LI
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, savob royg`a mujibi isobat ne bo`lg`ay va xatog`a jihati za`f ne va javob eshitmak
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, savob royg`a mujibi isobat ne bo`lg`ay va xatog`a jihati za`f ne va javob eshitmak
Yana so`rdi Iskandari poktab`
«Ki, ey hikmatoyinu darroktab`,
Bukim odami borcha insondurur,
Bori ofarinishda yaksondurur.
Munga royi soyib Haq etti ato,
Va lekin anga berdi royi xato.
Yana ham bukim, royi soyib erur,
Ishinda aning bu ajoyib erur
Ki, chun pokroy o`ldi beishtiboh,
Va lekin xato ham qilur goh-goh.
Kerakkim, bu bir bo`lsa, ul bo`lmasa,
Ul o`lsa, bu bir sori yo`l bo`lmasa».
Taammul qilib dedi donishnavard:
«Ki, ey borcha, shahlar arosida fard,
Bukim xalq erur ofarinishda bir,
Ne donishda birdur, ne binishda bir.
Erur Haq sifoti adaddin bari,
Bular har biri bir sifat mazhari.
Kerak har biri bo`lsa bir fardzot,
Nedinkim emas birdek iki sifot.
Ne tong bo`lsa bu birga fahmu xirad,
Yana bir xiraddin esa bemadad.
Xiradlig`ning ar bo`lsa royi durust,
Kerak bo`lsa albatta gah-gah sust.
Nedinkim emas kimsa bir hol ila,
Erur har zamon o`zga minvol ila.
Yana ulki gar bo`lsa tuz borcha roy,
Xirad bo`ldi, bas, kimsaga rahnamoy.
Xirad g`ayb ilmida a`modurur
Ki, bilmaski, tongla kelur nedurur.
Xiraddin erur g`ayb ilmi yiroq,
Erur bexiraddin xirad yaxshiroq.
Yana kimsaga borcha roy o`lsa tuz,
Xiradg`a berur, bas, ajab fikr yuz
Ki, Haq amrida bo`ldi shirkat anga,
Emasdur munosib bu fikrat anga.
Kamol ahlining royi gohi taboh,
Erur Haq kamolig`a ravshan guvoh».
Javobini shah topti chun dilpisand,
Yana urmadi dam bo`lub bahramand.
LII
Xoqonning Iskandar uchun ziyofat asbobin tuzgani va ani Chinga elturga iltimos ko`rguzgoni va ul shohona bazmu oyin vaz`i vasfida xomai nodiranigor durfishonliq qilmoq va ul tuhaf va navodir tazyini ta`rifida tab`i balog`atshior gavharposhliq ko`rguzmak va peshkashlari te`dodida to`quz falak avroqin xomag`a raqamzad qilmoq va bazmi dilkashlari sharhida sekiz bihisht riyozin aql ko`ziga rad qilmoq
Bu debo uza paykaroroi Chin,
Bu nav` ayladi naqshi deboi Chin
Ki, chun Chin sari bo`ldi Xoqong`a azm,
Mubaddal bo`lub bazm ila kinu razm.
Eli ko`nglidin ketti ranju taab,
Bular o`rnig`a keldi ayshu tarab.
O`zi tushti Chin shahrig`a shodmon,
Kirib qasri davlatg`a tushgan zamon.
Talab qildi arkoni davlatni bot,
Julus amri etti qilib iltifot.
Dedikim: «Bu shohi falakihtishom
Ki, olam yuzin fath qilmish tamom.
Jahon shahlarin aylamish bandasi,
Zabardastlar bo`lmish afkandasi.
Kamand ulki gardung`a band aylamish,
Bu oni asiri kamand aylamish.
Qachon bizga bor erdi xud bu gumon
Ki, bo`lg`ay bu altof ila mehmon.
Kelib tarki qatlu masof aylagay,
Bizing birla ko`nglini sof aylagay.
Qilib ulcha imkoni bor ehtirom,
Manga taxti ustida bergay maqom.
Meni ham atoliqqa qilg`ay qabul,
Ham o`lg`ay shafiqim, nechukkim o`g`ul.
Bilursizki, gar qilsa erdi nabard,
Ulusdin chiqorur edi ko`kka gard.
Sanam zulfidek aylabon toru mor,
Qo`porur edi borchamizdan damor.
Bu lutfeki ul oshkor ayladi
Ki, ehson tariqin shior ayladi.
Bu majma` ichinda yig`ilg`on anga,
Erur borcha ozod qilg`on anga.
Men altofidin oncha sharmandamen
Ki, garchi ato der, vale bandamen.
Qilurdin anga xizmati dilpazir,
Xud ermasdurur hech yanglig` guzir.
Bu ishning salohi nedur, fikr eting,
Qoshimda chu fikr ettingiz, zikr eting?»
Bu so`zlar degach shohi Chinu Xo`tan1,
Duosig`a til chektilar anjuman.
Dedilarki: «Har nuktakim surdi shoh,
Erur muttafiq borcha xaylu sipoh.
Bu shoheki bor emdi mehmonimiz,
Gar ollida bo`lsa fido jonimiz.
Anga ulcha oyini e`zozdur,
Muni desa bo`lg`ay – hanuz ozdur.
Ne mulku sipahg`a sen etsang raqam,
Bilurlar aning bermagin mug`tanam.
Va lek ulcha sen o`zing etkung yaroq,
Bilursen sen oni o`zing yaxshiroq.
Nekim himmatingg`a tamannodurur
Bizing himmat andin muarrodurur.
Qachonkim qiron aylasa nayyirayn,
Ko`runurmu zarrot aro tushsa shayn?2
Bo`lur chunki yondoshsa iki jahon,
Jahon darjahon, mo`r ko`zdin nihon.
Ne tong, xalq tab`i qiroq aylasa,
Skandarga Xoqon yarog` aylasa.
Muqassirdurur tab`imiz daxldin
Ki, to`bo ishi kelmadi naxldin3.
Vale muncha ish bizga ravshandurur
Ki, gar xarji yuz ganju maxzandurur.
Chu sen mizbon o`lsang, ul mehmon,
Ko`p o`lmog`lig`in qilsa bo`lmas gumon».
Bu so`zlarki arz ettilar ul guruh,
Bo`lub shod – Xoqoni daryoshukuh
Dedi: «Ulcha ko`rguzdi bu qahramon,
Erur elg`a xud farz moli amon.
Sipohig`a ulkim mavojibdurur,
Aning yillig`i elga vojibdurur.
Yana yillig`ig`a ochib qufli ganj,
Men o`z maxzanimdin bo`lay naqdsanj.
Sipohiga fikr o`lsa ushbu sifat,
O`zi fikrini men ko`ray maslahat»4
Bu yanglig`ki so`z o`tti Xoqon bila,
Bori el qabul ettilar jon bila.
Bo`lub borchasi bir-biriga mumid,
Qilib ish saranjomig`a jahdu jid.
Necha kunda bori muhayyo bo`lub
Ki, Chin naqddin konu daryo bo`lub.
Bu yanglig` yasab peshkashlar o`zi
Ki, hayron qolib anda davron ko`zi.
Ming ot – borcha ohutaku go`rdav,
Bori go`ru ohudin eltib garav.
Alar gardig`a yeta olmay sabo,
Sabosayri po`yalaridin habo.
Yugurmak aro abru sekrirda barq,
Vale barqdek borcha oltung`a g`arq.
Ham oltun egar, dog`i oltun lijom,
Ham oltun taqo, dog`i oltun sitom.
Kejim borcha ustida zarbafti Chin.
Pashizalari la`lu durri samin.
Yana ming teva – har biri ko`htan,
Falak pilicha har biriga badan.
Necha jussa ichra falakvash kelib,
Kamozorlig`da malakvash kelib.
Bori sur`at ichra, nechukkim falak,
Nechukkim falak yo`q, nechukkim malak.
Bori raxti deboyi Chinu Xitoy,
Javohir bori uzra ziynatfizoy,
Aloqa borig`a sarosar ipak,
Duru la`lu feruza munchog`idak.
Yana ming xachir, borchasi tezgom,
Sipehri harundek borig`a xirom.
Pisandida sayru shitobi dog`i,
Qatoriyu zini, rikobi dog`i.
Ruxuti ham andoqki dastur o`lub
Ki, otu teva uzra mazkur o`lub.
Yana ming to`quz raxti naxxu nasej,
Ochilmay, nechukkim topib tobu pech5.
Necha bog`dek borcha rangin kelib,
Vale tog`dek bori sangin kelib.
Yana yashmdin ming avoniyu zarf,
Latofat aro bir-biridin shigarf.
Yana chini olot ming porcha,
Idora aro mehri sayyorcha.
Yana ming sihi qaddu gulxad kaniz,
Bari sunbuli zulfdin mushkbez.
Mengizlari gul-gul, mijalari xor,
Qabog`lari keng-keng, og`izlari tor.
Kelib g`amzai sho`x ila dilfireb,
Libos ichra onchaki imkoni zeb.
Va lekin iki bul`ajab tuhfa ham
Ki, andoq kelib bul`ajab tuhfa kam.
Biri ko`zguyi jomi Jamshiddek,
Safo ichra mir`oti xurshiddek
Ki, oni falak mehroyin debon,
Vale xalq oyinai Chin6 debon.
Iki yuz anga oyu kundek yoruq,
Vale tiyra bo`lmay bo`lurdin ochuq.
Yoruq har yuzi chehra ko`rguzgudek,
Demay bir yuzi tiyraro` ko`zgudek.
Hakimiki oni tilism aylabon,
Namoyish anga iki qism aylabon.
Kelib bir yuzi bo`ylakim chunki shoh,
So`rar chog`da masnad uza dodxoh
Ki, bir-birga el da`vo izhor etar,
Agar kimsa da`vog`a inkor etar.
Bu da`voda ermas guvoh ehtiyoj,
Erur ko`zgu sori nigoh ehtiyoj.
Agar so`zi chindur – ko`rinur yuzi,
Ko`runmas yuzi – bo`lsa yolg`on so`zi.
