LXI
Basirat ko`zlarin aynul-yaqin kuhli yorutqonlar bobidakim, qayon boqsalar ofarinish g`aroyibin mushohada qilurlar va Mubde`i korsoz va Muxtare`i bandanavoz sun`ig`a ofarin ayturlar va odami xokiy xilqati so`zikim, «Xamirrtu tinata odama biyadi arbaina sabohan» dastburdi bila suratpazir bo`ldi. «Va laqad karramno bani odama» parvarishi bila taxti xilofatgir
Birov ahli ma`ni deyolur o`zin
Ki, Haq ochmish o`lg`ay basirat ko`zin1.
Ne surat angakim bo`lur oshkor,
Ani anglasa sun`i suratnigor,
Qayu naqsh aro ko`rsa bir choshni,
Aning sone`i bilsa naqqoshni.
Ne paykarki orosta ko`rsa ul,
Aning paykaroroyig`a topsa yo`l.
G`arazi naqshdin bo`lmasa naqshband,
Kishi naqshdin bo`lmag`ay bahramand.
O`kush naqshlar birla charxi kabud,
Ko`rungan bila nozirig`a ne sud?
To`quz xonida yuz tuman moida,
Ko`rungan bila elga ne foida?2
Bu gulshandakim ofarinishdurur,
Nazar qilg`uchi ahli binishdurur
Ki, har bir chamankim ko`rar dilkushoy,
Bo`lur bog`bonig`a fikratnamoy.
Qayu naxlu bunkim ko`rar nozanin,
Qilur naxlbandig`a yuz ofarin.
Ne gul rangu bo`yin ko`rub turfa soz,
Topar san`ati ichra bir o`zga roz.
Bu andozasiz korgohi vase`,
Arosida bu borgohi rafe`
Ki, turmush muallaq, anga yo`q sutun
Ki, ermas sutun yo`qlug`idin nigun.
Nazar aylagan aylamay iztirob.
Topa olmag`ay anda bir rishtatob
Ki, ul rishtada bo`lmag`ay san`ate
Ki, to bilmag`ay zimnida hikmate.
Yorutqong`a tavfiq kuhli nazar,
Qayon tushsa ko`z, hojat ermas guzar
Ki, sun` ichra bo`lub g`aroyib talab,
Talab ichra ko`ngliga solg`ay taab.
Kishikim, g`aroyib qilur orzu,
Ne lozimki qilg`ay yurub justujo`?
Gahi manzili bo`lg`ay aqsoyi Chin,
Gahi tortqay ranji Mag`rib zamin.
Gahi Hind mulkida bo`lg`ay zalil,
Taajjubda ko`rmakka tovusu pil.
Arab barrig`a gah bo`lub tezgard,
Shuturmurg` ko`rmakka vodiynavard.
Nazar qilsa topqon basirat ko`zi,
Erur bu boridin ajabroq o`zi.
O`z avzoyig`a boqsa sar to qadam,
Topar aylasa yaxshi andesha ham
Ki, ne turfa timsol erur dilpisand,
Aning zimnida ma`niyi arjumand.
Burun aylayin sharh timsolini,
Deyin so`ngra ma`nisining holini.
Ne timsolkim, durri daryoyi jud,
Ne daryou dur, sarvi bog`i vujud.
Boshi uzra toji xilofat kelib,
Hamul toj uza la`li ra`fat kelib3.
Jabinida piroyai shohliq,
Qoshi uzra tug`royi ogohliq.
Ko`zidin ayon nuri aynul-yaqin,
Sochida nihon tobi hablul-matin.
Jamolida anvori shohanshahi,
Kalomida e`jozi Ruhullahi.
Qo`lidin gahi mehri gardunnamoy,
Gahi barmog`idin iki pora oy.
Qilib tiynatin qudrat ilgi xamir,
Hamul qo`l bila shakli suratpazir.
Haq o`z qudratin oshkoro qilib,
Jamolin aning olamoro qilib.
Hakimi azal turfa jisme yasab,
Demay jism, mushkil tilisme yasab.
Tuzub ul tilism ichra ko`p toru pud
Ki, egniga solib libosi vujud.
Yana sun` ila o`zga bir olame,
Haqiqat aro aqldin mubhame.
Bu erdi namudoru timsol anga,
Deyin emdi ma`nisidin hol anga.
Bu yanglig` tilism o`lg`och orosta,
Tamom, o`ylakim mohi nokosta.
Hakimeki aylab aning sozini,
Nihon aylabon maxzani rozini.
Hamul ganjkim topmay ahli jahon,
Ani bu tilism ichra aylab nihon.
Chu ul ganjini anda maktum etib,
Xaloyiqqa sirrini ma`dum etib.
Kishikim bu ganjinag`a topti yo`l,
Jahon ahlining shohi ul bo`ldi, ul.
Dema ganjkim, yeti daryo degil,
Ne daryo, to`quz charxi volo degil.
Taolallah ul Xoliqi mohu mehr,
Qayu moh ila mehr, gardon sipehr
Ki, bir qatrada qildi daryo nihon,
Suho zimiyda charxi a`lo nihon.
Kishikim g`aroyibdin istar nasib,
Nima topmoq o`lg`aymu mundin g`arib.
g`aroyibqa har kimki xohon erur,
Ham o`zinda maqsudi pinhon erur.
Ne ma`niki istar o`zinda topor,
Jahonda kezarning ne ma`nisi bor?
LXII
Ul bolig`lar hikoyatikim, suv istay Muhit girdobig`a azm qildilar, nahangi fano tu`masi bo`lg`on zamon suvdin ayrilg`onlarin bildilar
Ul bolig`lar hikoyatikim, suv istay Muhit girdobig`a azm qildilar, nahangi fano tu`masi bo`lg`on zamon suvdin ayrilg`onlarin bildilar
Birovkim bu daryoda g`avvos edi,
Manga nuktae durr masallik dedi
Ki, daryoda bor erdi favji baliq,
Suv topmoq uchun doim andeshaliq.
Alarg`a mudom orzu erdi suv,
Suv erdi alarg`a mudom orzu1.
Bo`lub ish borig`a suv istar fani,
Der erdilar, ulkim, suv derlar ani.
Ne yanglig` ekin ta`mu rangi aning,
Qayu nav` sayru darangi aning.
Diramlar bo`lub tanlari uzra dog`,
Sudin hech topmaslar erdi so`rog`.
Dedi bir bolig`, ul tabu tob aro
Ki: «Derlar falon tund girdob aro.
Nahangedurur solxo`rdu kuhun,
Bu daryog`a sayr aylagan avju bun.
Kerakkim, suvdin ul nishon anglag`ay,
Bu, bas, turfa rozi nihon anglag`ay.
Aning sori azm ettilar turmayin,
Suvning orzusida dam urmayin.
Qilib sa`y ul komi noyobg`a,
Etishtilar ul tund girdobg`a.
Ne girdobkim, charxi gardandadek,
Ne igrim, sipehri navardandadek.
Suvning davrasig`a yetishgach bori,
Tushub har biri davradin bir sori.
Bolig`larni butratti girdobi biym,
Aningdekki, tol yafrog`ini nasim.
Bu holatda chayqaldi daryoyi jarf,
Padidor bo`ldi nahangi shigarf.
Bolig`larg`a tushganda dardi firoq
Ki, bir-birdin o`lmish edilar yiroq.
Borin yutti bir-bir nahangi fano,
Ichi javfida jam` qildi yano.
Alar barcha suvdin chu ayrildilar,
Burun suvda erkonlarin bildilar.
Nadomat chiqorsa falak uzra dud,
Chu me`da o`ti muhriq erdi, ne sud?
Bo`lurdin burun bir-biridin bihil,
Bo`lur erdilar barchasi muzmahil.
Sanga dog`i ganjeki pinhon erur
Ki, tab`ing vuqufida nodon erur.
Yo`q ul senda pinhonki, sen anda gum,
Jaholatdin ammo ishing ushtulum.
Ering bo`lsa girdobi bahri ano,
Seni tu`ma qilg`och nahangi fano.
Ne sud ul dam o`lmoq ayon bu tariq
Ki, matlub aro bor ekansen g`ariq?
Netarsen tilab har ajoyibqa yo`l,
Ajoyib erur senda, ogoh bo`l!
Burunroqki sud etmagay har nadam,
O`zungni bilib, yo`lg`a qo`yg`il qadam.
