kayumars³ qoldi, ne Hushang⁴.

Qani Tahmurasu⁵ qani Jamshed?⁶
Bordilar borcha dahrdin navmid.

Qani Zahhoku⁷ qani Afridun⁸
Ki, borin qildi sarnigun gardun.

Qani ajdarni o`lturur Gushtosp⁹,
Qani ganj elga bazl etar Kurshos?¹⁰,

Qaydadur Kayqubodu¹¹ Kaykovus¹²,
Qani Kayxisravu¹³ Tahamtanu¹⁴ Tus?¹⁵,

Qani Doro¹⁶ dog`i qani Bahman¹⁷,
Qani Asfandiyori¹⁸ ro`yintan?

Qani Iskandari¹⁹ jahon oro,
Qani Dorobu²⁰ Ashk bin Doro?²¹

Somkim adl qildi, Vard qani,
Mazxari zulm Yazdjard qani?

Qani Bahromshohi charx sarir
Ki, sarir ayladi sipehri asir?

Etti iqlim mulkini oldi,
Etti charx uzra masnadin soldi.

Etti gunbad nechukki yetti sipehr,
Har biri ichra hure uylaki mehr.

Birisi birla bir kun oromi,
Lekin oromi dil-Diloromi.

Ayshlar soz ayladi payvast
Ki, salotindin elga bermadi dast.

Muncha kominki, berdi charxi kabud,
Uyla bir damda ayladi nobud

Ki, bo`lub dahr noumid andin,
Asare qolmadi padid andin.

Dedi ul lahza aql o`lub ojiz,
Go`yi Bahrom yo`q edi hargiz.

Shohlarkim, jahonpanoh edilar,
Bori olamg`a podshoh edilar.

Charxning ishvasozi tannozi
Borig`a berdi bu sifat bozi.

Necha kun chunki reshxand etti,
Marg domig`a poyband etti,

Qochmadi kimsa bandidin oning,
Chekmadi bosh kamandidin oning.

Senu men xudkim o`lg`abiz oxir
Ki, qo`lidin qutulg`abiz oxir.

Borchag`a chun adam sori yo`ldur,
Korvon ichra korvon uldur

Ki, burunkim cholinsa ko`si rahil,
Yo`l yarog`idin aylagay ta`jil.

O`zni olamdin aylab ozoda,
Andoq o`lg`ay safarg`a omoda

Ki, murodi aning xirom bo`lub,
Ko`yi maqsud sori gom bo`lub,

Bo`lubon do`st yodidin xandon,
Ko`rub o`ziga dahrni zindon

Ki, qachon marg va`dasi yetgay,
Ul yetardin burun bu azm etgay.

Chun azimat qilurg`a topti vuquf,
Qilmag`ay o`zni bu zamon mavquf.

Ey Navoiy, safarg`a tayyor o`l,
Toki mumkindurur sabukbor o`l.

O`zlugungdek og`ir yuking yo`q bil,
Ul og`ir yukdin o`zni ayla yengil.

Chunki ul yukni o`zdin etting kam,
Do`st ko`yida bil burung`i qadam.

Balki ul yukni chunki salb etting,
Qadaming ranja aylamay yetting.

Vatan ichra safar birovki demish,
Anga ta`vil go`yyo bu emish.

[XXX]

Nozimning bu javohiri samin va bu laoliyi anjum oyin nazm silkiga tortilg`ong`a kon qozor mashaqqatidin farog`at topqoni va osoyish uyqusig`a ko`zin yopqoni va Shoh Bahrom hayoli tushda mutamassil bo`lg`oni va bu tarix nazmi uchun uzrlar qo`lg`oni

Lillahilhamdkim, yana iqbol
Kavkabi baxtim etti farruxfol¹,

Tolii sa`d yorliq qildi,
Qalamim durnisorliq qildi.

Yolg`uzun yo`qki, durri ummoniy,
Balki turluk javohiri koni²,

Ul javohir nujumidin homun
Bo`ldi andoqki qullai gardun³.

Men necha fikr ayladim o`zuma,
Ul javohir ko`runmadi ko`zuma:

Gavhari obdori jolacha ham,
La`lu yoquti bargi lolacha ham⁴.