Yana bir yuzining tilismi bu ish
Ki, shah bazm aro boda etsa xurish,
Anga majlis ahli nazar qilsalar,
Tamoshoyi shaxsu suvar qilsalar,
Alarkim, may ichgaylar orom ila,
Ko`runur alarg`a yuz andom ila.
Birov mayg`a topib furudastliq,
Ayon qilg`udek bo`lsa badmastliq,
Ko`runur yuzi ko`zgu ichra buzuq,
Uzun, yo`qsa, yoypong, kichik yo uluq.
Chu biynanda bu nuktag`a topti pay,
Bo`lub xushdil, aylar ravon tarki may7.
Ko`rub ul buzug`lug`ni nazzoragar,
Bo`lur o`z buzug` holig`a choragar.
Yana lu`bate, bal jahon ofati,
Jahon ofati yo`qki, jon ofati.
Xitoyi hasab, sho`xi chiniynajod8,
Jamolig`a huru pari xonazod.
Iki banda husniga huru pari,
Va lekin qochib har biri bir sari.
Xito mulkida zulfi g`avg`o solib,
Ko`zi Chin diyorida yag`mo solib.
Iki chini zulfayni mushkin tanob,
Anga Chin ichinda sepib mushki nob.
Qaro qoshi mushkin hilole kelib,
Hilol andin oshuftahole kelib,
Ani charx aylarda mushkin hilol,
Tomib nuqtaekim – bo`lub oti xol.
Uzori uza iki qiymoch ko`z,
Ulus qonini ichgali ochko`z
Kim, ul ochliq aylab oni zaif,
Uzolib yotib xastalardek nahif.
Quyoshdek anga davr ruxsor o`lub,
Og`iz nuqtasidin namudor o`lub.
Chu pargor uchi davrin aylab kashon,
Padid o`lg`ucha nuqta topmay nishon.
Zanax tavqi lekin yana nimdavr
Ki, andin bori davr ahlig`a javr.
Zaqan chohi ul davraning nuqtasi,
Tushub choh aro ahli davron base9.
Qadi ishva birla xiromanda sarv,
Xiromanda sarvi xiromon tazarv.
Chu noz ul tazarv oshkor aylabon,
Base bozu shohin shikor aylabon.
Boshidin-oyoq ishvau xo`bluq,
Oyoqdin boshi nozu mahbubluq.
Kelib borchadin turfa bu mojaro
Ki, ham bazm aro chustu ham razm aro.
Chu bazm o`lsa ilhoni ushshoq so`z,
Ne ushshoqso`z, ayt ofoqso`z.
Chu tortib navo, elni behol etib,
Xirad nutqini nag`masi lol etib.
Cholib chun g`ino notavon rishtasin,
Uzub notavonlarg`a jon rishtasin.
Chu un birla barbat navosin tuzub,
Biri o`lturub, ul biri tirguzub.
Qachonkim kirib razm maydonig`a,
Qilib qasd maydon eli jonig`a.
Chu raxshig`a har sori javlon berib,
Zamon ahli javlonig`a jon berib.
g`anim o`lsa gardun kibi zo`rmand,
Vag`o vaqti gardung`a solib kamand.
Qilich solsa xoroni aylab shikof,
Anga xora kemuxti o`lub g`ilof.
O`qi bo`lsa yuz xudu xafton o`tub,
Qatiq xoradin balki parron o`tub.
Sinoni qachon ko`rguzub pechu tob,
Sipehr ajdarig`a tushub iztirob.
Qachonkim aduv xaylig`a ot solib,
Chu ul yel yetib – xasdek el qo`zg`olib.
Baloeki charxi qadimiy nihod,
Bera olmayin bir aningdekni yod.
Skandarga Xoqon yasab peshkash,
To`quz bo`yla tuhfaki, sharh o`ldi xush.
Bular chun sarosar muhayyo bo`lub,
Yana Chin shahi majlisoro bo`lub.
Yasab bir ajab bazmi oliyasos,
Takallufqa aql anda topmay qiyos.
Ulug` xaylni rahshunos aylabon,
Shah ihzorini iltimos aylabon.
Shah ollig`a chun multamaslar yetib,
Hadisin aning yer o`pub – arz etib.
Qabul aylabon so`zni doroi dahr,
Ravon otlanib ayladi azmi shahr.
To`shab erdi Xoqoni xurshidtoj,
O`zi qasridin rost to bir yig`och
Skandar yo`li uzra deboyi Chin
Ki, pinhon bo`lub erdi sahroyi Chin.
Har o`n gomda bir nisor aylabon,
Duru la`lni xoksor aylabon.
Yo`li uzra oncha to`kub mushki nob
Ki, el to`tiyoliqqa topmay turob.
El ul mushk uza chun bo`lub rahnavard,
Tutub mushkdin ko`k yuzin tiyra gard.
Bu hashmat bila xusravu toju taxt,
Kirib Chin diyorig`a farxunda baxt.
Ko`rub, o`yla shahreki, charxi kuhun,
O`qub misliga oyati «lam`yakun»10.
Jinonvash havoliyu bog`i aning,
Ne paydo uchi, ne qirog`i aning.
Bezab tomu toshini oyin bila,
Musavvar bori hullai chin bila.
Ko`rub oncha oroki, ko`z ko`rmayin,
Ko`ngul ham taxayyulg`a kelturmayin.
Skandarga har lahza ortib nishot,
Angochaki, Iskandaroyin bisot.
Qo`yub chunki Xoqon bisotig`a gom,
Topib dargohin charxi feruzafom.
Surub chunki dargohdin ichkari,
Ko`rub olame chun boqib har sori.
Nazih ravzae charxi axzar kibi,
Anga har ochuq gul bir axtar kibi.
Kelib chor darchor pargor anga,
Sekiz doylig` to`rt devor anga11.
Yig`ochlar o`tub to`rt devordin
Demaykim, yeti charxi zarkordin.
Adaddin fuzun har humoyun daraxt,
Qo`yub bargdin charx toqig`a raxt.
Bo`lub charx uza shoxlar shevasi,
Degaysenki, anjum erur mevasi12.
Yig`ochlar tubida chaman-darchaman,
Sarosar tuzub charga sarvu saman.
Binafshaki o`z qaddin aylab nigun,
Qalinliqda chodirshabi nilgun.
Magar charx o`lub zebu tazyin uza,
Solib aks oyinai Chin uza.
Rayohing`a kimsa adad topmayin,
Farahbaxsh atrig`a had topmayin.
Qilib nargis o`z g`unchasin bayzavor
Ki, ko`zinda erdi ramaddin g`ubor.
Ramad yo`qki, chun qor uza ko`z solib,
Qoriqmoq ko`zining ziyosin olib.
Bo`lub lolau sabza naqshin gilem,
Shukufa to`kub ul gilem uzra sim.
Mulavvan zujoja nishoni bo`lub,
Ko`k ayvonining tobadoni bo`lub.
Bu gulshan ichinda fazoyi vase`,
Fazo o`rtasida binoe rafe`.
Qilib posbonig`a damsozliq,
Zuhal birla har shom hamrozliq.
Biyikrak falak qasridin poyasi,
Ravoqig`a tushmay bulut soyasi.
Yog`indin aning tomi nam ko`rmagan,
Choqin shu`la toqig`a yetkurmagan.
Muzahhab qilib oni boshtin-oyoq,
Agar rahba, gar burj, gar xud ravoq13.
Bisotidag`i xisht chinisirisht,
Musamman yasab chini andoqki xisht.
Chu chini bo`lub farsh koshi anga,
Bo`lub naqsh matnu havoshi anga.
Bori xisht anga chinioyin bo`lub,
Safo ichra oyinai Chin bo`lub.
Ichi qasrning sar-basar zarnigor,
Eshik borcha ziynatda gavharnigor.
Kelib borcha naqqoshi chobukqalam,
Base vaqt urub kilki Moniyraqam.
Topib naqsh konunu hanjorini,
Musavvar qilib to`rt devorini.
Mavoze` anga har biri naqshi Chin,
Dema naqshi Chinkim, bihishti barin.
Bu qasr ichra taxti sipehr ihtirom,
Yasab shoh uchun anda oliy maqom.
Skandarga Xoqoni mehmonparast,
Bu oliy sarir uzra berdi nishast.
Anga dog`i Iskandari taxtgir,
Makon etti ham ushbu oliy sarir.
Atou o`g`ul yanglig` o`lturdilar,
Nishotu tarab bazmini qurdilar.
Bori o`lturur elga hukm etti shoh
Ki, yerlik yerin qilg`ay oromgoh.
Sukun topib avval kulahdorlar,
Alardin quyiroq sipahdorlar,
Yaqinroq tutub hikmat ahli julus,
Filotun, Arastuyu Farfunyus14.
Chu qasr o`ldi jannat kibi bequsur,
Xud erdi muhayyo sharoban tahur.
Chu ma`kuldin tab` topti farah,
Ko`ngul ayladi mayli chini qadah.
Ravon qo`pti bir sho`xi chinisirisht,
Malohat aro rashki huri bihisht.
O`zi ichti yoquti ahmar suyi,
Vale shohg`a tutti kavsar suyi.
Ravon ichti doroi davron dog`i,
Ne doroi davronki, Xoqon dog`i.
Chu evruldi uch-to`rt davri nishot,
Padid o`ldi el ko`ngliga inbisot.
Qadah soldi ahbob mag`zig`a sho`r,
Hijobu hayo raf`i kelturdi zo`r.
g`ino ahli haryon navo tuzdilar,
Navosozlig` rasmi ko`rguzdilar.
Qilib jilva har soqiyi mahjabin,
Sochib anbarin zulfidin mushki Chin.
Bo`lub hushu fahm ahlig`a guftugo`y,
May olg`onga hushin tushub hoy-huy.
Iki shoh bir-birga aylab niyoz,
Takallum qilib har biri dilnavoz.
Bu oning qoshida qulog`in tutub,
Munung ul o`parg`a oyog`in tutub.