LXIII
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, chun inson darki maqsudi asliy haqiqati idrokidin muarrodur, nega soyir hayvonotdin mustasnodur
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, chun inson darki maqsudi asliy haqiqati idrokidin muarrodur, nega soyir hayvonotdin mustasnodur
Yana so`rdi farmondehi ganjposh:
Ki: «Ey, nuktada aylagan ganj fosh,
Bukim ashrafi xalq inson erur
Ki, Haq sirri zotida pinhon erur.
Chu ul sham`din ravshan ermas ko`zi,
O`zi ganjidin voqif ermas o`zi.
Nedin bo`ldi bas ilmu iyqon aro,
Aning birla farq o`zga hayvon aro?»
Dedi nuktapardozi oliy sifot
«Ki, inson erur mudriki kulliyot.
Erur o`zga hayvon bu ishtin bari
Ki, inson erur borchaning sarvari».
Dedi: «Bilmasa ulcha maqsud erur
Ki, maxfiydur o`zida ne sud erur».
Dedi: «Ulcha bordur o`zida nihon,
Bilurdin fuzunroqdur ahli jahon.
Vale muncha bilmishki, bilmaydurur,
Bu maqsud darkini qilmaydurur.
O`zi bilmasi anglag`on so`zu dard,
Ani borcha maxluqdin qildi fard.
Talab ranji-yu, topmamoq shiddati,
Bo`lubtur aning mujibi shavkati.
Nedin o`zgalar ko`nglida tobdur
Ki, bu dardi noyob-noyobdur».
LXIV
Iskandarning mo`r xaylin shikor etgali sipohin tuzotgoni va ul guruhi devsor devonavor yetib, aning sipohi ollida saf tuzotgonlari va alardin bir safshikan iki saf orasig`a surub, Iskandar sipohining safdarlarin ojiz etgani va ul g`azolai chiniy sher suratida maydong`a kirib, ajdahoshikorliq qilg`oni va Iskandar g`azoli chiniyni ohuyi haram qilib aning saydin lutf ila yana sayd etgoni va ul borib o`z saydlari bila majlisqa yetgoni
Iskandarning mo`r xaylin shikor etgali sipohin tuzotgoni va ul guruhi devsor devonavor yetib, aning sipohi ollida saf tuzotgonlari va alardin bir safshikan iki saf orasig`a surub, Iskandar sipohining safdarlarin ojiz etgani va ul g`azolai chiniy sher suratida maydong`a kirib, ajdahoshikorliq qilg`oni va Iskandar g`azoli chiniyni ohuyi haram qilib aning saydin lutf ila yana sayd etgoni va ul borib o`z saydlari bila majlisqa yetgoni
Ayon aylagan nuktaposhandaliq,
Bu nav` etti kog`azxaroshandaliq
Ki, chun surdilar shoh xayli sutur,
Hamul yergakim, erdi g`avg`oyi mo`r.
Chu shah bo`ldi voqif hamul rozdin,
Tushub topti taskin taku tozdin.
Qilib ahli hikmat bila guftugo`y,
Etib chora oyinini justujo`y.
Muqarrar munga qildilar royni
Kim, ul mavkibi kishvaroroyni
Ki, bordur hisob ichra haddin fuzun,
Dilovar el anda adaddin fuzun.
Qilib necha dapqur saforoyliq,
Kiyimdin qilib ziynatafzoyliq,
Yurugaylar ul mo`r dashtig`a tez,
Shikor etgali aylagaylar sitez:
Qalin mo`r xayli ne bo`lg`usidur,
Zarar sori mayli ne bo`lg`usidur?
Agar sher chog`liq ayon qilsa zo`r,
Erur sher – sher oxiru mo`r-mo`r.
Biyobon chu ul mo`rdin bo`lsa pok,
Yurugaylar ul elga bevahmu bok.
Nabard aylagaylar sipah birla shoh,
Anga tegrukim fath bergay Iloh.
Quyosh chunki mag`ribda bo`ldi nihon,
Qalin mo`rdek tiyra bo`ldi jahon.
Shah ul dasht aro qo`ndi qilmay haros,
Vale mo`rdin tuttilar kecha pos
Ki, el uyqusidin yeshilgan gala,
Hamul dasht aro bo`lsa nogah yala.
Ani mo`r xayli shikor etmagay,
Talashmoq bila toru mor etmagay.
Alam chekti chun subhi gardunmaob,
Yuz ochti shahi mashriqiy intisob1.
Saf oroyishin qildi doroi Rum,
Sipah ayladi mo`r yanglig` hujum.
Yana na`razan bo`ldi ahli masof,
Yana ko`s uni bo`ldi gardun shikof2.
Sipoh ahlig`a tushti bir karru far
Ki, ofoq aro soldilar sho`ru shar.
Hamul xayli vahshiy aro yetti un,
Sog`indilar, o`lmish qiyomat bukun.
Hamul un sori yettilar behijob,
Aning sirrin anglarg`a aylab shitob.
Chu o`ttilar ul mo`r sahrosidin,
Qomuq pildek pashsha g`avg`osidin.
Sipahdin to`la ko`rdilar yer yuzin,
Qaro aylabon dahr tog`u tuzin.
Solib el g`ulusi jahon ichra sho`r,
Aningdekkim, ul dasht aro xayli mo`r.
Chu saf ko`rdi vahshiy ulus har taraf.
Alar ham tuzattilar o`truda saf.
Bori devpaykar, bori g`ulvash,
Bori g`ulbandu bori devkush.
Kelib kargdek kuch bila, piltan,
Vale hay`at ul nav`kim, ahraman.
Ko`z azraq, saqol sorig`u tiyra yuz,
Chiqib borchaning manglayidin munguz3.
Qulonu kiyik charmi – kisvatlari,
Alarning eti birla qutlari.
Tutub qo`lg`a har qaysi bebok dun,
Og`ir cho`bdaste, nechukkim sutun.
Temur birla qullob sarxam qilib,
Yig`ochlarning uchig`a mahkam qilib.
Alarg`a hamul bas kelib sozi harb,
Aning birla-o`q aylab og`ozi harb.
Bu hay`at bila tuzdilar chun yasol,
Adu ichra ming devi vahshiyfiol.
Biri kirdi maydon aro kin ila,
So`z aytib o`zi bilgan oyin ila.
Muboriz tilab to`kkali qonini,
Rahovard uchun olg`ali jonini.
Bu yondin dog`i surdi xorotane,
Tani xoravash birla ko`hafkane.
Shah ollida ko`p yerda qilg`on nabard,
Aduvdin chiqorg`on sipehr uzra gard.
Harificha jismining andozasi,
Vale andin ortug`roq ovozasi.
O`zi pilpaykar, oti karkadan,
Vale karkadankim, erur karktan4.
Laqab Ra`d5 anga ahli parxosh aro,
Vale ra`ddek yer tutub tosh aro.
Chu maydon aro kirdi gurdi daler,
Aningdekki ajdar masofig`a sher.
G`animi ham oning sori qildi mayl,
Aningdekki, xoro sori tund sel.
Etishgach biri birga aylandilar,
Iki qulladek ishga qatlandilar.
Biri birga zarb urdilar beadad,
Vale la`b ila borchasi bo`ldi rad.
Yurub oqibat vahshzodi harun,
Aning sori soldi gajaklik sutun.
Gajak mahkam o`lg`och, chekib qildi past,
Aningdekki berk o`lsa mohig`a shast6.
Keyin bog`ladi qo`llarin chunki rust,
Gajak birla tutti otin dog`i chust.
Chu topshurdi o`z xaylig`a ul asir,
Muboriz tilab yona chekti nafir.
Yana purdile kirdi maydong`a tund
Ki, gurzidin erdi qayo tig`i kund.
Qayodek belida kamar uzra tig`,
Kamardin aduv chopqali bedarig`.
Qayo yanglig` ostida ko`hpaykare,
Vale po`yada o`ylakim sarsare.
Degil qulla uzra baloe minib,
Va yo tog` uza ajdahoe minib.
Laqab Qahqaro7 deb anga ahli kin,
Eri Qirvon, zodi Mashriq zamin.
Ravon kirgach-o`q soldi vahshiyg`a ot,
Anga ahraman qilmadi iltifot.
Yana kin o`ti bo`ldi andoq baland
Ki, gardung`a bim erdi yetgay gazand.
Gahi bu yonib tund, ul kirsa tez,
Gah ul tez yong`och, bu aylab gurez.
Gahi hamlalar aylabon ro`baro`,
Rad aylarni favt etmayin mo`-bamo`.
Yana vahshiy olib aning tobini,
Solib egniga chekti qullobini
Ki, markabdin o`ldi nigun Qahqaro,
Yiqildi qaro gardu tufroq aro.