Baski har yon xirom etib edi chust,
Qalamim po`yadin bo`lub edi sust,

Payk yanglig`ki bo`lsa dashtnavard,
Tiyra   aylar   yuzini   ter   bila   gard.

Da`viyi rost, gar gazof aylar,
Po`yada da`viyi masof aylar.

Qat` bo`ldi chu dasht paykori,
Oritur orazin havodori.

Men dag`i chun bu payki farrux pay
Qildi mundoq vase` dashtni tay.

Xasta xotirni zavqnok ettim,
Yuzidin gardu xayni pok ettim.

Topti chun qilg`on ishta baxshoyish,
«Necha kun,— dedim,—eting osoyish».

Manga ham tifli tab` hormish edi,
Baski ul payk birla bormish edi,

Ayladim hujra azmi tinmoq uchun,
Ko`zlarim uyqudin isinmoq uchun.

Bir kuhan bo`ryo firosh erdi,
Muttako go`sha uzra tosh erdi⁵.

Bo`lg`och oromgohim ushbu firosh,
Uyqu istab qo`yuldi tosh uza bosh.

Uyqu etmay hanuz ko`zga nuzul,
Ko`ngul o`lmay xayoldin ma`zul,

Jilva qildi nazar fazosinda,
Navmu uyg`og`lig` arosinda,

Sho`ru g`avg`oda bir guruhi kasir
Boshlari uzra bir baland sarir⁶,

Vasfi ul taxtning musamman o`lub,
O`rtasida biravga maskan o`lub.

Boshida toji saltanat zohir,
Yuzida nuri ma`dalat bohir.

Yana ul taxti osmon soya
Ki, anga bor edi sekiz poya.

Poyalar uzra erdi sekkiz burj,
Har biri bir jamol durrig`a durj,

Durjlarda sekiz samin gavhar,
Burjlarda sekiz munir axtar,

Har birin bir quyosh nisheman etib,
Burjni aksi birla ravshan etib.

Manga ul taxt keldi o`truda,
Men ne uyg`oq edim, ne uyquda.

Mutahayyirki, ne misol erkin?
Manga bu tushmu yo xayol erkin

Ki, birav keldi ul tarafdin tez,
Dedi: «K-ey nuktago`yi sehr angez!

Qo`pu bir lahza ranja ayla qadam
Ki, tilar suhbatingni shah bir dam!»

Yana bir qiz ham ehtimom aylab,
Etti ham bu zamon xirom aylab,

Surdi bu nukta sho`xi shiringo`
Ki: «saloming dedi sekiz bonu⁷,

Ettisi shohi komrong`a haram,
Biri mahbubu munisi hamdam».

Nutqini ayladi kalomovar,
Uylakim burnog`i payomovar.

Dedim: «Ey iki nukta go`yi fasih,
Nutqunguzda havosi nutqi Masih!

Manga avval bu shoh otini deng,
Yana sekiz pari sifotini deng!

To bilib ul sari qadam urayin,
Nukta sursam vuquf ila surayin».

Dedilar: «Xisravi baland maqom,
Etti iqlim shohidur Bahrom.

Haram ahli yeti gulandomi,
Borisi dilbaru Diloromi»⁸.

Bilgach ul so`zni shodmon o`ldum.
Qo`pubon ul taraf ravon o`ldum.

Chun yer o`ptum, shah istadi o`ziga,
Qadam urdum mute` o`lub so`ziga.

Surttum taxt poyasig`a jabin,
Oncha ko`rdumki, qo`pti taxtnishin.

Chekti og`ushig`a naxust meni,
Quchti takror birla rust meni.

Shoh birla, quchushquchi birla,
Xo`blar ham ilik uchi birla,

Qo`pubon chun ko`rushtilar mahjub,
Turubon yerga tikti ko`z har xub.

Shoh tutqoch qo`lumni o`lturdi,
Zarra qadrin quyoshqa tegurdi.

Necha dedim yerim emas bu makon,
Tushgali qo`ymoq o`lmadi imkon.

Bo`lmadi tushmak iztirob bila,
Sokin o`ldum tuman hijob bila.