Bu aylab aning sadqasi mulki Chin,
Ul aylab munga sadqa ro`yi zamin.
Yo`q ulkim iki shahg`a bu rasmi xos,
Har ikiga bir-bir bila ixtisos.
Chu ichmak ulus rasmu royi bo`lub,
Gazak borcha xoni Xitoyi bo`lub.
Olib charx atboqi har dam sabaq,
Ne yanglig` bo`lurni tabaq-bartabaq.
Yashil xonlaru qursi limu bari,
Kavokib bila charxi minu bari.
Bo`lub o`yla bazmeki, charxi baland,
Bo`lub ziynatu zebidin bahramand.
Emakka ulus mayli bo`lg`onda fosh,
Gazak o`rtadin chiqti, tortildi osh.
Qayu oshkim, yer yuzini xon tutub,
Vale xonni ne`mat yuz alvon tutub.
Ne dey, ulcha ul xon qiyosi edi
Ki, to`quz ming otning uchosi edi.
Yana qo`yg`a yo`q erdi haddu hisob
Ki, yuz ming desam bo`lg`ay ul intixob.
Munga loyiq angla ushoq oshini
Ki, ko`rmak uyurdi falak boshini.
Chu tortildi bu nav` behad taom
Ki, topti tamattu` bori xosu om.
Ravon taxtdin tushti Xoqoni Chin,
Qo`pub taxt uza shohi masnadnishin.
Tavoze` bila Chin shahi turdi xush,
Shah ollig`a so`zlatg`ali peshkash.
Hisobin bitib shah sari kettilar,
Hamul davlat arkoni arz ettilar.
Chu arz o`ldi, Xoqon yukundi ravon,
Yukundi yana xusravi navjavon.
To`quz-to`quz o`tkardilar borini,
Aningdekki aylabmen izhorini.
Ko`rub tuhfa ul nav` bori guzin,
Dedi shoh Xoqonga ko`p ofarin.
Chu o`tkardilar borchasin xayl-xayl,
Shah ul iki nodir sari qildi mayl.
Biri ul Xo`tanzodi mahro` edi,
Yana mohvash turfa ko`zgu edi.
Ravon bo`ldi Xoqoni xurshidroy,
Bu ilgida oyina, ul birda oy.
Shah ollig`a kelturdi ko`zguni ham,
Ne ko`zguki, ul mehri diljo`ni ham.
Chiqib taxt uza o`lturub shoh ila,
Dedi ko`zgu vasfini dilxoh ila.
Shah ul ko`zgudin bo`ldi ko`p shodmon,
Anga qildi mashg`ulluq har zamon.
Ani ahli hikmatqa ko`rguzdi ham,
Base so`z aning bobida tuzdi ham.
Qo`lidin bu ko`zgu yiroq ketmadi
Ki, ko`zgu chiroylig`ni yod etmadi.
Gahe qildi ehsos qismin aning,
Gahe fikr qildi tilismin aning.
Chu qildi quyosh ko`zgusi yuz nihon,
Yana zangi zulmatqa qoldi jahon.
Qadah ichmadi shohi hikmatparast,
Ki mazmum erur bo`lmog`i shoh mast.
Minib otqa mayl etti o`rdu sari,
Quyosh o`ylakim charxi minu sari.
Qo`pub bo`ldi Xoqon dog`i hamrahi,
Bo`lub hifzida ham ato, ham rahi.
Sipohig`a chun shahni yetkurdi bot,
Er o`ptiyu o`z shahrig`a surdi ot.
Skandar tushub istadi jomi may,
Yana lahzae soldi suhbatg`a pay.
Chu Xoqong`a ul bazmu oyin bo`lub,
Skandar so`zi barcha tahsin bo`lub.
Ketur soqiy, ul ko`zguni ro`baro`y
Ki, kofurtab` o`lg`ayu mushkbo`y.
Dimog`imda Chin mulki savdosidur,
Bu yanglig` may oning mudovosidur.
Mug`anniy, ulug` yir navosini tuz!
Bijir ko`kka piypo sadosini tuz!
Meni bir navo birla xushhol qil,
Jahon fikridin forig`ulbol qil!
Navoiy, ichib may eshitgil surud
Ki, bas, bevafodur sipehri kabud.
Ki, Xoqong`a gar juz jafo qilmadi.
Skandarg`a dog`i vafo qilmadi.
LIII
Ziyofat bog`ining sarvdek ozodlari bobidakim, g`unchadek xizmat kamarin chust bog`lab guldek ochuq yuz bila xoni karamlari doim ochuqdurur va qo`nog`lari agar qumri bo`lsun vagar bulbulkim, har biri o`z xo`ri holig`a ko`ra ul xondin navo toparlar va alar ifrot imtilosidin muarrodururlar va mufrit ishtahosidin mubarro
Ziyofat bog`ining sarvdek ozodlari bobidakim, g`unchadek xizmat kamarin chust bog`lab guldek ochuq yuz bila xoni karamlari doim ochuqdurur va qo`nog`lari agar qumri bo`lsun vagar bulbulkim, har biri o`z xo`ri holig`a ko`ra ul xondin navo toparlar va alar ifrot imtilosidin muarrodururlar va mufrit ishtahosidin mubarro
Xusho ulki, juz bazl anga pesha yo`q,
Jahon boru yo`qidin andesha yo`q.
Zamon ichra topib o`zin mehmon,
Anga mehmon borcha ahli zamon.
Kishikim anga mehmonliq qilib,
Bu ham jon bila mizbonliq qilib.
Chu mehmon yetib, dun kibi qochmayin,
Bal ul bo`lmayin, ro`zasin ochmayin.
Xalilullahoso ochib xoni bazl,
Qamar qursidek sindurub noni bazl1.
Nechakim taomi kelib no`shi bahr,
Kelib mehmonsiz mazoqig`a zahr.
Va gar kelsa mehmon, qurug` non anga,
Bo`lub qursi xurshidi raxshon anga.
Burun lutf behaddu poyon qilib,
Ochuq yuz bila xulqu ehson qilib.
Yuzin misli gulbargi xandon ochib,
Yana ollida gul kibi xon ochib.
Nechuk gulda gulbargi xandon to`la,
Bu xon ichra gul bargidek non to`la.
Chu mehmon uzotib qo`lin xonig`a,
Qo`yub mizbon minnatin jonig`a.
Ani toki to`yg`ormayin, to`ymayin,
Ilik chekmay ul, bu ilik qo`ymayin.
Agar bo`lsa mehmoni shoh, ar gado,
Qilib mizbonliq tariqin ado.
Yo`q ulkim shah ollida qo`yg`ay kuloch,
Gadog`a qurug` nonu yovg`on umoch.
Tafovut ko`rar bo`lsa xud bok yo`q,
Vale anga shahdu munga xok yo`q.
Gar ul sarvaru bu sarafkandadur,
Vale ikisi Tengriga bandadur.
Baso kuzpushtu parokanda hol,
Bo`yida chu bo`lg`ay ipi eski shol2
Ki, bo`lg`ay ko`ngul mulkining shohi ul,
Nihoniy ko`ngul rozi ogohi ul.
Sipehri zabardast anga zerdast,
Ko`rub himmati charxi a`loni past
Ki, gar shahg`a fahm o`lsa holi aning,
Boshin aylagay poymoli aning.
Kishi qilsa bo`lg`aymu tahqir ani
Ki, Haq aylamish bo`lsa tavqir ani.
Bas, avlo bukim har qachon ahli roz,
Ochib bazl uyin bo`lsa mehmonnavoz.
Chu el barcha suratda pinhon erur,
Xirad oni anglarda nodon erur.
Muvoso ko`zin har taraf ochsa keng,
Hamul ko`z bila borchani ko`rsa teng.
Quyoshdekki ko`rguzsa ruxsorini,
Solur teng jahon uzra anvorini.
Agar qasri zarrin erur, gar buzuq,
Barobar qilur partavidin yoruq.
Yo`q ul sham`dekkim furuzandadur,
Chu parvonag`a yetti – so`zandadur.
Ne tong gar aning fe`li podoshiga,
Etar har zamon tig` aning boshig`a.
Bulutdek saxoliq kerak mizbon,
Ki tengdur anga marz ila marzbon3.
Qachonkim sochar durri ehsonini,
Jahon sho`razoru gulistonini.
Saxo yomg`uri birla serob etar,
Ne serob, g`arqi duri nob etar.
Yo`q andoqki, yelkim erur xokro`b,
Qachon dasht aro bo`lsa xoshokro`b.
Qilur yer yuzin xoru xasdin xalo,
Tamomin chuqurlarg`a aylar to`lo.
Bu af`olidin qilmish oni qadar,
Sabuksoru sargashtau darbadar.
Sangakim erur bazl qilmoqqa tav`,
Muni anglakim ul erur necha nav`,
Bir ulkim kishi bo`lsa mehmon sanga,
Qilib seli isrof tug`yon sanga.
Yo`q oyini izzatfizolig` uchun
Ki, shuhrat bila xudnamolig` uchun.
Birov ollig`a xon chu kelturgasen,
Kishi bir, vale o`n qo`y o`lturgasen,
Payopay asopqurni aylab ravon,
Emakdin bo`lub ojiz ul notavon.
Anga sen yedurmak uchun so`z bila,
Tikib ko`zki, oni yebon ko`z bila.
Aning ollig`a har tabaqkim yetib,
Hamul osh ta`mini ta`rif etib.
Borin ul yesun deb, bu avsof erur,
Bu bedod qilmoq ne insof erur?
Uyung shayx Luqmon mazori emas,
Seni kimsa ul buq`a shayxi demas.
Xudo molig`a qilmoq isrof ne?
Junun ahlidek muncha itlof ne?
Ki, Haq garchi debdur: «Kulu vashrabu»,
Vale ham demishturki: «Lo tusrifu»4.
Ne qilmish bu mehmonki, o`lturgasen,
Anga yolborib zahr yedurgaseng`
Ne bir zahr, har luqma bir zahri nob,
Vale luqmag`a kimsa topmay hisob.