Ani dog`i rust aylabon devzod,
G`anim istayu aylar erdi inod.
Yana bir kishi kirdi ko`shish chog`i,
Ul ikidek o`ldi asir ul dog`i.
Yana kirdi ham zohir aylarga kuch,
Giriftor bo`ldi nechukkim ul uch.
Bu yanglig` o`n uch gurdi razmozmun,
Kirib bo`ldilar devvashqa zabun.
Qoshig`a necha pahlavoni zamon,
Etishmak hamonu – tutulmoq hamon.
Anga har kishikim muboriz edi,
Etishgan dam ilgida ojiz edi.
Yana qichqurur erdi istab g`anim,
Vale andin el ko`nglida erdi bim.
Haroson bo`lub xalq maydonidin,
Kecha olmayin bejihat jonidin.
Bu ish solibon shoh ko`nglig`a tob,
Mizojida zohir bo`lub iztirob.
Qila olmayin elga hukmi anif,
Nabard ayla, debkim, shah erdi harif8.
Boqib tursa, vahshiy base harza deb,
Shah ul ishda nomusdin g`ussa yeb
Ki: «Bu shumlardin biri bo`lsa bu,
Kishi naylagay barcha qilsa g`ulu?»
Gahi yo`l topib ko`ngli ichra haros,
Tutub lek hikmat tariqini pos.
Etib ko`ngli holig`a yuz ming gazand,
Takalluf bila aylabon zahrxand.
Vale dev yonmoq havas qilmayin,
Hamul sho`ru g`avg`oni bas qilmayin.
Bu holatda bir chobuk aylab shitob,
Yopib orazi uzra chiniy niqob.
Nechukkim quyosh ko`kda po to ba farq,
Quyoshdek bo`lub ko`k temur ichra g`arq.
Sipehr uzra mehri jahontobdek,
Qilib jo`sh yer uzra siymobdek.
Samandi uza chobuki pahlavon,
Solib chiniohang bargustvon.
Tutub chin-bachin qo`lda pechon kamand,
Osib xo`didin shuqqa chiniy parand.
Samandi olib barqdin tezlik,
O`zi charxdin tavri xunrezlik.
Kirib chun tarid etti har sori fosh,
Yaqinroq surub shahg`a indurdi bosh.
Chu shah ollida qildi arzi niyoz,
Yonib qildi vahshiy sori turktoz.
Ne shah tonib oni, ne xaylu sipoh,
g`amidin chekib xalq pinhoniy oh
Ki: «Bu nav` zebo yigit yuz darig`
Ki, qilg`ay bu vahshiydin oshom tig`!»
Vale ul qilib xasm birla nabard
Ki, raxshi sochib charxi gardong`a gard.
Egarmak bila raxshi aylab shitob,
Solib ahraman jismig`a iztirob.
Ani muztarib aylabon tobdin,
O`zin asrabon lek qullobdin.
Biri yer, biri charxi davvordek,
Sukun birla sayr ichra pargordek.
Chu parxoshidin xasm bo`ldi najand,
Anga tashladi o`yla pechon kamand
Ki, bo`yni bila bir qo`lin qildi rust,
Ani sudrayu shah sori surdi chust.
Chekardin tanin notavon aylabon,
Bo`yin tufrog` ichra nihon aylabon.
Tani raxshi ostida pomol o`lub,
O`zi sudralur birla behol o`lub.
Shah ollig`a chobuksuvori daler,
Etib, sekribon ottin andoqki sher.
Chekib tiyra tufrog` uza saydini,
Valek aylabon rust aning qaydini.
Shah andoq ul ishtin tarabnok o`lub
Ki, gardi taab ko`nglidin pok o`lub.
Ravon yondi oshubu ranji itib,
Kelib tushti o`z xaylini berkitib.
Sipah bo`ldi xandaq aro, o`yla berk,
Topa olmag`udek anga charx erk.
Tushub shoh raxshi sipahgardidin,
Ilik, yuzni yub razmgah gardidin.
Kirib borgoh ichra Jamshidvor,
Bo`lub baxtu davlatdin ummidvor.
Tuzub majlis ahli bila anjuman,
Ravon istabon gurdi vahshiyfikan.
Chu kirgach eshikdin yali shergir,
Chekib madhida majlis ahli nafir.
Ani istab Iskandari Faylaqus,
Quchub bo`ynini, ul qilib poybo`s.
Inoyat base oshkor aylabon,
Boshig`a javohir nisor aylabon.
Ko`p etti chu lutfu karam oshkor,
Dedi: «K-ey, aduvband, vahshiyshikor,
O`zungni ayon qilki, kimsen, ravon
Ki, shavqung sening bizdin oldi tavon!»
Chu chobuk jamolidin oldi niqob,
Degin chiqti mig` ostidin oftob.
Hamul sho`xi chininajod erdi ul,
Hamul chobuki hurzod erdi ul
Ki, shahg`a chekib erdi Xoqon ani,
Qilib vasf behaddu poyon ani
Ki: «Husn ichra xurshidi tobon erur,
Yana Zuhra yanglig` xushilhon erur
Bular borcha bir yonu, bir yon bu
Ki, maydon aro bordurur kinajo`»9.
Skandarga xush kelmayin bu sifot,
Anga aylamaydur edi iltifot.
Unu husni behaddu poyon edi,
Vale kin ila razmi pinhon edi10.
Bu choqqa degin istar ermish mahal
Ki, bir yerda yuzlansa kinu jadal.
Shah ollinda jonin nisor aylagay,
Hunarkim bilur – oshkor aylagay.
Bugun ko`rdikim, darmahaldur base,
Ki, davlat ishiga xalaldur base.
O`zin soldi bu nav` maydon aro,
Aduvsin asir etti javlon aro.
Skandar chu bildiki ul oy erur
Ki, xurshiddek olamoroy erur.
Debon Tengri sun`ig`a yuz ofarin
Ki, lutfi anga qildi nusrat qarin.
Dedikim: «Jamolig`a yopsun niqob
Ki, qilmas tun oqshom tulu` oftob.
Shabistong`a turmay xirom aylasun,
Shah uyqusin anda harom aylasun».
Chu ul sham` kirdi shabiston sari,
Hamul nav`kim sarv bo`ston sari.
Tilab shoh majlisoro rudu may,
Tuzub rasmu oyini Kovusu Kay.
Tarab sori azm ayladi kom ila,
Topib komi dil dam-badam jom ila.
Chu maydin anga garm bo`ldi dimog`,
Tarab birla boshig`a chiqti ayog`.
Talab qildi tutqunni majlis aro,
Ki, surgay aning birla bir mojaro.
Kiyurdilar ul nav`kim ahraman,
Shukuh oldilar shaklidin anjuman.
Salosil aro mahkam a`zo anga,
Kishidin yetishmay muvoso anga.
Ko`rub shoh andoq giriftor ani,
Iki pilcha zo`r ila zor ani.
Dedi, oldilar bandin a`zosidin,
Ko`ngul forig` etti aning posidin.
Chu band oldilar ehtirom ayladi,
Sarir o`trusida maqom ayladi.
Burun dedi kelturdilar ko`p taom
Ki, mehmonga yetti g`izo birla kom.
Yana berdilar jilva jomi shigarf,
To`la maydin, andoqki, daryoyi jarf.
Chu bir jomni mehmon qildi no`sh,
Ayoqchi, ko`rung turfakim, tutti qo`sh.
Iki jomni chunki no`sh ayladi,
Shah altofidin ko`ngli jo`sh ayladi.
Yana shoh berdi kayoniy qadah
Ki, jonig`a yetkurdi yuz ming farah.
Har in`omkim shohdin bo`ldi fosh,
Qo`yub mun`im ollinda har lahza bosh.
Solib ul kamoli navozandaliq,
Aning bo`ynig`a ribqai bandaliq11.
Ani may chu beixtiyor ayladi,
O`pub yer, bu so`z oshkor ayladi.
Ki: «Men vahshiymen biyobonnihod,
Atodin ato vahshiyu vahshzod.
Yo`q andoq tilimkim sanong aytsam,
Sen etgonga loyiq duong aytsam.
Vale nuktaedur nihone manga,
Deyin, gar desangkim: «De oni manga».
Dedi shahki: «Har ne kalomingdur – ayt,
Kalomingni, andoqki komingdur – ayt»
Dedi vahshiyoyini devonavash,
Chu ifrot ila erdi paymonakash
Ki: «Sendin ko`p o`ldi navozish manga.