Quyosh olida zarradek betob,
Titrabon jismim uylakim siymob.

Bo`ldi doroyi kordon xomush,
Kirgucha tang`a tobu mag`zima hush.

Chun muni bildi shohi farzona,
Nukta og`oz qildi shohona:

«K-ey bilik mulkin aylagan tasxir,
Nayzai   kilk   birla   olamgir!⁹

Chun chekib til saloyi nazm solib,
Dahr mulkin bu tig` birla olib.

Nazm kishvarsitoni ham sen-sen,
Balki sohibqironi ham sen-sen!

Keldi jonbaxsh nazminga avsof,
Kishi hayvon suyin demaklik sof¹⁰.

Buki tariximiz bayon qilding,
Elga ahvolimiz ayon qilding.

Til aning vasfidin erur ojiz,
Sehr xud bor, agar emas mu`jiz.

O`zgalar ham yo`nub bu ishga qalam
Ayladilar bu dostoning¹¹ raqam,

Safhani chun munaqqash ayladilar,
Yozdilar har nekim xush ayladilar.

Ne eshitganni aylabon tasdiq,
Qildilar nazm, aylamay tahqiq.

Ki, qalamzan qilur zamon tahrir,
Topmish erdi fasona ko`p tag`yir,

Chinu yolg`onni qildilar ma`lum,
Noma zimnida qildilar manzum.

Sanga navbat chu yetti sa`y etting,
Qissaning harf-harfig`a yetting.

Sidqu kizbida onchakim makdur,
Sa`y etib noma aylading mastur.

Yana bukim, alar yozarda varaq,
Berdilar chun raqam ishiga nasaq,

Qissa ko`prak ekanni bilmadilar,
Yana istarga sa`y qilmadilar.

Biri nazm ichra har nekim qildi,
Anga yetganda o`zga ham qildi.

Bu jihatdin base g`arib umur,
Qoldi olam eli aro mastur.

Sen bu ishning payig`a chun bording,
Zski daftar¹² base ko`p axtarding,

Lojaram ko`p g`aroyib o`ldi ayo
Ki, bu afsona ichra topti bayon.

Yana bukim alar qilurda raqam,
Forsiyni magarki erdi qalam

Ki, nekim kilk savti soldi sado
Forsiy lafz birla topti ado.

Forsiy bilgan ayladi idrok,
Lek mahrum qoldilar atrok.

Sen chu nazmingni turktoz etting,
Forsiy tildin ehtiroz etting.

Holiyo chun zamonda sultonlar,
Ko`pragi keldi taxmisaxonlar.

Dahr aro shah chu turk voqe`dur
El aro turk lafzi shoyi`dur.

Chun bu ma`nini aylading malhuz,
Turk ulus dog`i bo`ldilar mahzuz.

Men chu qildim vidoi dori g`urur,
Iki ming yil qilib sipehr murur.

Aytting muncha doston mendin,
Solding el ichra ko`p nishon mendin.

Otima o`chmish erdi ovoza,
Ani yang boshtin aylading toza.

Bo`lsa erdi mening chog`imda bu ish
Ganjlar aylagay edim baxshish.

Toki tushti mening qo`lumg`a jahon,
Qilmadim yer tubida ganj nihon.

Har ne ilgimga tushti sarf ettim,
Shohi darvesh dahrdin kettim.

Ganj qo`ysam edi Faridundek,
Naqdlar ko`msam erdi Qorundek.

Manga rohat yetib bu chog` andin,
Sanga bergay edim so`rog` andin.

Shohlarkim ko`rub zamonada ranj,
Er tubida qo`yarlar ermish ganj.

Anda ham bu sifat jihatlar emish,
Buyla po`shida maslahatlar emish.

Odami bo`lmadi chu olimi g`ayb,
Manga bu ish ko`runur erdi ayb.

Garchi sendin base xijildurmen,
Shukrung ayturda munfaildurmen.

Ko`nglum ar asru bas mushavvashdur,
Ikki ishdin vale base xushdur:

Biri bukim, bu nav` derlar xayl
Ki, sanga yo`q emish jahon sari mayl.

Dahr ishidin malolating bor emish
Johidin sa`b holating bor emish.