Bu yanglig` ziyofat base shum erur,
Xirad ahli ollinda mazmum erur.
Yana bir bukim, har qachon keldi zayf,
Anga qilg`asen bermayin tu`ma hayf.
Musofir ichin kuydurub ishtiho,
Vale yo`q sening buxlunga intiho.
Ravo ko`rmaging anga mahrumluq,
Erur burnog`idin batar shumluq.
Budur da`bkim yaxshidur, gar yomon
Ki, bo`lg`ay sening xoninga mehmon.
Burun lutf birla tarabnok qil5,
Ne isrof qilg`il, ne imsok qil.
Emakka anga har ne darxo`r esa,
Sanga dog`i nekim muyassar esa.
Ochuq yuz bila chek aning qoshig`a,
Vale istama muzd podoshig`a.
Ishingga solib «Akramuz-zayfa» nur,
Tutub mar`i oyini «Xayrul-umur»6.
Ziyofat bu nav` o`lsa oyin sanga,
Kerak mizbonliqda tahsin sanga,
Bu yanglig` kishi mizbon kamdurur,
Agar bo`lsa donoi olamdurur.
LIV
Bahromi Go`r hikoyatikim, uch olachuq eliga mehmon bo`ldi, ikisi ifrot va tafrit ko`rguzub, muxotab va mat`un bo`ldilar va birisi adolat tariqidin Qorun
Bahromi Go`r hikoyatikim, uch olachuq eliga mehmon bo`ldi, ikisi ifrot va tafrit ko`rguzub, muxotab va mat`un bo`ldilar va birisi adolat tariqidin Qorun
Erur naqlkim, shoh Bahromi go`r1,
Magar sayd uchun surdi bir kun sutur.
Ul ov ichra tushti sipahdin yiroq,
Ani bir qulon soldi eldin qiroq.
Chopib erdi ko`p shohi sahronavard,
Iki-uch olochuq aro yetti fard.
Shahi dashtpaymo base och edi,
Bag`oyat yemaklikka muhtoj edi.
Ul uylar qoshida edi bir daraxt,
Tushub soyag`a shohi farxunda baxt.
Dedi ul xaloyiqqa tushgan zamon,
Ki: «Sizga erurmen bu dam mehmon.
Bo`lung mohazar birla mehmonnavoz
Ki, andin navo topqay ahli niyoz».
Ul uch uy elidin biri dun edi,
Agarchi tamavvulda Qorun edi.
Nekim shah dedi, qilmadi iltifot,
Yana birga isrof erdi sifot.
Qazon osturub, qildi qo`ylar qatil
Ki, molin ziyofatqa qilg`ay sabil.
Solib ju` mehmon dimog`ig`a dud,
Aning oshikim, tongla pishgay, ne sud?
Va lekin biri erdi ahli xirad,
Xusho ulki topqay xiraddin madad.
Ani uyga kelturdi tortib inon,
Ravon mohazar chekti — jug`rotu non.
Ketib shohdin ranju farsudaliq,
Ebon mohazar topti osudaliq.
Anga berdi behaddu andoza mol,
Hamul dung`a andozasiz go`shmol2.
Qilib ta`na musrifqa beintiho,
Nekim zoyi etganga berdi baho.
Bular tavrida turfa holat ko`rung,
Anga ham tariqi adolat ko`rung.
Bu birdek kerak mehmonliq dog`i,
Yana bir kibi mizbonliq dog`i.
LV
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, ziyofat xonin ne nav` ochmoq yaxshidur va muroot sufrasin ne nav` yoymoq mustahsan ko`runur va dononing ul bobda nukta surgoni va hikmat moidasidin Skandarga foyda yetgurgoni
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, ziyofat xonin ne nav` ochmoq yaxshidur va muroot sufrasin ne nav` yoymoq mustahsan ko`runur va dononing ul bobda nukta surgoni va hikmat moidasidin Skandarga foyda yetgurgoni
Yana so`rdi farmondihi ro`zgor1:
Ki: «Ey, donish ahlig`a omuzgor,
Ziyofatda nedur tariqi savob,
Amal aylamak bizga qilg`il xitob.
Ki, ul bo`lg`ay oyini hikmatqa jo`b,
Ne andin kerak bo`lg`ay ozu, ne ko`p
Ki, bu bobda borcha ahli milal
Ko`p aylabdururlar tariqi jadal.
Qilibdurlar oxir muni ixtiyor
Ki, ko`p qilg`on ikrom erur baxtiyor».
Qilib donishoyin duo ibtido,
Duodin so`ng aytti bu yanglig` ado:
«Ki, har neki mehmong`a bor ehtiyoj,
Agar oshu non, yo`qsa shahdu kuloch.
Kerak hozir o`lsa bori xon aro,
Taodul tariqida mezon aro.
Aningdekki mazmum erur bo`lsa kam,
Erur o`yla mazmum ifroti ham».
Dedi shahki: «Bu sheva oson erur,
Vale shah shukuhig`a nuqson erur».
Taammul bila nukta surdi hakim:
Ki: «Ey, hikmat oyinida mustaqim.
Xudo shah janobin rafe` aylamish
Ki, shahga ulusni mute` aylamish.
Chu shah xalq rizqig`a bo`lmish zimon,
Erur ortug` o`ksuk yetkurmak yomon.
Vagar naqdi juzve ziyon aylasa,
Shukuhini ortar gumon aylasa.
Nekim xalq rizqig`a maqsumdur,
Iki oncha ham qilsa ma`lumdur
Ki, ne moya bo`lg`usi zoid anga
Ki, to bo`lg`ay isrof oid anga.
Munung birla gar o`zni istar azim,
Emastur aning bu xayoli salim
Kim, ul bo`lg`usi ming, iki ming diram
Ki, xarjidin istar o`zin muhtaram.
Angakim munung birla ortar shukuh,
Qilur fahm agar bo`lsa fikratpujuh
Ki, aylar o`zi o`z shukuhini past,
O`zi berur o`z poyasig`a shikast.
Erur shahg`a andin ulvi janob
Ki, past el ishidin qilur ijtinob.
Vagar ko`ngli ehsonga hamrozdur,
Nechakim berur ko`p, hanuz ozdur.
Angakim xiraddin yetar yorliq,
Pisandida ermas talafkorliq».
Chu bu nuktani surdi donishpujuh,
Qabul ayladi shohi gardunshukuh.
LVI
Iskandarning hukamo ittifoqi bila falak rozi pinhoniysi va olam sirri nihoniysini zohir va paydo va ravshan va huvaydo qilurg`a suturlobi xurshidtob va mir`oti mehrsifot tasnif qilg`oni va bu iki tuhfai mehr misoldin xotir jam` etib yana iki mahvashi mehrjamol visolig`a rag`bat qilg`oni va ul bobda sur yaroqin va surur tumtaroqin muhayyo qilib, sipehri barindek ayvonini Ravshanak nuridin munir tutqoni va Mehrnoz partavidin yorutqon
Iskandarning hukamo ittifoqi bila falak rozi pinhoniysi va olam sirri nihoniysini zohir va paydo va ravshan va huvaydo qilurg`a suturlobi xurshidtob va mir`oti mehrsifot tasnif qilg`oni va bu iki tuhfai mehr misoldin xotir jam` etib yana iki mahvashi mehrjamol visolig`a rag`bat qilg`oni va ul bobda sur yaroqin va surur tumtaroqin muhayyo qilib, sipehri barindek ayvonini Ravshanak nuridin munir tutqoni va Mehrnoz partavidin yorutqon
Bu Chiniy nigorish guzorandasi,
Erur bu guzorish nigorandasi
Ki, Xoqon chu bo`ldi Skandarparast
Skandarga Chin1 ichra bo`ldi nishast.
Etib erdi qish mavsumi dog`i tush,
Emas erdi bir sori mumkin yurush.
Yana erdi Xoqonga behad havas,
Havas demakim, kom ila multamas
Ki, shah Chinda orom tutqay bu qish,
Tana`um qilib, jom tutqay bu qish.
Shah ollig`a chun iltimos ayladi,
Shah oning hadisini pos ayladi.
Bu ishga tutub tab`i donishvarin,
Turub qildi qishloq Chin kishvarin.
Gahi hamnafas erdi Xoqon bila,
Quyosh, o`ylakim mohi tobon bila2.
Gahi sayd ishin ixtiyor aylabon,
Yurub Chin kiyigin shikor aylabon,
Gahi rudu may birla majlis tuzub,
Ichib may, nishotu tarab ko`rguzub.
Gahi hikmat ahli bila royzan,
Bo`lub ilmi hikmatda ustodi fan.
Hamul ko`zgukim chekti Xoqon anga,
Bo`lub erdi osoyishi jon anga.
Qachon taxt anga bo`lsa oromgoh
Ki, o`z dodin istar edi dodxoh
Tutar erdi ul ko`zguni ro`baro`,
Qilib hukm oyinai rostgo`.
Bu holatda hayrat yengib shohni,
Yana ul suruki donishogohni.
Qachonkim tuzub bazmi shohona ham,
Arog`a solib ko`zguni yona ham.
Hamul fe`lini oshkor aylabon
Ki, badmastni sharmsor aylabon.
Shah andoq bo`lub erdi maftun anga
Ki, hayratda yo`q erdi qonun anga.
Chu ko`p soldi fikrat aro hayrati,
Bu vodiy sori chekti bosh fikrati.
Ki: «Bu bir tilismedurur turfasoz,
Yosog`on bilib hikmat ahli bu roz.
Meni dog`i doroi charxi baland,
Chu hikmat bila aylamish bahramand.
Yana xidmatimda necha yuz hakim,
Borining so`zi poku royi salim.
Bilik bobida har biri olame,
Falak rozi ashkolig`a mahrame.
Bu ko`zguki solimni tuz ko`rguzur,
Menga anda yuz fikr yuz ko`rguzur.
Nedin men dog`i ahli hikmat bila,
Borib chora keyniga himmat bila,
Taammul qilib, g`avrig`a yetmayin,
Tilism andin ortug` padid etmayin».