Emas emdi podoshi oz ish manga.
Va lekin qo`lumdin kelur muncha ish
Ki, qilg`aymen ollingda o`lguncha ish.
Janobingdin ayrilmag`aymen dame,
Xilofingg`a ish qilmag`aymen dame.
Vale bilki, men bu ulus xonimen,
Tunu kun alarning nigahbonimen.
Chu ko`rdum sipohingni andoqki mo`r,
Etishgay debon qavmu xaylimg`a zo`r.
Alarning jafosin tutub jon aro,
O`zum kirdim ul lahza maydon aro.
Ne aylay hamul ishlar ifshosini
Ki, sen aylamishsen tamoshosini.
Bu damkim janobingg`a bo`ldum asir,
Xud o`ldi saodat manga dastgir.
Siyosat qilichin manga surmading,
Meni o`lturur yerda o`lturmading.
Yana muncha qilding inoyat manga,
Karam aylading benihoyat manga.
Bu dam gar ijozat berursen, boray,
Kelay, o`ylakim bir ishingga yaray.
Meni sog`inib bastai g`am bu dam,
Erur qavmu xaylimda motam bu dam.
Sening davlatingdin borin shod etay,
Borin g`ussa bandidin ozod etay».
Borurg`a shah etti ishorat anga,
Etishgach bu yanglig` bashorat anga.
Er o`pti, o`zin aylabon yerga past,
Qo`pub tebradi o`ylakim pili mast.
Ko`runub ajab shohning ul ishi,
Debon bir so`z o`z ko`nglida har kishi.
So`z ayturg`a har kimsa aylab havas,
Vale topmayin kimsa ul dastras.
Kelib hikmat ahlig`a ham bas ajib
Kim, ul bir ish erdi bag`oyat g`arib.
Vale shoh xandonu xushhol edi,
Ul andeshadin forig`ulbol edi.
Nekim qilsa iqbol talqin anga,
Ani aylamak erdi oyin anga.
Bo`lur erdi har kimsaga bir gumon
Kim, ul qissadin o`tti mumtad zamon.
Eshik ahlig`a tushti sho`ru shag`ab,
Kirib keldi ul vahshiyi bul`ajab.
Hamul pahlavonlarki tutmish edi,
Ulus ko`nglin ishdin sovutmish edi.
O`zi birla kelturdi borini xush,
Ravon qildi shoh oldida peshkash.
Qulog` tuttiyu yerga qo`ydi yuzin,
Alardek quli qildi shahning o`zin.
Shah ul qissadin bo`ldi, bas shodmon,
Ne shohi zamon, balki yaxshi-yomon.
Anga lutf etib shohi oliysifot,
Yana oshkor etti ko`p iltifot.
Giriftorlarkim xalos o`ldilar,
Yana shoh bazmig`a xos o`ldilar.
Chu shah boqti lutf aylabon ul sari,
Biri bor edi Boriqi Barbariy.
Inoyat bila ul karam ma`dani,
Borin quchti istab, bataxsis ani.
Nasib o`ldi mahjurlarg`a visol,
Bo`lub vasldin borcha osudahol.
Ul oqshom bori mayparast o`ldilar,
Borin uyqu bosti, chu mast o`ldilar.
Ayog`chi, bu dam tut manga bir ayog`
Ki, hijrondin o`ldi mushavvash dimog`.
Zamone bo`lub daf` qayg`u manga,
Magar soate kelgay uyqu manga.
Mug`anniy surudi visol ayla soz
Ki, hijronda ko`p topti jonim gudoz.
Aningdekki, ul qavm topti visol,
Manga ham nasib aylagay Zuljalol!
Navoiy, visol odamiy komidur,
Hayoti abad vasl ayyomidur.
Qachon vasl topsang nasib asra dam,
Agar bir dam o`lsunki, tut mug`tanam12.
LXV
Hajr shomi tiyraligi ta`rifidakim, balo do`zaxining dudi aning janbida tarab bihishtining sunbuli bo`la olg`ay va ul shomda ro`zgori qororg`onlar sharhi holi ixtilolikim, subhi vasldin ko`zlari yorumaydur, xususan, bu varaq yuzin qaro qilg`onning holi va vasl gavhari shabcharog`ining jahontoblig`i va gavhari shabcharog` vaslidek noyoblig`i
Xusho ulki, gar cheksa yuz yil firoq,
Dame vasl tushgay anga ittifoq.
Necha kimsa hijronda cheksa alam,
Agar oqibat vasl topsa, ne g`am?
Nechakim firoq ofati jon erur,
Anga so`ngra vasl o`lsa oson erur.
Birovkim anga bo`lsa maxmurluq,
Etar jismu jonig`a ranjurluq.
Vale bazm aro chun qadahno`sh o`lur,
Bori dardu ranji faromush o`lur.
Ajab umr erur ro`zgori firoq
Ki, yuz qatla andin o`lum yaxshiroq.
Hayoti abad – vasl ayyomidur
Ki, jon qutiyu xotir oromidur.
Erur shomdek tiyra ayyomi hajr,
Ne bo`lg`ay, xayol aylagil, shomi hajr?
Aning shomini jonning ofoti bil,
Balo soyasi, marg zulmoti bil.
Qaro kun misolu namudi ham ul,
Ajal o`tining tiyra dudi ham ul.
Agar qilmadi dudlig` rasmi fosh,
Nedin doyim andin to`lar ko`zga yosh.
Qaro kun misoli gar ermas yaqin,
Nedin xastalar ko`nglin aylar hazin.
Firoq o`lmasa oshiqi notavon,
Bog`ir porasin ko`zdin etmas ravon.
Agar hajrdin ko`rmasa rustaxez,
Qachon kuygay erdi bo`lub ashkrez.
Quyosh hajridin bo`lmasa dardnok,
Yaqosini subh etmagay erdi chok.
Magar guldin o`ldi yiroq lolalar
Kim, o`z bag`rini qildi pargolalar.
Falak bo`lmadi chunki xurshidsiz,
Bulutdin nedin osti bo`ynig`a kiz.
Bulut bag`rin oy hajri go`yo so`kar,
Nedin yo`qsa ashkini yummay to`kar?
Sulaymonsiz ar qilmadi so`g fosh,
Nigin ne uchun urdi ko`ksiga tosh?
Magar tog` Farhodsiz jon chekar,
Sadodin nega yo`qsa afg`on chekar?
Qolib dasht Majnuni jonkohdin,
Yuzin yirtti go`yi shahrohdin1.
Firoq ichra kuydurdi bulbulni gul,
Erur kul, emas rangi andoqki kul.
Qilur hajr kul jismi g`amnokni,
Ne tong o`rtasa barq xoshokni?
Birov anglag`ay hajr o`ti hirqatin
Kim, ul chekmish o`lg`ay birov furqatin.
So`r andin g`ami hajr qayg`usini
Ki, bir shomi hajr oldi uyqusini.
Kishi dam-badam kuymak ermas yiroq
Kim, ul mendek o`lg`ay asiri firoq.
Bog`ir qonidin bo`ldi rangin yoshim,
Firoq ichra to tushti munglug` boshim.
Kishi mendek ozurdajon bo`lmasun,
Firoq ilgida notavon bo`lmasun.
Firoq ichra elga necha mahl erur,
Chu vasl ila bo`ldi badal, sahl erur.
Nihoyatsiz o`ldi manga bu malol
Ki, yo`q shomi hajrimga subhi visol.
Firoq ilgidin elgakim javrdur,
Aning bu balosi necha tavrdur:
Biri olam asbobi hijroni bil,
Muassir jahon ahlig`a oni bil.
Biri ayru tushmaklik ahbobdin,
Kishi bag`ri o`rtanmak ul tobdin.
Biri dog`i hajri qarobat erur
Ki, jon ichra andin mahobat erur.
Bir ulkim yetib ishqdin xastaliq,
Birov jonibi bo`lsa dilbastaliq.
Bori hajr erur xud uqubat bila,
Va lekin emas bu suubat bila2.
Bularning boridin erur sa`b ul
Ki, maqsudi aslig`a gum bo`lsa yo`l.
Mangakim ichim hajrdin zordur,
Burung`idin o`zga bori bordur.
Biridin bo`lur betahammul kishi,
Bori bo`lsa ko`rkim, ne bo`lg`ay ishi?
Vale bo`lmag`ay andin ortuq tarab
Ki, solg`onda jon ichra hijron taab.
Kishi vasl davronidin topsa bahr,
Badal bo`lsa ul no`sh birla bu zahr,
Ani sharbati zindagoni degil,
Desang umri jovid, oni degil.