Yo`q emish johi sori parvoying,
Molidin mujtanib emish roying.

Har nekim, dahr moli topsa vujud,
Ko`zung olida bor emish mardud.

Nimakim xotiringg`a dilkash emas,
Sanga qilmoq ruju` ani xush emas.

Yana bir buki davrai aflok,
Gar vujudumni qildi to`dai xok.

Anga ham yetti sarsari bedod,
Uylakim berdi borchasin barbod.

Qolmadi olam ichra osorim,
Tutti yo`q hukmini — yo`qu-borim,

Lek shohiki shah nishon bo`lg`ay,
Kafi ehsoni durfishon bo`lg`ay.

Ki, jahon ahli sarfarozidur,
Emdi olamda Shohi G`oziydur¹³.

Shoh Sulton Husayiy charx sarir
Ki, anga yo`q jahon elinda nazir.

Ra`yi olinda nayyiri a`zam,
Quyosh olinda zarradin ham kam.

Qadri qoshida gunbazi mino,
Charxi mio qoshida misli suho¹⁴.

Sifati vasfidin chu keldi fuzun,
Ko`p deyilsa, fasona bo`lg`ay uzun.

Sen angakim bu dam mulozimsen,
Jon bila qullug`ig`a jozimsen.

Garchi shohidurur jahon dovar
Ki, anga borcha ishda haq yovar,

Shohlarkim, jahon aro edilar,
Dahr mulkiga kadxudo edilar.

Misli Jamshed yo Faridun ham,
Yo Ikandar, yo`q ersa Horun ham.

Borchadin bordurur nishon anda,
Ko`rguzub baxt komron anda.

Borig`a garchi bor mushobahati,
Manga ko`proqdurur munosabati.

Biri ul jumladin shijoatdur,
Shahg`a bu ish ulug` bizoatdur.

Manga shahlikda berdi bu ish dast
Ki, qo`lumni chu qildi hodisa past.

Qildi hoqoni Chin diyorima azm,
Istadim ro`boro`y qilmoq razm.

Sipahim bevafolig` ayladilar,
Borcha mendin judolig` ayladilar.

Mutahayyir bo`lub bu suratdin,
O`zni chektim yiroq zaruratdin.

Anga bordi elu sipohim ham,
Qo`lig`a tushti taxtu johim ham.

Ul bori olam uzra shoh o`ldi,
Manga har yer go`rezgoh o`ldi.

Oqibat baxtning hidoyatidin,
Baxt yo`q, tengrining inoyatidin.

Oz kishi birla ustiga surdum,
Anga barvaqt o`zumni yetkurdum

Ki ul etguncha razm uchun big`im,
Uchurib erdi boshini tig`im.

Yana olam sarosar o`ldi manga,
Rub`i maskun musaxxar o`ldi manga,

Shohi G`ozig`a ham bu hol o`lmish
Kim, chu mulkiga intiqol o`lmish.

Charxdin uyqug`a qolib baxti,
Tushmish a`dosi ilgiga taxti.

Cheriki ham qo`yub adusig`a yuz,
O`zi qolg`onda bekasu yolg`uz.

Oz kishi birla bir taraf ketmish,
Xasmi boshig`a ilg`abon yetmish.

Iyolab toju mulku maskanini,
Topmish o`z komi birla dushmanini.

Qonidin tig`in aylabon gulrang,
Lolagun mayg`a aylamish ohang.

Chun bu ish dushmanig`a ko`rguzmish,
Mening o`lgan otimni tirguzmish.

Lek insof agar aroda durur,
Mendin oning ishi ziyoda durur

Ki, men ettim ul ish biyobonda,
Lekin ul shahr birla qo`rg`onda.

Yana ulkim, Xavarnaqi yasadim,
Dahr bog`ig`a ravnaqi yasadim.

Ne Xavarnaq — eram gulistoni,
Ne eram, balki ravza bo`stoni.

Anga dog`i bu kom bo`ldi nasib,
Dahr aro bog`e ayladi tartib.

Tufrog`i mushku anbari soro,
Oti olam aro «Jahonoro»¹⁵.