Tilab donish ahlini eldin nuhuft,
Bu ma`nida ko`p qildi guftu shunuft.
Duolar qilib muttafiq ul guruh,
Dedilarki: «Ey shohi gardunshukuh!
Qachonkim buyursang bu yanglig` tilism,
Bu bir amr erurkim, erur bizga qism:
Taammul bila aylabon ittifoq,
Qiloli ish andin base yaxshiroq».
Hamul hikmat ahli bo`lub iki xayl,
Ravon qildi har xayl bir ishga mayl.
Filotunu Suqrot o`lub bir taraf3,
Arastuyu Buqrot o`lub bir taraf.
Alar sori Hurmus, Balinos ham,
Bu yon Arshimidus tutub pos ham.
Buyon iki yuz, ul taraf iki yuz,
Debon kecha-kunduz bu ma`nida so`z.
Alardin damo-dam shahi nomvar,
Bo`lub hikmat oyinida bahravar.
Riyozat bila ul iki xayl chust,
Topib yer bila ko`k misolin durust.
Biri bo`ldi olamda fikratnamo,
Vale bir guruh etti azmi samo.
Topib anjum oyinu tab`in tamom,
Tiboi mavolidi sifliy maqom4.
Muvofiq topib kavkab anzorini,
Ayon ettilar san`at izhorini5.
Filizzot aro zohir aylab tilism,
Mudavvar namudor etib iki jism6.
Biri ro`yu mis birla obod edi,
Yana bir duraxshanda po`lod edi.
Alardinkim ul ro`y topti gudoz,
Bo`lub erdi bori suturlobsoz.
Alarg`aki po`lod o`tru edi,
Namudori go`yoki ko`zgu edi.
Skandar berib iki sori madad,
Gah aylab qabul ishlarin, goh rad.
Alardin bu dog`i bo`lub mustafid,
Alar ham topib daxl mundin mufid.
Hamul qishda ul hikmat ahli nihon
Ki, har bir alardin edi bir jahon.
Iki turfa hay`at padid ettilar
Ki, olam elin mustafid ettilar.
Suturlobg`a charx ashkoli qism,
Vale ko`zgu jismi sarosar tilism.
Jahon mulki anda bo`lub jilvagar,
Kishikim anga bo`lsa suratnigar.
Falak tulu arzi7 birida nihon,
Birida ayon borcha mulki jahon.
Ul o`ldi suturlobi maxfisamo,
Bu bir bo`ldi mir`oti getinamo8.
Sharaf burji topqach quyosh ko`zgusi9,
Ki, qildi zamon raf` qish qayg`usi.
Quyosh jirmi bo`ldi zari nobdek,
Skandar tuzatgan suturlobdek.
Qilib shoh masnad uza bazm fosh,
Sharaf burjidin ul sifatkim quyosh.
Sarir uzra yonida Xoqoni Shin,
Iki sori ko`p shohi masnadnishin.
Tuzub borgoh ichra shohona bazm,
Qilib tahniyatdin tana`umg`a azm.
Bu holatda kirdilar ul iki xayl,
Bori qildilar taxt ollig`a mayl.
Bori ilm aro baxti sarmad kibi,
Tajarrudda aqli mujarrad kibi.
Skandar qilib borchag`a ehtirom,
Sarir ollida xos qildi maqom.
Chu bazm ichra o`lturdilar ul guruh,
Xaloyiqqa yetti alardin shukuh.
Maqom ichra chun zohir o`ldi sukun,
Solib bosh quyi misli charxi nigun.
Viqor uzra bir dam chu o`lturdilar,
Suturlobu ko`zguni kelturdilar.
Qilib arz har qaysi timsolini,
Ayon ettilar har biri holini
Biridin ayon bo`ldi aflok ishi,
Yana biridin arsai xok ishi.
Birida to`quz charx taqsim o`lub,
Birida ayon yeti iqlim o`lub.
Chu Xoqong`a fahm o`ldi ul iki hol,
Tahayyur ani ayladi gungu lol.
Ayon ayladi shahg`a hamdu sano,
Debon hamd, bu nukta surdi yano
Ki: «Shah sen kibi ko`rmadi charxi pir
Ki, ne toj sensiz kerak, ne sarir.
Mulozimlaring dog`i loyiq sanga,
Bilik ichra bori muvofiq sanga.
Emas olam ahli kibi zotingiz
Ki, olamdin o`ksulmasun otingiz».
Ul ishgaki hikmat eli chekti ranj,
Sila topti shahdin base molu ganj.
Magar erdi ul ganj ila mol kam
Ki, Yunonni qildi suyurg`ol ham.
Ato qildi Xoqoni Chin ham base,
Guhar berdi, durri samin ham base.
G`aniy bo`ldi ul nav` ahli kamol
Ki, tush vaqti har bir quyoshtin misol.
Chu xusravg`a ul iki ish berdi dast,
Nishot aylabon bo`ldi ishratparast
Ki, mashshotai baxt kulgu bila,
Hamul sofu raxshanda ko`zgu bila.
Bezab gulruxi johu iqbolni,
Yuzinda yasab zulf ila xolni.
Muqavvas qoshig`a chekib vusma ham,
Qo`yub xol ham, sindurub kesma ham.
Qilib huri jannatdek orosta,
Eram bog`ida sarvi navxosta.
Shahi komron birla aqd aylagay,
Jahon ganji mahriga naqd aylagay11.
Nikohini aylar zamon Mushtari
Kim, ul charxning keldi sa`d axtari.
Bo`lub charx Suqrotig`a baxt yor,
Qilur chog`da yaxshi nazar ixtiyor.
Tutub ilgiga ul suturlobni,
Topib charx vaz`idin asbobni.
Tutub mehr sayri uchun irtifo`,
Tushub suqbadin suqba sori shio`.
Shah iqbol ila mayli roh aylagay,
Tarab nav`arusin nikoh aylagay
Ki, Doroyi davron qizi Ravshanak,
Kim, erdi jamol ichra mehri falak.
Vasiyat qilib erdi Doro nuhuft
Ki, bu shoh ila bo`lg`ay ul moh juft.
Jahongirlik amrida mohu sol,
Emas erdi shahg`a majoli visol.
Yana shoh Mallu qizi Noz Mehr
Ki, mehr o`yla, ko`rmaydur erdi sipehr.
Shah andin dog`i bor edi komsiz,
Vale xotiri erdi oromsiz.
Tilar erdi jashni azim aylamak,
Xaloyiqni g`arqi naim aylamak.
Yorub Ravshanakdin shabiston anga,
Bo`lub borcha olam guliston anga.
Yana Noz Mehr o`lg`ay oromi ruh
Ki, topqay muloqotidin kom ruh.
Chu ko`ngli pishurdi bu andeshani,
Tilatti guruhi xiradpeshani.
Alar birla bu nuktada urdi roy,
Ul ishga bori bo`ldilar rahnamoy.
Ki, har kimgakim bo`lsa toju sarir,
Anga bir xalafdin emastur guzir.
Chiqorda bu feruzagun mahddin,
Emas shoh forig` valiahddin.
Quyoshkim qilur mayl mag`ribqa, shom
O`ziga qilur oyni qoyim-maqom.
Quyosh nuricha gar emas mohtob,
Erur ul yorug`luqqa noyib-manob.
Shajar chun qilur bog`din intiqol,
Agar o`rnida bo`lsa navras nihol.
Bo`lur oqibat bog` piroyasi,
Berur naf` ham meva, ham soyasi12.
Chu donishvar el qildilar ittifoq,
Dedi shohkim: «Aylasunlar yaroq».
Borib davlat arkoni shah komig`a,
Topib shug`l ul ish saranjomig`a.
Necha kunda bori muhayyo bo`lub
Ki, Chin kishvari jannatoso bo`lub.
Bo`lub oncha ziynatki charxi dani,
Hisob aylamak bo`lsa ming yil fani,
Yuzidin biriga yeta olmag`ay,
Mingidin birin sharh eta olmag`ay.
Muhayyo bo`lub har sifat xosta,
Chu asbobi sur o`ldi orosta.
Ravon qildilar sur bunyodini,
Berib ishratu ayshning dodini.
Bahor erdiyu gul arusig`a zeb,
Arusona bulbulg`a andin fireb.
Gulu sabza ayyomida bo`ldi to`y,
Bo`lub gulshan oyin bila shahru ko`y.
Ayoqchi, ketur jomni lab-balab
Ki, to`y o`ldi ayyomi ayshu tarab
Ki, bu sur erur olamafro`z ham,
Xususan erur fasli navro`z ham.
Mug`anniy tuzub chinga vaznida chang,
Navo chekki hay-hay o`lang, hoy o`lang,
Desang senki: jon qardoshim yor-yor!
Men aytayki: munglug` boshim yor-yor!
Navoiy, chu sarmanziling Chingadur,
Surudung dog`i sur aro chingadur13.
Ayolg`ung necha yor-yor o`lg`usi,
Mening yig`larim zor-zor o`lg`usi.
LVII
Yigitlik bahorining xushlug`i va bahor yigitligining dilkashlig`ida gul va bulbuldek barg va navo tuzmak va yuz barg va ming navo bila nag`ma ko`rguzmak va guliston atfoli sahob doyasidin sut o`rnig`a shirai joniy va suv o`rnig`a obi zindagoniy ichgonidin ruh naboti topqonin bayon qilmoq
Yigitlik bahorining xushlug`i va bahor yigitligining dilkashlig`ida gul va bulbuldek barg va navo tuzmak va yuz barg va ming navo bila nag`ma ko`rguzmak va guliston atfoli sahob doyasidin sut o`rnig`a shirai joniy va suv o`rnig`a obi zindagoniy ichgonidin ruh naboti topqonin bayon qilmoq
Jahon chorbog`iki dilkashdurur,
Yigitlik bahori bila xushdurur.
Yigitlikda ham o`tsa laylu nahor,
Erur ishrat ayyomi fasli bahor.