Ilohi bu davlatdin ursang navid,
Navoiyni ham qo`ymag`il noumid.
LXVI
Majnun hikoyatikim firoq tog`i og`irlig`idin o`zni tog`din tashlamoq tiladi va Layli nomasi ilik tutub va qosidi kamarin tutub tashlamoqqa qo`ymadi
Majnun hikoyatikim firoq tog`i og`irlig`idin o`zni tog`din tashlamoq tiladi va Layli nomasi ilik tutub va qosidi kamarin tutub tashlamoqqa qo`ymadi
Eshittimki, Majnuni1 sahronavard
Ki, boshtin-oyog`i edi so`zu dard.
Necha vaqt Laylidin erdi yiroq,
Tanin sizg`urub erdi dog`i firoq.
Hamul shu`lai shavq tug`yonidin,
Kechib erdi anduhlig` jonidin.
Chu hijron aro qolmadi toqati
Ki, muhlik edi yorining furqati.
Chiqib Najd2 uza bo`ldi nazzoragar,
Bu nav` o`ldi ul holig`a choragar
Ki, majnunluq oshubini boshlag`ay,
O`zin ul kamardin quyi toshlag`ay
Ki, bu nav` o`larni asiri firoq,
Ko`rar hajr bedodidin yaxshiroq.
Kamar ustiga keldi zoru junun
Ki, o`zni quyi tashlag`ay sarnigun.
Bu holatda bo`ldi ayon qosidi
Ki, Layli anga noma yozmish edi.
Kelib berdi dildorining nomasin,
Sovuq qildi ul garm hangomasin.
Ko`ngul noma mahvi qilib ko`zni ham,
Qayoni unutti demay, o`zni ham.
Bo`lub ul bitik hirzi joni anga,
O`lumdin qutulmoq nishoni anga.
Necha yil aning birla xursand edi
Kim, ul ruq`a jonig`a payvand edi.
Qachon noma bo`lsa tiriklikka dol,
Hayoti abad bersa, tong yo`q visol.
LXVII
HIKMAT
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, yolg`uzluq mujibi jam`iyatdurur va jamoat mujibi tafriqa, bas nedin hajr marduddurur va vasl mahbub
Yana so`rdi donoyi hikmatsirisht
Ki: «Ey aqlu hikmat sanga sarnavisht,
Chu g`avg`oni mamnu` tutmish xirad,
Nedinkim, ul elga ko`p o`ldi adad.
Alar ishtig`olini ulkim siqa,
Demishkim, erur mujibi tafriqa.
Qachon bo`yla bo`lg`ach, bas ul yaxshiroq
Ki, tab` ixtiyor etgay eldin qiroq.
Chu hijrong`a hush ahli tolibdurur,
Nedin tab` vuslatqa rog`ibdurur?»
Taammul bila bixradi nuktadon,
Bu nav` o`ldi shoh ollida nuktaron
Ki: «Kasratni gar aql man` aylamish,
Adovat durur ishqu aql ichra ish.
Qayu ishnikim, ishq aylar pisand,
Emas aql man` aylamak sudmand.
Necha bo`lsa elga xirad rahnamoy,
Har ishta tariqi muvajjahnamoy.
Vale ishqdin chunki oshub o`lur,
Xirad xayli anda lagadko`b o`lur.
Yana ulki, insong`a ahli tamiz,
Bilurkim, nima jondin o`lmas aziz.
Vale zumrai ishq jononini,
Ko`p ortuq ko`rarlarkim o`z jonini.
Erur jonsiz o`lmoq o`lumdin xatar,
Vale onsiz o`lmoq – o`lumdin batar.
Bo`lur chog`da jondin badang`a firoq,
Kelur kimsa tab`ig`a albatta shoq.
Bu oyin ila tab` majbul erur
Ki, sevgay hayotin, bu ma`qul erur.
Qayu kimsakim, jondin o`lsa ahab,
Ne tong aylamak jondin ortuq talab».
Javobin topib shohi donishqarin,
Dedi nuktavar jonig`a ofarin.
LXVIII
Iskandarning Mag`rib diyori fathidin so`ngra Rumg`a azm etganida Ya`juj zulmidin Qirvon navohisi xalqining tazallum qilg`oni va aning ul balo raxnasini berkitgali sad tarhi solg`oni va muhandisvash me`morlar va handasaoyin sangkorlar shihobkirdor raja bila sad o`rnig`a rang to`kmak va Atoridxayol ustodlar va Zuhalosor haddodlar gach o`rnig`a ro`yi mahlul va ohak yeriga po`lodi masqul quyub sad uchin falak toqig`a yetgurganlari
Iskandarning Mag`rib diyori fathidin so`ngra Rumg`a azm etganida Ya`juj zulmidin Qirvon navohisi xalqining tazallum qilg`oni va aning ul balo raxnasini berkitgali sad tarhi solg`oni va muhandisvash me`morlar va handasaoyin sangkorlar shihobkirdor raja bila sad o`rnig`a rang to`kmak va Atoridxayol ustodlar va Zuhalosor haddodlar gach o`rnig`a ro`yi mahlul va ohak yeriga po`lodi masqul quyub sad uchin falak toqig`a yetgurganlari
Dabiri raqamsanji farxundaroy,
Bu nav` o`ldi kofur uza mushksoy
Ki, chun oldi shohi sipehrihtishom,
Bori mulki mag`ribni andoqki kom.
Hamul bul`ajab xaylu nodir guruh
Ki, fikridin erdi xaloyiq sutuh.
Alar sarfarozikim erdi asir
Ki, shah lutfi bo`ldi anga dastgir.
Mute` o`ldiyu qulluq etti qabul,
Yo`q ulkim, bori xayli ham bo`ldi qul.
Shah ul mo`rlarni qilurg`a halok
Dedi: «Otlanib xalq bevahmu bok,
Tuzub charga, solsunlar ul nav` sho`r
Ki, ul dasht aro qolmasun jinsi mo`r».
Hamul xayli vahshiy qilib iltimos,
Dedilarki: «Ey shohi gardunasos!
Alar bo`lmay, emin emas jonimiz
Kim, ul mo`rlardur nigahbonimiz
Ki, og`irdurur bizga uyqu base,
Quloq solki, a`jubadur bu base
Ki, o`n kecha-kunduz taku po`dabiz,
Yana o`n kecha-kunduz uyqudabiz.
Chu uyqug`a borduq alardur hisor,
Yovutmaslar elni yaminu yasor2».
Shah ul nuktadin barmog`in tishladi,
Alar qatlin ul elga bag`ishladi.
Yana istadi ko`rmak aylab yurush,
Iki tog`kim erdi oltun-kumush.
Dedilar hamul qavm aylab duo
Ki: «Bo`lsa unut yaxshi, bu muddao
Kim, ul tegraga bormoq oson emas,
Ne oson emas, balki imkon emas
Ki, o`n kunchilik yo`ldur ul iki tog`,
Bu yerdinki, holo, qilursen surog`.
Vujudi aning bizga bordur yaqin,
Vale ko`rmamishbiz, desak so`zni chin.
Ne biz ko`rmagi birla toptuq murod,
Ne bizdin ulug`lar dog`i berdi yod.
Nedinkim, yo`lida xatar ko`pturur,
Yuz urg`on kishiga zarar ko`pturur.
Topilmas yeti kunchilik yo`lda suv,
Giyohiki butmishdur – erur og`u.
Isiq xayli ul nav` aylar hujum
Ki, esgach nasim anda aylar samum.
Qilur qaysi yelkim esar mu`tadil,
Agar bor esa ajdaho muzmahil.
Yana qolg`on uch kunchilik yo`lki bor,
Yilondur hamul dasht aro ulki bor.
Erur kafchau, af`iyu ja`fari,
Bo`lub har bir ul ganjning ajdari.
Alarg`a tuman mingdin ortuq adad,
Tuman ming demay, balki behaddu ad3.
Agar pashsha bo`lsa alarg`a zalil,
Bo`lub yetsa bir nish, andoqki pil.
Yilon bordur anda – eshitgil bu so`z
Ki, odam o`lar, chun anga solsa ko`z.
Erur bu baliyatdin o`tmak mahol,
Nekim ayladuk sharh, bu erdi hol».
Shah ul so`zni chun istimo` ayladi,
Hamul yon borurg`a vido` ayladi.
Dedi: «Ul taraf azm etardin murod,
Tamoshodin etmak edi o`zni shod.