Jannatoso harimu bo`stoni,
Yuz Xavarnaqcha bir gulistoni,

Yana bir buki, ayladim yeti qasr,
Har biri o`z chog`ida ziynati asr.

Chamanosoki, bor anga bir bog`.
Ravza bog`ig`a hasratidin dog`.

Anda o`n qasr, balki ortuq ham,
Yasamish uylakim riyozi eram.

Yana ulkim, manga bu berdi dast
Ki, ko`ngul saltanat aro payvast.

Mayl etib aysh ila tarona sori,
Boqmadim ganj ila xizona sori.

Ul dag`i aysh sori moyildur,
Nag`mau savt birla xushdildur.

Manga bo`lsa xizona gar nobud,
Anga yo`qtur xizona xud mavjud.

Buyla shohiki muncha holoti,
Turfa vaz`u ajab xayoloti.

Shahlar ichra manga erur monand,
De olurman — erur manga farzand.

Ki, jahon shahlarig`a shoh o`lsun,
To qiyomat jahon panoh o`lsun,

Senki olinda bir kamin qulsen,
Bog`ida xushtarona bulbulsen.

Qilmog`ing ulcha muddaosi erur,
Kecha-kunduz ishing duosi erur.

G`arazing buki, umri o`lg`ay uzun,
Davlati dog`i lahza-lahza fuzun.

Garchi har ishta tengridur yori,
Yo`qki men ham eman xabardori.

Ul chu farzand erur manga hosil,
Ruhum andin emas durur g`ofil.

Qaysi sa`b ish sariki yuz keturur,
Anga ruhum base madad yeturur.

Sanga chun bor aning murodi — murod,
Men murodig`a aylasam imdod.

Go`yiyo buyla hukm etar xiradim
Ki, sanga ham yetar emish madadim,

Olloh-olloh, bu ne degan bo`lg`ay,
Tengri uzrungni ham magar qo`lg`ay.

Menki bazlu saxoda otlig`men.
Bo`lsa yuz muncha ham uyotlig`men.

Emdi shohingg`a de salomimni,
So`ngra mundoq yetur payomimni.

Ki: jahon kimsaga vafo qilmas,
Shohlig` tarkiga kiro qilmas.

Shahki ming yil aning hayotidur,
G`araz o`lganda yaxshi otidur.

Ming yil o`lsa hayot maddig`a pech,
Ul zamonkim o`lar erur bari hech.

Yaxshilik birla gar qolur oti,
Bu erur mujibi mubohoti.

Senki mustahsan o`tti avqoting,
Yaxshiliqqa chiqibdurur oting.

Ming   yil   ummid erurki   qolg`aysen,
Yaxshi ot-o`q jahong`a solg`aysen».

Shoh chun so`zni mundog` etti tamom,
Ul sekiz sarv qaddu siymandom,

Ham qo`pub hamd ila sano dedilar,
Mahdi ulyog`a ko`p duo dedilar.

Men qabul aylabon dedim: de so`z
Kim, og`izdin burun ochildi ko`z.

Ko`z ochib angladim tush ermish bu,
Ko`z yumub istadim yana uyqu.

Jahd ila garchi topmadim oni,
Lek ko`p yetti fayzi ruhoniy.

Dovaro, xisravo, falak joho,
Sarfarozo, shaho, shahanshoho!

Nekim erdi nidoyi Bahromiy.
Rahi etti adoyi payg`omiy,

Sanga ul har ne pandkim berdi,
Demaki, ihtiyoj emas erdi.

Ki, anga har nekim iroda durur.
Senda yuz onchadin ziyodadurur.

To qilur charx gunbadi davvor,
Aks etar sayr sab`ai sayyor,

Etti ko`kni haq aylasun pasting,
Etti kavkabni ham furo` dasting.

Falak ustida taxtu johing ham,
Falak etgan bino panohing ham!

[XXXI]

So`z g`oyati va nazm nihoyati va g`oyatsiz xijolat izhori va nihoyatsiz jur`at e`tizori va o`qur elga nasoyihi sanoyih o`qumoq va bitir xaylg`a mavoiz ajzosi bitmak va tarixining tabyini va abyoti adadining ta`yini

Chun manga fayzi fazli rabboniy
Ro`zi etti bu turfa inshoni.