Tirilg`an zamon sabza, o`lganda Hut,
Ki «Subhona hayyil-lazi lo yamut».
Hamal sabzazori sari oftob,
Tana`um havosig`a aylar shitob1.
Aningdekki ilgini Muso sunar,
Qo`zi tutqali yadi bayzo sunar.
Esar subhdam ruhparvar nasim,
Topar jon yig`ochqa izomi ramim2.
Bu yel Iso anfosin isbot etar
Ki, bog` ichra ihyoi amvot etar.
Bahoriy bulut pildek bedarang,
Qilur jilva har yon, bori pilrang.
Rutubat aro go`yo ul xayli pil,
Bo`lubtur bori g`arqi daryoyi Nil.
Gar andoq emas, bas nedur, ayt bu
Ki, har yon alardin tomar qatra suv?
Dema qatrakim, poyaboron degil,
Dema pil, abri bahoron degil.
Chu abri bahori sochib durri nob,
Etishti chaman sahnig`a obu tob.
Ochib yer ragin sabzaning nishtari,
Chiqib qon kibi lolai ahmari.
Bo`lub go`yo ul qong`a mayli fasod,
Nedinkim bo`lub zohir andin savod3.
Chaman aylabon hullasin rang-rang.
Tugub hulla xil`at uchun tang-tang.
Giyah bog` aro chinioyin bo`lub
Ki, har gul anga lu`bati Chin bo`lub.
Bo`lub sunbuli targ`a sarv uzra pech,
Qadu zulfdin bo`lmayin farqi hech.
Gul atrofidin shoxi sunbul chiqib,
Yuz oldidin andoqki kokul chiqib.
Binafsha boshin andin aylab quyi
Ki, ostig`a oning kirib mul suyi.
Agar topmasa ul su birla gazand,
Nega raxt yerdin ko`tardi baland?
O`zin tifli nargis qadahxo`r qilib
Ki, limu terisini sog`ar qilib.
Va yo limuyi bo`rki topti shikast
Ki, davrin biyik qildi, uchini past.
Chiqib savsan oshufta majnun kibi,
Sabo kojidin rangi gardun kibi.
Yuzinda ayon forig`ulbolliq,
Topib zavq tavrida beholliq.
Qilib shu`la zohir guli otashin,
Samandar kibi bulbul axgarnishin.
Ne gulkim, tushub oshyonig`a o`t,
Qayu oshyon balki jonig`a o`t.
Sabo payki aylab chamandin guzar,
Hamishabahor anglag`il rangi zar.
Shabistonda gul ravshan aylab charog`,
Fatila yasab g`uncha qo`ymoqqa dog`.
Sabo doyasi chun bu ishni bilib,
Fatilasin oning parishon qilib.
Qilib shoxini nastaran siymgun
Kim, ul siym atrofin aylab nigun.
Bosib siym bo`lg`och garonbor ani,
Hamul shoxdekkim bosar qor ani.
Bo`lub jilva qilg`on zamon arg`uvon,
To`ni arg`uvonrang, lek navjuvon.
Nasim oni har yonki moyil qilib,
Qizil to`n bila elga qotil qilib.
Su uzra bulut tifli aqtor ila,
Qilib davrlar mashq pargor ila.
Dema tifl, Moniyki afzorsiz,
Chekib yuz tuman davr pargorsiz.
Sapidor uza gulki payvand o`lub,
Qadi sarvi gulruxqa monand o`lub.
Ko`runub chaman xuldi rizvon kibi,
Gulu sarv anga huru g`ilmon kibi.
Chu gulzor uza abri nayson yog`ib,
Dema qatrakim, durri g`alton yog`ib.
O`tub bir-birindin chu boranda abr,
Qilib na`ra, andoqki g`urron hizabr.
O`vidin tushub bog` aro zilzila,
Choqin shaklidin bo`ynida silsila4.
Yog`in qatrasin obi hayvon, degil,
Aning torini rishtai jon, degil.
Nazohatda gulshan nechukkim bihisht,
Eli borcha anfosi Isosirisht.
Bu fasl ichrakim tong yeli jon berur,
Bulut qatrasi obi hayvon berur.
Chiqib sabza ravhi naboti bila,
Qilur jilva topqon hayoti bila.
Nishot etmagan ulcha imkoni bor,
Gumon qilmag`ilkim, aning joni bor.
Bu chog` etmagan aysh bo`ston aro,
Jamodedurur shakli inson aro.
Vale ermas ul aysh ham dilpazir,
Ko`ngul bir taraf gar emasdur asir.
Ko`ngul chunki bir gul uchun zordur,
Ne tong, gar anga mayli gulzordur.
Va gar vaslidin bo`lsa osuda hol,
Anga bog`u gulshan tavofi halol.
Skandarga chun ishq aro bo`ldi kom,
Tilab vasl gulshang`a qildi xirom.
LVIII
Bulbul hikoyatikim, aning gulbongidin zog` yolqib, balog`at ahlig`a gachcha hindu harza degondek ta`n qildi va aning fasih javobidin o`zgacha so`zin bildi
Bulbul hikoyatikim, aning gulbongidin zog` yolqib, balog`at ahlig`a gachcha hindu harza degondek ta`n qildi va aning fasih javobidin o`zgacha so`zin bildi
Eshittimki, bir bog` aro gul chog`i
Ki, tez o`ldi bulbul fig`on qilmog`i.
Kelib sarzanish qildi bir zog` anga
Kim, erdi nishiman hamul bog` anga.
Dedi: «K-ey, jununshevai harzaroy,
Nedur buki, har yil aro o`n bir oy.
Kezarsen chamanda hazinu xamo`sh,
Bir oydur sanga muncha jo`shu xuro`sh?
Bir ishta darangu saboting qani,
Chaman qushlaridin uyoting qani?»
Dedi bulbul: «Ey ishqdin bexabar,
Mening kuymagimdin sanga ne xabar?
Chu gul yo`qturur o`n bir oy bog` aro,
Erur ro`zgorim seningdek qaro.
g`amu dard erur menda laylu nahor.
Va lekin chu esti nasimi bahor
Gul etti chiqib jilva oyin yana
Tikib jaybig`a nofai Chin yana.
Chu gul qildi bu nav` zebi jamol,
Qachon qolg`ay ul lahza bulbulg`a holg`!
Chaman husni dinor, agar dongdur
Ki, bechora bulbulg`a gulbongdur.
Chu ketti chamandin guli otashin,
Ko`mur birla naylay bo`lub hamnishin.
Seningkim namudoring o`ldi jual,
Hayotingg`adur gul isidin xalal.
Qachon anglag`aysen mening holatim
Ki, sendin yiroq yaxshiroq suhbatim».
Chu bulbul ayon qildi bu dardu dog`,
Qarordi javobida afsurda zog`.
Demakka javob o`lmadi saxtko`sh
Qish ayyomi bulbuldek o`ldi xamo`sh.
LIX
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim insonga mayli tabiiy bahor va gullarga bo`lmog`i nedin bo`la olg`ay va aning hikmat bahoridin javob nasimi yetgurgoni
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim insonga mayli tabiiy bahor va gullarga bo`lmog`i nedin bo`la olg`ay va aning hikmat bahoridin javob nasimi yetgurgoni
Yana so`rdi doroi gardunmahal:
Ki: «Ey charx ashkoli ollingda hal.
Bukim har qachon yetsa fasli rabe`,
Nekim jinsi inson sharifu vaze`,
Bo`lurlar bori xurramu shodmon,
Qilurlar havo bir taraf har zamon.
Ko`ngulniki qish g`uncha yanglig` qilur,
Bahor o`lsa ul gul kibi ochilur.
Bu fasl elga muncha tarab ne ekin,
Bu yanglig` tarabqa sabab ne ekin?»
Dedi barcha ilmu funun ogahi:
Ki: «Ey nutqung anfosi Ruhullahi.
Bu ma`nida el ko`p demishlar kalom
Ki, borin bilur shohi oliy maqom.
Tabiatqa gul mayli ermas ajab,
Chaman zavqi ham xeli ermas ajab.
Vale nuktakim, asl erur bu emas,
Deyin, chun erur shahg`a bilmak havas.
Taboe`ki, ofoqu anfusda bor,
Borin to`rt tab` ettilar e`tibor:
Isiq, sovuq, o`lu quruq fahm qil,
Ani o`tu suv, yelu tufroq bil1.
Ki, inson bulardin murakkabdurur,
Jame`i milalg`a bu mazhabdurur.
Birin horri yobis, dedi borcha xayl,
Birin borid aylab rutubatqa mayl.
Birin horri rutab angla bevahmu bim,
Birin boridi yobis aytur hakim.
Qachon zohir o`ldi sanga bu usul,
Tabiat bu nav`-o`q topibdur fusul.
Alardin biri keldi fasli bahor
Ki, bordur tabiat anga ratbu hor.
Chu bu faslg`a keldi tab`i hayot,
Yana uchga uch tab` bo`ldi sifot
Ki, safrou savdou balg`amdurur,
Vale ruh tab`i munga zamdurur.
Shak ermaski, har kimsakim joni bor,
Hayotin tilar ulcha imkoni bor.
Bu ma`nidin ul fasl erur dilpazir
Ki, yo`q elga mayl aylamakdin guzir.
Necha sirridin elga yo`qtur shuur,
Vale yo`q tabiat ishinda qusur.
Chu andin yetar ruhg`a parvarish,
Anga yetsa bexost aylar kashish.
Suvkim tahg`a bo`ldi guzori aning,
Chekar tab`u yo`q ixtiyori aning».
Chu donodin o`ldi bu yanglig` futuh,
Hulul etti shah jismig`a toza ruh.