Emas erdi maqsud oltun-kumush
Ki, bo`lg`ay kishi muncha mehnatqa to`sh.
Tamoshog`a yo`l chunki bog`liqdurur,
Aning azmi tarki yarog`liqdurur.
Tamoshodin ar bo`ldi qat`i nazar,
Ne himmat bo`lurkum, tilab siymu zar.
Bu naqd istay o`lmoq ravon ul taraf,
Vale naqdi jonini qilmoq talaf?»
Chu ul azmdin forig` o`ldi bilkul,
Ul el iltifotig`a qo`ydi ko`ngul.
Karam aylab etti rioyat base,
Bori topti shahdin inoyat base.
Alarni makonig`a ozim qilib,
Necha kimsa lekin mulozim qilib.
O`z ollinda asrab g`arobat uchun,
Eshikda shukuhu mahobat uchun.
Chu mag`ribni osudahol ayladi,
Yana azmi savbi shimol ayladi.
Tengiz aylabon qat`u tog` artilib,
Yurur erdi yo`l Rum azmi qilib.
Hamul turki chin4, yo`qki chiniy g`izol
Ki sherafkan erdi qilurda jidol.
Solib shoh ko`ngliga o`z shavqini,
Chekib bo`ynig`a zulfining tavqini.
Bo`lub shoh matlubu marg`ubi ham,
Ne matlubu marg`ub, mahbubi ham.
Aning birla tun-kun bo`lub jur`akash,
Borur erdi o`z mulkiga shodu xush5.
Guzargohi Rusu diyori Farang,
Qayu yerga yetgach, o`tub bedarang.
O`tar chog`da mobayni g`arbu Shimol,
Tilab dod jam`e parokandahol.
O`kush nola aylab tazallum bila,
So`rub shoh alarni tarahhum bila.
Dedilarki: «Shoho, jahondor bo`l,
Qadar qudratu charxmiqdor bo`l!
Jahon mulkiga berding obodlig`,
Jahon ahlig`a adl ila shodlig`.
Diyoreki adling anga yetmamish,
Diyor ahlini shodmon etmamish.
Hamonoki bu marz ila bum erur,
Dog`i bu necha zoru mazlum erur».
Dedi shah: «Bu kishvar nedindur xarob,
Eliga nedin tushti bu iztirob?»
Dedilarki: «Bu mulkning bir hadi,
Hamono erur Qirvon sarhadi6.
Kim, ul mulk g`arbig`a moyildurur,
Aro yerda bir tog` hoyildurur
Kim, ul tog`din nari ofot erur,
Ul ofotdin nari zulmot erur.
Bu nav` etti voqif xabar berguchi
Ki, zulmatning andindurur bir uchi.
Erur tog`u zulmat aro vodie
Ki, yo`l eltmas ul taraf hodie.
Ne zulmat – jahannam, ne vodiy – saqar
Ki, ya`juj xaylig`a bo`ldi maqar.
Ne ya`jujkim, yuz tuman, ming balo,
Biz ul yuz tuman ming balodin jalo7.
Alarni Haq o`z qahridin xalq etib
Ki, ko`p elga bedod alardin yetib.
Erur ishlarin vasf qilmoq mahol
Kim, ul vasfdin nutq erur gungu lol.
Taaddud aro yo`qturur sonlari,
Yana sonsiz oyini nuqsonlari.
Qad uzra yoyilmish parokanda soch,
Biri bir qarishdur, biri o`n quloch8.
Dema soch, xoshoku xas ma`dani,
Libos andin aylab borining tani.
Quloq iki yondin bo`lub birga juft,
Najas tanlarin ko`zdin aylab nuhuft.
Kelib g`ul barmog`i barmog`lari,
Vale dev tirnog`i tirnog`lari.
Yomon yuzlari rangi behad sarig`,
Qizil tuklar anda safodin arig`.
Biaynih ko`z andoqki – maymun ko`zi,
Vale shum har qaysi mal`un ko`zi.
Burun ichlarin til bila pok etib,
Topib lazzat, o`zni tarabnok etib,
Aningdekki, mabraz ariturda el,
Solurlar ani xoli aylarga bel.
Og`izdin to`ng`uzdek chiqib iki tish,
Vale yerni qozmoq alar birla ish.
Ne yerniki ul tishlar etti taboh,
Qiyomatqacha butmay andin giyoh.
Takallumda hashv ulcha imkon kelib,
Og`iz barchasida zanaxdon kelib.
Tushub har birining iki emchagi,
Va gar xud tishisi, va gar erkagi.
Hamul tog` undur, aningdekki, vahm
Qila olmoyin ko`ktin avjini fahm.
Iki yuz anga sofu yilmon qayo,
Nima butmay andin nechukkim iyo.
Iki yonikim hech topmay gusil,
Bo`lub Qof atrofig`a muttasil.
Bu mobayn alarning tarabxonasi,
Bu tog` o`ylakim Qof domonasi.
Vale davrakim bo`yla ko`rguzdi Qof,
Topib nasx qofi kibi har shikof.
Bo`lub fosil ul toqqa bir dara,
Ubur etgali ul guruhi shara.
Alar yilda solib iki qatla sho`r,
Chiqib tog` shikofidin andoqki mo`r.
Bizing shahru vodiy sori yoyilib,
Ne bedodkim mumkin o`lg`ay, qilib.
Kelur chog` alar, biz firor aylabon,
Vatandin jalo ixtiyor aylabon.
Borimizg`a ul nav` bechoraliq,
Solib tog`u vodiyda ovoraliq.
Nekim topib ul qavm talon etib,
Bori shahru kishvarni vayron etib.
Kishi topsalar aylab oni halok,
Taloshib yemakka etin zavqnok.
Mavoshini elturga yaksar surub,
Vatangahlarig`a degin yetkurub.
Zaxira yemakdinki mavjud o`lub,
Alar zulmidin barcha nobud o`lub.
Emak birla xud mutlaqo to`ymayin
Va gar to`ysa ham donae qo`ymayin
Borin aylabon naql bungohqa;
Budur arzimizkim, deduk shohqa».
Dedi shahki: «Ul nopisandida xayl,
Qachonkim qilurlar sizing sori mayl,
Nechuk sizg`a ma`lum o`lur ul balo
Ki, andin burunroq qilursiz jalo?»
Dedilar: «Bu tog`ekim ul qavmi shum,
Aning ul yuzida qilurlar hujum.
Bu sori bo`lur chog`da sahronavard,
Qilur charx oyinasin tiyra gard.
Qachon bo`lsa ul tiyra gard oshkor,
Bo`lur tiyra bizlarga ham ro`zgor».
Dedi shah: «Qachon bo`lg`ay ul ish chog`i?»
Dedilar: «O`tub bir necha kun dog`i».
Eshitgach bu so`z dovari choraras,
Alar chorasin qilmoq etti havas.
Topib berk manzil, tusharga panoh,
Hamul marz aro qildi oromgoh.
Dedilar ul el yuz tazarru` bila,
Janobida ushbu tavaqqu` bila
Ki: «Bizga necha baxtdin yo`q navo.
Nechuk ko`rgabiz el gazandin ravo?
Shah ar munda maskan qilur, qilmasun,
Alarni jahon ahlidek bilmasun
Ki, nogah biri yetsa ul qavmning,
G`anim o`trusida ne yuzu, ne ming,
Bataxsiskim yuz tuman ming balo
Ki, bu kishvar o`lgay alardin to`lo.
Etishgay borining boshida g`azab,
Bori el qonin ichgani tashnalab».
Dedi shahki: «Siz bizga qayg`urmangiz
Va lekin bu kishvararo turmangiz.
Toshing har neyingiz bo`lsa aylab shitob
Ki, bu mulk aro qolmasun rishtatob
Ki, Tengriga ul dam tavakkal qilay,
Alar fikrin aylay, nechukkim bilay».
Alar chiqtilar mulkdin xonako`ch,
Vale qilmadi shohi farzona ko`ch.
Dedi, davrig`a qozdilar har fariq,
Ochuq xandaq, ammo bag`oyat amiq.
Kishilar yibordiki, har marzu bum,
Farang o`lsunu Rus, yo Shomu Rum.
Nekim bo`lsa me`mori chobukxayol,
Yana dog`i ustodi nozukxayol.
Yana korgarlar, bori charbdast,
Balo raxnasin qilg`udek sangbast.
Misu ro`yu qal`i, birinju temur,
Yana qo`rg`oshun birla tolu ko`mur.
Qilib necha yuz ming teva uzra soz,
Yana necha ustodi ohangudoz.