Fayzi qudsidin ihtimom o`ldi
Ki, bu daftarg`a ixtitom o`ldi¹.

O`z ishimda tafakkur erdi manga,
Ne tafakkur, tahayyur erdi manga

Ki, necha safhani qaro qildim,
Bir necha sharhi mojaro qildim.

Surubon rokibi bayon asru,
Kilkim o`ldi sabuk inon asru.

Yo`l yururga o`zumni chun tuttum,
Etti bu nav` aqbadin o`ttum².

Ne yeti aqba, yetti manzili biym,
Biymdin esmay ul damang`a nasim.

Etti ko`kning balo makoni ul,
Rustami Zol haftxoni ul³.

Har nechuk bo`lsa garchi qat` ettim,
Balki maqsad harimig`a yettim.

Garchi yuzlandi buyla multamase,
Xotirimda taraddud erdi base

Ki, necha nazm sust yo soda,
Chun erur kimsa tab`ig`a zoda.

Zodai tab` elga   xush   ko`runur,
O`g`li zangiga hurvash ko`runur,

She`r ham chun kishigadur farzand,
Ko`ngliga qutu bag`rig`a payvand.

Zisht esa qoyili ko`rar ani xo`b,
Elga mardud erur, anga marg`ub.

Bas bu bir necha bikr subhgahi
Ki, manga aybdin ko`rundi tihi.

Chun o`g`ul aybini ato ko`rmas,
Ko`rsa ham qilg`onin xato ko`rmas.

Voqean yaxshi yo yomonmu ekin,
Dilrabo, yo`qsa jonsitonmu ekin?

Yaxshilik birla bo`lsa gar shoyi`,
Bo`lmag`ay ranju mehnatim zoyi`.

Ganj ummididin ulki ko`rgay ranj,
Ranji zoyi` emas chu topqay ganj.

Gar yomon bo`lsa muncha pecho-pech,
Ranju mehnatki, chektim o`lg`ay hech.

Kishidekkim, haramg`a azm etgay,
Umr etib sarf dayr aro yetgay.

Gar ko`zumga mening g`ubori yo`q,
Bu nazarning ko`p e`tibori yo`q.

El o`kardin ko`ngulni shod etmon
Ki, xushomadg`a e`timod etmon.

Ko`ngluma asru xorxor erdi,
Xorxorim hamesha bor erdi.

Meni giryon etib bu surati hol
Kim, kulub kirdi hujrama iqbol,

Dedi: «K-ey durfishonu gavharposh,
Durru gavhar kibi nedur sanga yosh?

Bu javohir so`zung aro basdur,
Ko`z aro ehtiyoj ermasdur.

Sanga bu holkim erur hodis,
Manga dekim, nedur anga bois?»

Chun ko`rub ul sifat yomon holim,
So`rdi holim xujasta iqbolim.

Ul so`rushtin manga nishot o`ldi,
Xasta ko`nglumga inbisot o`ldi.

Har ne ko`nglumda erdi naqshpazir
Ki, menga erdi mujibi tag`yir.

Zohir etmakni ixtiyor ettim,
Borin olinda oshkor ettim.

Dedikim: «Ey ulusda nodiru fard!
Bo`lmasun xotiring alamparvard!

O`zni mehnatqa solg`on ermishsen,
Bul`ajab g`amg`a qolg`on ermishsen.

Bu ne andeshai xato bo`lg`ay?
Senu mundoq xato ravo bo`lg`ay?

Kim quyosh nurini nihon qildi?
Badrni mis tabaq gumon qildi?

Garchi dahr ahli hiylasoz o`lg`ay,
Yomoni ko`pu yaxshi oz o`lg`ay.

Lek kunduzni deguchi kechadur,
Bilsa bo`lg`ayki, dahr aro nechadur?

Shabparak birla bum qilsa bu zo`r.
Yuz tuman turfa qush emas xud ko`r.

Gar zumurraddin o`lsa   ko`r   af`i,
Ham   zumurrad qilur aning daf`i.

Gul isi gar jual balosidur,
Ham ul is-o`q aning vabosidur⁴.