LX
Iskandarning ul iki toza vard, yo`q-yo`qki, iki bahori nozparvard vaslidin kom topqoni va Noz Mehrning mehru nozidin betoqat bo`lub, gul faslida aning gul jamolidin bahra olg`oni va aning Ravshanak rashkidinkim, mahbubluq shevasidurur sham`dek sarkashlik qilib, charbzabonliq bila o`z shabistonoroylig`in ravshan etgoni va Iskandarning ul xilvat visolidin chiqib, Chin mulkidin Mag`rib diyorig`a azm etgoni va ul diyor g`aroyibidin azab qolg`oni
Iskandarning ul iki toza vard, yo`q-yo`qki, iki bahori nozparvard vaslidin kom topqoni va Noz Mehrning mehru nozidin betoqat bo`lub, gul faslida aning gul jamolidin bahra olg`oni va aning Ravshanak rashkidinkim, mahbubluq shevasidurur sham`dek sarkashlik qilib, charbzabonliq bila o`z shabistonoroylig`in ravshan etgoni va Iskandarning ul xilvat visolidin chiqib, Chin mulkidin Mag`rib diyorig`a azm etgoni va ul diyor g`aroyibidin azab qolg`oni
Bu paykarni ulkim namudor etar,
Guzorish ishin mundoq izhor etar
Ki, Chin ichra Iskandari Faylaqus,
Chu topti iki o`yla zebo arus.
Bahoru yigitlik, dog`i shohlig`,
Yana hikmatu donishogohlig`.
Bilibkim, necha bo`lsa olamg`a shoh,
Erur oqibat tufrog` oromgoh.
Ne olamg`a topmish vafoe kishi,
Ne shahliqqa ko`rmish baqoe kishi.
Kishiga bu holot chun bo`lg`usi,
Dekim, aysh qay kun uchun bo`lg`usi?
Bu taqdir ila shohi ishratparast,
Necha kun tarab jomidin bo`ldi mast.
Iki sham` birla shabiston aro,
Iki sarvqad birla bo`ston aro
Bo`lub kom topmoqqa oromjo`y,
Topib chunki orom, o`lub komjo`y.
Hamul Ravshanak mahdi ulyo bo`lub,
Shabistonida majlisoro bo`lub.
Bori parda ahlig`a bonu edi
Ki, shah birla zonu-bazonu edi.
Vale Noz Mehr erdi poyinparast,
Anga taxt yonida erdi nishast.
Qilib shahg`a gohi parastorliq,
Gahi g`amza birla jigarxorliq1.
Vale Ravshanakka base rashk edi,
Anga boqsa shah, ko`zida ashk edi.
Bilib xusrav ul nav` rashku hasad,
Rioyat tariqig`a yo`q erdi had.
Qilib Ravshanak birla ayshu nishot,
Aning birla oz aylabon inbisot.
Vale notavon ko`ngli zori aning,
Hazin xotiri beqarori aning.
Bu ishtin malolat topib Noz Mehr
Ki, shoh o`zga yon qildi og`oz mehr.
Taloshmoqqa ne haddu yoro edi
Kim, ul sham`i ayvoni Doro edi.
Vale g`ofil andinki, shohi jahon,
Aning mehrini jonda asrar nihon.
Hazin joni oning xarobidurur,
Ichinda aning iztirobidurur.
Iki kun edi Ravshanak navbati,
Muning lek bir kun edi xilvati.
Bu andeshadin ko`nglida erdi ranj,
Bo`lur erdi nozuk tani g`ussasanj.
Bu oyin ila o`tti fasli bahor
Ki, to bo`ldi gul mavsumi oshkor.
Shah anglab edikim, mahi somiri2,
Ko`zi Hindu Kashmirning sohiri.
Erur jins rashkidin oshuftadil,
Nihon shahdin ozurda, eldin xijil.
Kunekim, bo`lub erdi navbat anga
Ki, bo`lg`ay shabistonda xilvat anga.
Shah oning harimig`a mayl ayladi,
Jamolig`a jonin tufayl ayladi.
Dedikim: «Necha yoshurun o`rtanay,
Ulustin nihon tunu kun o`rtanay?
Nihon ishqdin yetti ish jonima,
Bukun fosh etay roz jononima».
Kelib hurvash ollida tuzdi bazm,
Farog`at bila bodag`a qildi azm.
Shah etti ayon bodapaymoyliq
Ki, sho`x aylagay majlisoroyliq.
Vale mohvash ko`ngli g`amgin edi,
Nihoni qoshi kunjida chin edi.
Takalluf bila majlisoro bo`lub,
Ishi bast etarda madoro bo`lub.
Skandar necha aylabon justujo`y,
Sumanbar daler aylamay guftugo`y.
Necha bu niyoz oshkor aylabon,
Ul oyini noz oshkor aylabon.
Munung chun fuzun bo`ldi sarkashlig`i,
Aning haddin oshib mushavvashlig`i.
Chu shah ko`rdikim, toqati toq o`lur,
Junun ichra rasvoyi ofoq o`lur.
Anga ishq amri junun aylamish,
Junun aqlu fahmin zabun aylamish.
Ne hikmat anga yetkurur yorliq,
Ne oyini donish madadkorliq.
Tazallum bila dedi: «K-ey, nozanin!
Nedin bizga qilding ayon bo`yla kin?
Nedur ajzim ollinda tavsanlig`ing,
Angakim erur do`st – dushmanlig`ing.
Ne jurm ettim erkin meni xoksor
Ki, ko`nglungga o`lturdi mendin g`ubor.
Ne xaskim o`tungdin kuyar log`-log`,
Ne hojat yana quymog` ul o`tqa yog`?
Chibinkim erur shahdinga poyband,
Taponcha bila anga nedur gazand?
Vafo aylagilkim, jafokor emon,
Bu zulm aylamakka sazovor emon.
Chu men ishq aro o`lgum, o`lturmagil,
Qatilingg`a tig`i jafo surmagil.
Niyozimg`a boq, asru noz aylama,
Taaddi ko`pu lutf oz aylama!»
Bu yanglig` tazallum chu ko`rguzdi shoh,
Kinoyat bila zolimi kinaxoh.
Shakar tungini ayladi shahdrez,
Ko`p ul shahd zimnida neshi kalez3
Ki: «Shah ayshini Haq mudom aylasun,
Ishin dilbari birla kom aylasun!
Aning loyiqi keldi Doro qizi
Ki, ko`z ravshan aylar ayog`i izi.
Kanizikim ul bo`lsa hindinajod,
Ne hindinajod, ayt kashmirzod.
Ne loyiqki, oni anis aylagay,
Takalluf yuzidin jalis aylagay».
Dedi shahki: «Ey xasta jon ofati!
Demay xasta jonkim, jahon ofati!
Kinoyat tariqini bir dam unut,
Qilib rahm, bedod tarkini tut.
Manga Ravshanak ta`nini qilma ko`p,
Ul ishta ko`zungga meni ilma ko`p.
Meni anda ma`zur tutsang bo`lur,
Zamiringni masrur tutsang bo`lur
Ki, vojibdurur ehtiromi aning,
Nedinkim, biyikdur maqomi aning.
Erur Bahmaniy tojning gavhari,
Yana Kayqubodiy sipehr axtari».
Dedi makr ila sho`xi shirinzabon
Ki: «Ey yeti kishvar uza marzbon!
Bu so`zning muhabbatqa ne daxli bor
Ki, ishq ichra shahliqqa yo`q e`tibor.
Jamolu malohat ko`ngul komidur,
Uzun turra taqvo qushi domidur.
Nasab birla bo`lsa anga shohliq,
Hasab birla yetmish manga mohliq.
Aning toji kishvarga bo`lsa xiroj,
Mening ollima bosh qo`yar ahli toj.
Anga faxr nisbatda Jamshiddin,
Manga or husn ichra xurshiddin.
Anga mulk agar bo`lsa farmonpazir,
Manga zor erur yuz tuman mulkgir.
Agar ul xirad birla afsonadur,
Manga yuz xiradmand devonadur.
Gar ul bo`lsa ofoq eliga aziz,
Solurmen men ofoq aro rustaxez.
Anga gar erur pesha jon o`rtamak,
Manga sheva bo`lmish jahon o`rtamak.
Gar ul g`amzadin o`qni parron qilur,
Mening kirpikim tirboron qilur.
Gar ul qatl ishiga qilur ehtimom,
Mening tig`i ishqim qilur qatli om.
Anga gar fusun aylamak vird erur,
Manga borcha kashmir shogird erur.
Anga g`amza bo`lsa jahon sohiri,
Manga bo`ldi go`sola yuz somiri4.
Aning shuhrati gar erur om aro,
Mening qo`zg`olonimdur islom aro.
Gar ul xalqni qatl etar dam-badam,
Manga keldi tirguzmak oyini ham.
Aning qilsa zulfi yilonni fusun,
Fusunum qilur ajdahoni zabun.
Aning zulfi gar cheksa imon ragin,
Mening tori la`lim chekar jon ragin5.
Qachon sunbulum ursa gul uzra tob,
Yopar yuzga xurshid tundin niqob.
Qoshim yoyini kimki aylar xayol,
Uyotdin ko`ziga ko`runmas hilol.
Erur kirpigim o`qig`a jon hadaf,
Nishona otarg`a magar chekti saf.
Ko`zumga, qachonkim bo`lur uyqu kom,
Bo`lur olam ahlig`a uyqu harom.
Yuzu mardumakvor xolim so`zi,
Degil gul uza tushti bulbul ko`zi.
Chekilgach uzorim qirog`ig`a nil,
Erur taqvoyu aql ko`ziga mil.
Gajakdekki zulfum aro tobdur,
Ko`ngullarni tortarg`a qullobdur.
Labim la`likim javhari jon erur,
Su ul la`l aro obi hayvon erur.
Tishim rishtasin jolai nob de,
Dema jolakim, durri serob de.
Yo`q og`zim bo`lub javhari bebaho,
Ne paydo vujude anga, ne baho.
Iki la`lim etgach takallum padid,
Qilib og`zima el tavahhum padid.
Ani xalq yo`q yerda aylab gumon,
Agar bo`lsa ham ul hamon – yo`q hamon.
Yuzumda dema siymdin g`abg`abe
Ki, oy ichra xurshidvash kabkabe.
Ne kavkabki, nuri aning bekaron,
Quyosh birla husn ichra aylab qiron.