Muhayyo qilib ehtimom aylabon,
Borin jahd ila tezgom aylabon.
Eturgaylar ul yerga borini bot,
Bori butti shoh aylagach iltifot.
Chu nekim keraklik edi, bo`ldi rost,
Aningdekki doroi davrong`a xost.
Anga tegru har kun o`zi otlanib,
Hamul tog` domonasin aylanib.
Solib iki ming sangburi bedarang,
Kamar uzra kesmak uchun taxta sang.
Bori zo`rdast ichra po`loddek,
Qotig` xora kesmakda Farhoddek.
Alar xorani bemadoro kesib,
Madorosiz ul tog`da xoro kesib.
Yig`ib oncha asbob bog`larg`a sad
Ki, taxminidin ajz topib xirad.
Chu har ne keraktur muhayyo bo`lub,
Hamul tiyra gard oshkoro bo`lub
Ki, ya`juj azmig`a erdi nishon,
Bo`lub mehr nurig`a zulmatfishon.
Yig`ishturdilar elni taklif ila,
Kivurmakka xandaqqa taxvif ila.
Suruldi gala dog`i xandaq sari
Ki, jonliq nima qolmadi tashqari.
Kamingahda besh ming nabardozmoy,
Nihoni qo`yub shohi farxundaroy
Ki, bir dastburd aylabon oshkor,
Qilurg`a hamul saydlardin shikor.
Alar ichra o`n vahshiyi mag`ribiy,
Qamish xayli ichra teraklar kibi.
Bu savdo alarni chu marbut etib,
Kelib xandaq ahlini mazbut etib.
Bu holatda chiqti guruho guruh
Ki, ya`jujdin to`ldi sahrou ko`h.
Chiqib bo`yla holatda ahli kamin,
Aningdekki, titrab zamonu zamin,
Alar xaylig`a o`zlarin urdilar
Ki, tig` ostida ko`pni o`lturdilar.
Bu yanglig` chu ko`rdi alar dastzo`r,
Xayol aylakim, tushti daryog`a sho`r.
Qo`yub borcha to`sh-to`shdin ul elga yuz
Ki, kasratlaridin to`lub tog`u tuz.
Aningdek nabard oshkor ettilar
Ki, ul xayl ishin iztiror ettilar.
Ne o`qu qilichdin birisiga bok,
Ne o`qu qilichkim bo`lurdin halok.
Itik tig`din har nechakim o`lub,
Hamul tig`din ham itikrak bo`lub.
Alar ham ko`p elni halok aylabon,
Halok aylaganni xo`rok aylabon.
Otidin muborizni yiqqon zamon,
Yiqilg`och, taloshib tugatmak hamon.
Demonkim yebon jismu qolabni ham,
Ne jismu ne qolabki, markabni ham.
Ajabroqki, ne xasmu ne o`z debon,
Yiqilg`onni filhol uzushub yebon.
Bu yanglig`ki aylab nabard ul sipoh,
Ko`p el bo`ldi oqshomga tegru taboh.
Base ul jamoatdin o`lturdilar
Ki, to o`zni xandaqqa yetkurdilar.
Chu parxoshdin qolmayin jonlari,
Kirib jon arosig`a qo`rg`onlari
O`kush rev ila hisn azmi qilib,
Hamul devvash xalqdin ayrilib.
Bular aylagach rev ila tarki razm,
Alar ham qilib tog`u sahrog`a azm.
Tong otquncha oshubu g`avg`o bila,
Qalin it masallik alolo bila.
Bori og`zida telba itdek yolin,
Adadda vale it tukidin qolin.
Chu hozir bo`lub shah qoshig`a sipoh,
Musibat tutub xayli g`oyibqa shoh.
Qabul aylagan ish ko`runub qatig`,
Pushaymonlig`i hech qilmay asig`.
Chu ko`shish sori topmayin hech yo`l,
Zarurat urub chora zaylig`a qo`l.
Bilibkim, necha kun tahammul kerak,
Qilur ishda ko`prak taammul kerak.
Emakdin chu xolidur ul marzu bum,
Magar topmayin tu`ma ul xayli shum,
Yonib o`z makonig`a azm etsalar,
Qilib avd, kelgan sari ketsalar.
Etib ishga ul lahza nazzorae,
Qila olg`ay ul qissag`a chorae.
Ham ushbu deyilgan kibi ul guruh
Nima topmog`ondin bo`lub chin sutuh.
Bori qildilar avd kelgan sari,
Dara ichra sig`may kirib ichkari.
Alarg`a chu yuzlandi ovoraliq,
Zamona unutti sitamkoraliq.
Shah otlandi ul xayli dono bila,
Razin royu aqli tovono bila.
Rikobida san`atgar el behisob,
Qilib ul dara sori bori shitob.
Chu yettilar, ermas edi ul dara,
Ochuq julgae erdi xo`bu sara.
Va lekin iki jonibi iki tog`,
Nechukkim berib erdi ul el surog`.
Iki tog` arosida massohi chust,
Yaqinroq yerin ayladi bozjust.
Tanob onchakim chektilar har sari,
Yaqinroq yeri erdi o`n ming qari9.
Nujum ahli soat qilib ixtiyor,
Kezib markab uzra shahi baxtiyor.
Buyurdiki to`ktilar ul yerga rang10,
Tushub qo`ydi soat bila xora sang.
Gudozandalig` ichra ming korgoh,
Qilib, o`ylakim ko`ra tayyorgoh.
Muhandislar aylab fusunsozliq,
Masohat bila korpardozliq.
Bo`lub korgarlar dog`i ishda chust,
Raja jadvali birla poku durust.
Gach o`rnig`a mahlul etib haftjo`sh11,
Quyub yerga san`atgari saxtko`sh.
Solib haftjo`sh ustiga taxta tosh,
Bori jonibi tez bo`lg`on tarosh.
Qo`pub yona ustodi Boniyhasab,
Qo`yub toshni toshqa lab-balab.
Chu bir sath ul tosh hamvor o`lub,
Yana ustida ish namudor o`lub.
Chu tulig`a o`n ming qari erdi arz,
Binosig`a besh yuz qari bo`ldi arz12.
Necha ming bu ish uzra ustod edi
Ki, san`atda bannou haddod edi.
Qo`yub ul sifat darz-bardarz tosh
Ki, bo`lmay sari mo`y anga darz fosh.
Yana erdi muzdur sondin fuzun,
Nechakim qiyos etsa ondin fuzun.
Bo`lub olame bo`yla san`atnamoy,
Kecha-kunduz ish qildilar olti oy
Ki, necha ming ustodu san`atgari,
Tamom ettilar Saddi Iskandariy13.
Muarrixdin ettim bu nav` istimo`
Ki, topti sad uch yuz qari irtifo`.
Iki zina dog`i yasab el sori
Ki, chiqqay quyidin ulus yuqori.
Yana kunguru burj etib qal`avor,
Temurlar bila aylabon ustuvor.
Yasab iki manzil nigahbon uchun,
Tashib tosh ko`p sangboron uchun.
Qilib anda ta`yin necha yuz kishi
Ki, sad hifzi bo`lg`ay alarning ishi14.
Chu sad bo`ldi andoqki charxi kabud,
Jahonofaring`a shah etti sujud.
Bu holatda ul xayli muhliksitez,
Solib dashtu vodiy aro rustaxez.
Etishtilar andoqki, ma`hud edi,
Burung`icha un-shayn mavjud edi.
Balo raxnasin toptilar, o`yla rust
Ki, tish birla tirnog`lari bo`ldi sust.
Dedi shohkim: «Sangboron qiling,
Balo xaylig`a toshni parron qiling!»
Aningdek alar boshig`a yog`di tosh
Kim, ul toshdek tushti tuproqqa bosh.
Chu yo`q erdi g`avg`olaridin asig`,
Bo`lub qatl toshidin andeshalig`.
Yonib bir-birisiga aylondilar,
Chu sud etmadi jahdu jidd – yondilar.
Er ahlig`a har zulmkim surdilar,
Falakdin borig`a evaz ko`rdilar.
Bu bedodkim aylab ul qavm fosh,
Ne tong osmondin agar yog`sa tosh?
Necha qatla mundoq topib go`shmol,
Yana ul taraf boqmog` etmay xayol.
Bu oyin ila chun shahi purxirad
Ki, ya`juj daf`i uchun chekti sad.
Qilib xotirin jam`, qildi xirom,
Sipah birla yod aylab asli maqom.
Necha kun chu qat` ayladi marzu bum,
Yana bo`ldi manzilgahi taxti Rum.