Andin o`tmish kalominga poya
Ki, degay nukta har furo`moya.

E`tiroz ulki ham tavahhum etar,
Ayturida oyog` ilik gum etar.

Chun xavos olida kiromiydur,
Ne desa g`am yo`q, ulki omiydur.

Tog` ilakim kesak qilur novard,
Chiqorur urg`och-o`q o`zidin gard.

Xas agar o`t bila sitez aylar,
Ham o`zidin ul o`tni tez aylar.

Asru mashhurdir bu so`zda bali:
«It urar, korvon kechar» masali.

Kelu mundin nori taabni unut,
O`zni bu fikrdin muarro tut.

Sen o`zungni tonimas ermishsen,
O`z so`zungni tonimas ermishsen.

Ro`d yanglig` necha fig`onu xuro`sh?
Bahr o`lub aylagil o`zungni xamo`sh!»

Chun eshittim bu nukta shod o`ldum,
Bahrdek muhtasham nihod o`ldum.

Tushti bu bahr uzra andoq mavj
Ki, aning mavji tutti charx uza avj.

Tab`din munchakim duri serob,
Borchag`a mehrdek safo bila tob.

Bahrdin toshqori berib erdim,
Bu safina aro terib erdim,

Chekib erdim nazm silkiga ham,
Lek xotirda erdi muncha alam

Qi, bu durlarki ayladim manzum,
Filhaqiqat emas sanga ma`lum

Ki, nechukkim men ayladim idrok,
Bormudur elga dog`i sofiyu pok?

Emdikim xotir o`ldi andin jam`,
Har biri yoqti tiyra kulbama sham`.

Yonibon ko`shishi tamom bila,
Borig`a boqtim ehtimom bila:

Garchi nazmi topib edi tarkib,
Borcha vaz`ida yo`q edi tartib.

Chun nazar taxtida zuhur etti,
Ne kerak erdi borchag`a yetti

Ki, biror bayt beshu kam bo`ldi,
Gar kam o`ldi fuzuda ham bo`ldi

Ki, birar lafzg`a berib tag`yir,
Biri kam bo`lsa, ortti yona bir.

Bo`lub islohning raqamzadasi,
Etti itmomg`a musavvadasi.

Men demasmen ne ayladim marqum
Kim raqamg`a boqar qilur ma`lum.

Har kishikim, o`qurda bu noma,
Tab`ig`a garm bo`lsa hangoma

Neki men qilmisham nazar etsa,
Yuzidin gar birisiga yetsa.

Tab`i gar sofu zihni pok o`lg`ay,
Shak emasturki zavqnok o`lg`ay.

Anda shoyadki, aylabon tahsin,
Anga qilg`ay duoni dog`i qarin.

Yorab, andoq kishiga rahmat qil!
Oxir oromgohi jannat qil.

Topmag`on tab`i poku xotiri sof
Ki, aning da`bi bo`lmag`ay insof.

Qatracha durdin olmasa bahra,
Desa, firuza ko`rsa, xarmuhra.

Anga oyini da`bu insof et,
Ko`nglini poku xotirin sof et!

Ulki tahsin etar vale bilmay,
O`qug`on nukta darkini qilmay.

So`zi gar yaxshi, gar gazofdurur,
Har nekim ul desa maofdurur.

Yana kotibki tez etib xoma,
Istagay naqsh qilsa bu noma.

Neki men yozdim uyla sursa qalam,
Ne raqam qildim oni qilsa raqam.

Baytlarda taxalluf aylamasa,
Lafzlarda tasarruf aylamasa.

Oq o`lub anga nomai a`mol,
Tushsun ilgiga xoxmai iqbol.

Kimki yozmoqta muzd qildi havas,
Borcha maqsudi muzd bo`lsayu bas,

Qora pul uzra mojaro qilsa,
Yuzidek safhani qaro qilsa.

Ko`z (

) uza nuqta qo`ymay aylab zo`r,
Mardumi bo`lmag`ondek aylasa ko`r (

)⁵

G`ayb (

) din nuqtai yo`nub amado,
Xat aro ayb (

) aylasa paydo.

Xomasig`a ko`zi midod o`lsun,
Ul qarodin anga savod o`lsun.