Labim peshasi jonfizoyandaliq,
Ko`zum shevasi dilraboyandaliq.
Dema ruh – qaddim ko`rub lol o`lub
Ki, Ruhul-amin dog`i behol o`lub.
Xiromim qilib ravza sarvini mot,
Anga mojaro qilmay obi hayot.
Jamolim quyoshni solib tobqa,
Tanim siymi titratma siymobqa.
Belim torin ulkim xayol aylabon,
Hamono xayoli mahol aylabon.
Xayolim bashar ichra g`avg`o solib,
Maloyikka husnum alolo solib.
Ko`rungan zamon suratim paykari,
Xaloyiq ko`ziga ko`runmay pari.
Labimda takallumdin ortuq fusun,
Fusundin dog`i husnu nozim fuzun.
Quyosh qo`zg`olib husnum oshubidin,
Falak past mehrim lagadko`bidin.
Vale muncha afsonadin ne asig`
Ki, shah komig`a keldi shahdim achig`.
Ne xush debdur ul dardmandi firoq
Ki: «Oz baxt – ko`p husndin yaxshiroq»6.
Shikoyat manga yo`qturur shohdin
Ki, shikvam erur baxti gumrohdin».
Chu shirinlab ul nav` sho`r ayladi,
Aning ishqi xusravg`a zo`r ayladi.
Kalomig`a vola qilib jonini,
Ravon jon aro chekti jononini.
Hamoyilsifat tortibon qo`ynig`a,
Iligin hamoyil qilib bo`ynig`a.
g`azol ul sifat sher qilg`ach shikor,
Shikorig`a mehr ayladi oshkor.
Mamos o`ldi chun shoxi sandalg`a oj,
Ne bo`lg`onni ermas demak ehtiyoj7.
Skandar bu xilvatqa maftun edi,
Parichehra yorig`a majnun edi.
Necha kun bo`lub pardada ayshsoz
Ki, fahm o`lmay ul pardadin hech roz.
Chu oshiqqa bo`ldi muyassar visol,
Aning ishqida qolmas avvalg`i hol.
Chu shahg`a necha kun edi ul shaaf,
Yaqin bildikim, umrin aylar talaf.
Yana aqlu hikmat panoh ayladi,
Xirad taxtin oromgoh ayladi.
Jahon mulkin etganda zeri nigin,
Olinmay qolib erdi Mag`rib zamin.
Sipahg`a berib ne`matu kom ham,
Mavojib demay, balki in`om ham.
Chu ul fikridin ko`nglini tindurub,
Yurush hukmini elga jar yetkurub.
Shahekim, sipah bo`ldi obod anga,
Erur dushmanidin ko`ngul shod anga.
Agar shohdin xalqi g`amnok emas,
Qalin bo`lmog`idin aduv bok emas.
Maozalloh, ar bo`lsa noshod eli,
Aduv yo`q, berur oni barbod eli.
Saxo shohdin elga matlub erur,
Siyosat ham o`z o`rnida xo`b erur.
Skandarki farrux jahondor edi,
Ne shahliqqa matlub anga bor edi.
Sipohin chu ehson bila qildi shod,
Ayon etti Xoqon bila xayrbod.
Anga topshurub mulki Chinu Xito,
Yana malik hamchun deb oni ato.
Sipah surdi Chin mulkidin tashqori,
Tavajjuh qilib mulki Mag`rib sori.
Qilib8 hamrah o`lmog`ni Xoqon havas,
Qabul o`lmayin shahg`a bu multamas.
Ani qaytarib ko`p nihon roz ila,
Anga loyiq oyini e`zoz ila.
Solib Hind haddi janubini yo`l
Ki, ul turfa kishvar bo`lub rost qo`l,
Ijozat berib Royi Hindig`a ham,
O`kush lutf birla qilib muhtaram.
Chu ul qaytibon Hind mulkiga bot,
Surub shoh Mag`rib bisotig`a ot.
Sipohi masun borcha ofotdin,
O`tub bedarde mulki Gajrotdin9.
Bo`lub bahri Ummon aning manzili,
Necha kunki maskan bo`lub sohili.
Kema ul navohiyda nekim bilib
Borin o`rdu ollinda hozir qilib.
Kema ichra gohi maqom aylabon,
Jazoyir bila gah xirom aylabon.
Tengiz qat` etib fulki soyir bila,
Gahi qat`i vodiy jazoyir bila.
Savohilda fathi bilod aylabon,
Jazoyir diyorin kushod aylabon.
Bu yanglig` qilib qat` hadsiz tengiz,
Yana tog` ila dasht andozasiz.
Hamul yergakim azm etib erdi shoh,
Qilib sa`y yetkurdi xaylu sipoh.
Madad aylabon lutfi bori anga,
Makon bo`ldi Mag`rib diyori anga.
Bu iqlimni ham yurub qildi fath,
Minib raxshi davlat, surub qildi fath.
Base shahri a`zamg`a berdi kushod
Ki, Mag`ribzamin keldi a`zam savod.
Hamul shahrlar shohi solib shane`,
Qabul aylabon mol bo`ldi mute`.
Qilib shoh Mag`rib zamin gashtini,
Biyik tog`i birla ochug` dashtini.
Ne manzilg`akim yetti bo`lmay sabur,
Qilur erdi manzil-bamanzil ubur.
Ki, chun bo`ldi manzuri bu marzu bum,
Nazar aylagay ul dam aqsoi Rum.
Va lekin bu iqlim aro ko`p ajib,
Bo`lur erdi har lahza ko`rmak nasib.
Tabiat g`aroyibqa qone` bo`lub
Ki, ul Rum azmig`a mone` bo`lub.
Hamul jumladin bir bu erdiki shoh,
Qilur chog`da ul marzni jilvagoh.
Etishti aningdek biyobon aro
Ki, havli solur erdi o`t jon aro.
Tutub dashtni it kibi jonvar,
Vale borchag`a mo`r yanglig` suvar.
Ayog`u ilik borcha andoqki mo`r,
Vale sheri darroncha har birga zo`r10.
Alar ichra har kimsakim surdi ot,
Anga mo`rlar qildilar hamla bot.
Chu oshub ila hamla ko`rguzdilar,
Ani bir-biridin ravon uzdilar.
Aningdekki, qolmay nishoni aning,
Er ustida bir qatra qoni aning.
Chu bu yerga yetti shahi hushmand,
Dedi: «Surmasun kimsa ul yon samand».
Hamul yer elidin savol ayladi,
Bu ma`nida ko`p qiylu qol ayladi.
Dedilarki: «Bir nav` yerdur bu marz
Ki, solur tasavvur ani jong`a larz.
Bu vodiy erur bir yig`och ursa zo`r
Ki, anda solur sho`r bu nav` mo`r.
Bulardin nari vodiedur nazih,
Nazohatda bog`i Eramdin fazih.
Guruhedurur anda oromgir
Ki, bu elga ul qavmdindur nafir.
Qayu qavm, Tengri balosi alar,
Jahon ganjining ajdahosi alar.
Qaviy haykal, andoqki, bir pora ko`h,
Biriga harif o`lmayin yuz guruh.
Qayu bir desang ul qadar zo`r anga
Ki, bu jonvarlar kelib mo`r anga.
Alarning tilin fahm qilmay kishi,
Nekim aytibon harza, bilmay kishi.
Alardin nari borsa o`n kuncha yo`l,
Kelur vodie iki tog`, iki qo`l.
Falaksoy har tog`ning xorasi,
Solib bo`rkni avji nazzorasi.
Qizil oltun aylab biri ko`zga fosh
Ki, xira qilib ko`zni misli quyosh.
Yana bir kelib sarbasar siymi nob,
Qamardek anga lam`au nuru tob.
Bu maxzanki, har toshidur bebaho,
Bo`lub bu xaloyiq anga ajdaho.
Bu elga vale turfa uyqu erur
Ki, ko`p o`zlaridin ajab bu erur
Ki, har o`n kun ul qavm uyqudadur,
Jame`i taradduddin osudadur.
Chu o`n kun o`tar uyg`anurlar bori,
O`z ahvolig`a aylanurlar bori.
Toparlar yana o`n kun uyg`og`liq,
Bu uyg`og`liq uyqulari chog`liq.
Topa olur uyqu chog`i kimsa dast,
Hamul devvashlarga bermak shikast.
Qutulmish vale bimdin jonlari
Ki, bu mo`rlardur nigahbonlari.
Alar ul xazoying`a ganjur o`lub,
Alarning nigahboni bu mo`r o`lub».
Taolilloh, ul Soniyi zul-jalol11
Ki, sun`ida ojizdur ahli kamol.
Erur sun`i hushu xiraddin fuzun,
Ne hushu xirad, balki haddin fuzun.
Chu shah topti ul ishga ogohliq,
Xiraddin talab qildi hamrohliq.
Etishgan maqomida qildi nuzul,
Yig`ildi janobig`a ahli uqul.
Ki, qilg`aylar ul ishga nazzorae,
Did12 qilg`aylar andishai chorae.
Vale ul ajablarki paydo bo`lub,
Ko`ngul Tengri sun`ida shaydo bo`lub.
Ko`ngulga bo`lub qism mabhutluq,
Xiradqa yetib ajzu fartutluq.
Qila olmayin chora hikmat bila,
Qolib ojizu lol hayrat bila.
Ketur soqiy, ul ruh sarmoyasin
Ki, ma`dum etay aql piroyasin.
Ki, qo`l tutmadi aqlu hikmat manga,
Vale qasdi jon etti hayrat manga.
Mug`anniy, g`aribona un chek hazin
Ki, manzilgahim bo`ldi Mag`rib zamin.
Sochay boshing uzra zari mag`ribiy,
Quyosh yerga mag`ribda sochqon kibi.
Navoiy, chu g`urbatda sen shod bo`l!
Vatan yodi ranjidin ozod bo`l!
Agar Sharqu g`arb o`lsa manzil sanga,
Ne g`am, kom agar bo`lsa hosil sanga.