Ketur soqiy, ul jomi taqvishikan
Ki, ko`nglumga tushmish havoi vatan.
Tilarmen kezib rub`i atlolni,
Desam ranji g`urbatdagi holni.
Mug`anniy, chu toptim maqomimda kom,
Tuzat kom ila sen dog`i bir maqom.
Qilib fahm ul ohangning rangini,
Yana tark etay sayr ohangini.
Navoiy, vatan bo`ldi manzil manga,
Bu manzildin ammo ne hosil manga
Ki, har kimki bor erdi yoru qarin,
Bo`lubtur adam sori g`urbatguzin.
LXIX
Eldek sayr aro sabukborlig` nafyin qilmoq va tog`dek sukun aro boviqorliq amrin buyurmoq va ashob suhbatinkim bir-bir ishlari borurg`a shitobdurur g`animat bilmak va ahbob muloqotinkim, har biri bir gavhari noyobdurur, mug`tanam tutmoq va adam g`aribistonidin shammae yod etmak va vujud sarmanzilin xushluq bila o`tkarurni vasiyat qilmoq
Chu oxir bo`lurbiz adam, ey rafiq,
g`animat tutoli bu dam, ey rafiq!
Bu bir damki, xushvaqtlig` berdi dast,
Tarab jomidin aylagil o`zni mast.
Chu bu damni charx o`tkarur ham, bu dam
Damo-dam may ichkim, erur dam — bu dam.
Ko`rub umr tarixi mubhamlig`in,
g`animat bil ashob hamdamlig`in.
Vatan tarkini bir nafas aylama,
Yana ranji g`urbat havas aylama.
Safar mehnati jovidonidurur,
Nedinkim saqardin nishonedurur.
Safarg`a nedur har dam etmak havas,
Sanga ul safarkim bor ollingda, bas.
Necha bo`lsa xayling aro ko`su pil,
Choling`usi pil uzra ko`si rahil.
Necha sayr tashvishidin qonmog`ung
Ki, borg`ungdur ul nav`kim, yonmog`ung.
Erur bir yo`l ollingda behad qatig`,
Mayi hajri ahbobning bas achig`.
Ne hamroh ul yo`lda, ne hamdame,
Erur, Alloh-Alloh, ajab olame
Ki, har kimki ul yo`lg`a qo`ydi qadam,
Burung`i qadamdur savodi adam.
Ne ul sayr poyonig`a had padid,
Ne maqsud paydo, ne maqsad padid.
Erur oncha ranju suubat anga
Ki, o`lmak emastur uqubat anga.
Erur bejihat kimki sharhin qilur
Ki, har kimki aylar taammul – bilur.
Kishi bilsa ollinda bu nav` yo`l,
Safarni ne yanglig` havas qilg`ay ul.
Nechakim tavaqqufni jazm aylagung.
Qachon bo`lsa bu yo`lg`a azm aylagung.
Chu oxir borursen, shitobing nedur,
Borurdin burun iztirobing nedur.
Taraddudni tark aylab orom tut.
Tuzub bazm ahbob ila jom tut.
Yo`q ulkim, borib sen, qolurlar bu xayl
Ki, bordur borig`a borur sori mayl.
Erurlar g`animat bori bu zamon
Ki, bir-biriga siz barchangiz mehmon.
Bo`lung mayg`a gulrez o`lub subhxez
Ki, bir-bir uchun bo`lg`unguz ashkrez.
Tarab birla jomi shabona iching,
To`lo tutsalar bebahona iching.
Oling ayshdin umrning komini,
Tutung xush yigitlikning ayyomini.
Ichib bazm aro jomi dilkash tutung,
Nekim kelsa o`zni dame xush tutung.
Ne soatki yuzlansa komu murod,
Sochib o`tqa ispand, o`qung «in yakod».
Va gar bermasa dast komu tarab,
Tarab yo`q debon o`zga solmang taab.
O`zungizni mehnat kuni ovutung.
Ne g`am kelsa davrondin, oson tutung.
Agar g`am yetib, kimsa topsa alam,
Qilur bir g`amin kuch bila iki g`am.
Muni anglakim oshkoru nihon,
Kiro aylamas g`am yemakka jahon.
Chu bir lahza davrong`a yo`q e`timod,
Badan qaydida jong`a yo`q e`timod.
Nechuk odami bejihat g`am yegay,
Va gar bo`lsa yuz ming jihat ham yegay.
Burung`i kunu tongladin urma dam
Ki, ul bir adamdur, bu dog`i adam.
Erur bir bu kun har ne nobudu bud
Ki, iki adam ichra tutmish vujud.
Dami naqd agarchi bu ma`dum emas,
Vale yetmak oqshomg`a ma`lum emas.
Ne oqshom, tiriklik erur bir nafas,
Ham ermas yaqin topmoq oxir nafas.
Chu bir damg`a yo`qtur kishiga zimon,
Falak zulmidin al`amon-al`amon!
Muni dog`i g`am birla qilg`on basar,
Xiraddin magar topmamishtur asar.
Alam ichra dam urmag`il, ey ko`ngul,
Ne g`am yetsa qayg`urmag`il, ey ko`ngul.
Judoliqqa shod o`lma ashobdin,
Jafo yetsa ayrilma ahbobdin.
Chu gardun ishi bevafolig`durur,
Saranjomi rasmi judolig`durur.
Firoq ichra ta`jil, ya`niki ne.
Bu hosilg`a tahsil, ya`niki ne.
Vatandin chu oxirdur ovoraliq,
Nedur oni istab sitamkoraliq.
Budur charx ishikim shitob aylagay,
Ne obod ko`rsa — xarob aylagay.
Chu ul buzg`usi, qilmag`il iztirob
Ki, andin burun aylagaysen xarob.
Va gar sayrg`a asru rog`ib esang,
Safar naf`u zarrig`a tolib esang,
Musofir bo`l, ammo vatan ichra bo`l,
Tila xilvatu anjuman ichra bo`l.
Safar azmi do`zaxqa soniydurur,
Vatan hubbi imon nishonidurur.
Kishigakim imon erur sarnavisht,
Necha jurmi bor ko`rgusidur bihisht.
Borib jurmsiz kirma do`zax aro,
O`zungga keturma uzun mojaro.
Chu zotingda imondin o`ldi nishon,
Gulistoni jannatda bo`l gulfishon.
Erur ravzai xuld chun maskaning,
Ne bo`ldi do`zaxqa bormoq faning.
Jahon mulkin etsang safar xushku tar,
Skandardek olsang yurub bahru bar,
Qo`yub borin oxir chu ketgungdurur,
Deginkim olib oni netgungdurur.
Hamul xushku, tarki azimat tutub,
Farog`at maqomin g`animat tutub.
Etakka ayog` cheksang andoqki tog`,
Necha kun bu vayronda qilsang farog`.
LXX
Ul kabutar hikoyatikim podshohning qasri zarnigori hibsidin qutuldi va o`z buzuq oshyonini nishiman qildi va bumdek anga ul vayrondin farog`at ganji topildi
Ul kabutar hikoyatikim podshohning qasri zarnigori hibsidin qutuldi va o`z buzuq oshyonini nishiman qildi va bumdek anga ul vayrondin farog`at ganji topildi
Eshittimki, bir toyiri nomabar,
Bitik zimnida sharhi hangomabar,
Sabukpar kabutarki, har bir quloch
Ki, parron ochib tay qilib bir yig`och.
Topib erdi bir shoh qaydida band,
Etib erdi bolu parig`a gazand.
Falak gardishi aylabon zulmu zo`r,
Necha yil ani aylabon xonago`r.
Chu zindonidin qochti ul benavo,
Nishotu farah birla tutti havo.
Singib ko`kka har sori chun boqti ul,
O`zining diyori sori tutti yo`l.
Qilib sa`y ila tayri farxundapay,
Necha kunchilik yo`lni bir damda tay.
Vale zulmi davron solib inqilob,
Qilib erdi ul bo`lg`on uyni xarob.
Kabutar yetishgach uyin topmadi,
Va lekin uchardin qanot yopmadi.
Base el bo`lub tom uza donarez,
Uchurub kabutar berur erdi xez.
Bular sori hech aylamay iltifot,
Urar erdi o`z tomin istab qanot.
Base davr urub ehtiyot aylabon,
Buzug` uzra qo`ndi, nishot aylabon
Ki, ma`nus erur garchi vayronadur,
Netay shoh qasrinki, begonadur.
Erur qushqa xushroq chu boqsang ayon,
Murassa` qafasdan tikan oshyon.