Tili shaq bo`lsun uylakim xoma,
Orazi tiyra uylakim noma⁶.

Bu yeti zarnigor oliy qasr
Kim, yana yo`q alar misoli qasr

Ki, bu kishvarda ayladim ma`mur
Ki, yeti qasr ichindadur yeti hur.

Sayr birla nishot etib Bahrom,
Bo`lubon har birisida bir shom,

Shom chun obnusi aylab oj,
Ul bo`lur erdi uyqug`a muhtoj⁷.

Bir musofir der erdi afsona,
Topqoli uyqu shohi farzona.

Lutf bu nazm aro bag`oyatdur,
G`araz ammo yeti hikoyatdur.

Chunki qoyil yeti musofir edi
Ki, alar sayr ishiga mohir edi.

Bo`ldi chun bu raqam ishi tayyor,
Qo`ydum otini «Sab`ai sayyor».

Tortqonda bu turfa savtu maddin,
Bayti besh mingga tortti addin⁸.

Manga ayyomi garchi yod ermas,
Lek to`rt oydin ziyod ermas.

Bo`lsam o`zga umurdin emin,
Bor edi to`rt hafta ham mumkin

Ki, yozilg`oy edi bu nazm ravon,
Balki bu noma boshig`a unvon.

Chun nihoyatsiz erdi ashg`olim,
Kasrati shug`ldin yomon holim.

O`tub avqotim el gazofi bila,
Chinu yolg`on so`z ixtilofi bila,

Yo`q kunu kecha xo`rdu xob manga,
Kecha g`am, kunduz iztirob manga:

El g`ulusi qilib meni mabhut,
G`am ko`ngulga g`izou jonima qut.

Buyla ahvol ila meni mazlum,
Muncha fursatda qilg`onim manzum,

Yaxshi gar bo`lmasa, yomon ham emas,
Yomonin kimki yaxshi bo`lsa demas.

Lek jam`iki surdilar bu raqam
Kim, haq ursun xatolarig`a qalam,

Ishlari g`ayri so`z demak yo`q edi,
Balki demaklari bu so`z-o`q edi.

Manga fursat qilurda bu tahrir,
Yo`q alar birla tengki, ushri ashir⁹

Toliim gar muyassar etgay edi,
Ulcha kilkim musavvar etgay edi.

Desa bo`lg`ayki, charx atboqi,
Bo`lsalar erdi nazmim avroqi,

Raqami nazmi dilkash etgay edim,
Nukta birla munaqqash etgay edim.

Muncha mehnat aro bu fursat ila,
Muncha fursat aro bu mehnat ila.

Bu raqamniki, ayladim mastur,
Joyi ul borki, tutsalar ma`zur.

Kel Navoiy, fasonani qil bas,
Kim, emishsen ajab daroz nafas!

Yorab, ushbu hadisi pecho-pech
Ki, raqam torttim toriqmay hech,

So`zni gar tuz dedim vagar ozdim,
Neki taqdir aylading yozdim.

Kilk o`lurda varaq nigor manta,
Qayda bor erdi ixtiyor manga?

Har ne kilkim varaqqa yozdi bu kun,
Kilki taqdir yozmish erdi burun.

Yozg`onim xo`b, yo`qsa zisht o`ldi,
Manga naylay? Bu sarnavisht o`ldi.

Neki yozding ani raqam qildim,
Shak emasdurki, sahv ham qildim.

Rostqa lutfdin raqam chekkil,
Sahvuma afv ila qalam chekkil,

Deganimni ulusqa marg`ub et!
Yozg`onimni ko`ngulga mahbub et!

Tilga lafzini noguzir ayla,
Jong`a nazmini dilpazir ayla!

Garchi tarixi erdi sekkiz yuz
Sekson o`tmish edi yana to`qquz.

Oyi oning jumodiyussoniy,
Panjshanba yozildi unvoni¹⁰.

Varaqu satrin aylabon ta`yin,
Baytini besh ming ayladim taxmin¹¹.

Xalqqa zebi torak ayla ani!
O`qug`ong`a muborak ayla ani!

Etti aflokni anga yor et!
Etti iqlim elin xaridor et!