LXXI
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, tabiatqa vatanda kom va ma`luf maskanda orom jihati ne bo`lg`ay va aning javobi
HIKMAT
Iskandarning Arastudin savoli ul bobdakim, tabiatqa vatanda kom va ma`luf maskanda orom jihati ne bo`lg`ay va aning javobi
Yana so`rdi doroi mushkilpisand:
«Ki ey borcha mushkillaring dilpisand,
Ne manzilg`akim bo`lsa ishratfizoy,
Tabiat kerak bo`lsa rag`batnamoy.
Va lekin necha aylasak ishta g`avr,
Emas odami nav`i ichra bu tavr.
Angakim buzug` kulba zindoncha bor,
Qoshida aning bog`i rizvoncha bor.
Bu ish bo`yla nevchundurur, hikmat ayt,
Tariqin bayon aylabon illat ayt?»
Dedi hikmatomuzi donishpujuh
Ki: «Bu bobda so`z demish har guruh.
Vale hikmat ahli aro har mudiq
Ki, bu nuktada bo`ldilar muttafiq.
Budurkim, nega tab` mu`tod o`lur,
Chu mu`todig`a yo`l topar shod o`lur.
Gar istar gado kunji vayronini,
Tilar shah dog`i qasru ayvonini.
Takallufni bu ishda ma`yus bil,
Aning tab`ig`a oni ma`nus bil.
Tabiatqa har neki odat bo`lur,
Chu eskirdi odat – tabiat bo`lur.
Yaqinkim, bilur shohi hikmatpazir,
Tabiatqa o`z shonidin yo`q guzir.
Taboe`ga bu nav` erur parvarish
Ki, aylarlar o`z mayli birla kashish.
Alarg`a bu mayl ixtiyoriy emas,
Bajuz qismati sun`i Boriy emas.
Ne yerkim birov tab`i ma`lufidur,
Bu ma`lufining oncha mash`ufidur
Ki, odat bo`lur kimki bor ogahi,
Tabiatqa odat bo`lur muntahi.
Chu bo`ldi tabiat kerak bo`yla-o`q,
Anga chunki o`z maylidin chora yo`q».
Chu qoyil to`kub dur nechukkim sahob,
Olib mustame` bahrdek durri nob.
LXXII
Iskandarning quyoshdek jahongirligidin so`ngra daryobor fathi uchun orzu kemasiga kirib, havas yelkanin tortqoni va hukamo ittifoqi bila Rum daryosi sohilida olam mulkining mohir najjorlarin yig`ib kema tartibig`a amr qilg`oni va uch ming hiloli qavsmonand qurulg`ondin so`ngra mihvaroso tirlar bila alarg`a qattiq yoydin chiqqan o`qdek ravonliq bermaklari va aning ul safinalarda mavj xututidin bihor fathnomasin o`qug`oni
Iskandarning quyoshdek jahongirligidin so`ngra daryobor fathi uchun orzu kemasiga kirib, havas yelkanin tortqoni va hukamo ittifoqi bila Rum daryosi sohilida olam mulkining mohir najjorlarin yig`ib kema tartibig`a amr qilg`oni va uch ming hiloli qavsmonand qurulg`ondin so`ngra mihvaroso tirlar bila alarg`a qattiq yoydin chiqqan o`qdek ravonliq bermaklari va aning ul safinalarda mavj xututidin bihor fathnomasin o`qug`oni
Bu bahr ichra g`avvosi gavharfishon,
Berur bo`yla so`z gavharidin nishon
Ki, olamni Iskandar olg`och tamom
Ki, qildi yana Rum mulkin maqom.
Necha kun vatan ichra masrur edi,
Nishot ayladi ulcha maqdur edi.
Yuzi solib ul mulk aro nuru tob,
Nechukkim sharaf burjig`a oftob.
Topib aysh har marzu har bum eli,
Vale o`zgacha shod o`lub Rum eli.
Mubohot etib borcha ofoq aro,
Ne ofoq aro, charxi nuh toq aro.
Ne tong, faxr to`rtunchi ko`k qilsa fosh,
Ani jilvagoh aylagandin quyosh1.
Chu shah necha vaqt o`ldi oromgir,
Dilorom ila jomdin komgir.
Ko`p aylar edi xotirig`a xutur
Ki: «Chun berdi tavfiq Rabbi g`afur.
Jahongirlikka qilib ehtimom,
Chu azm ettim, oldim jahonni tamom.
G`aroyib nekim dahr aro bor edi,
Bu bir maxfiy, ul bir padidor edi.
Nabotiyu koniyu gar jonvar,
g`aroyib misolu ajoyib suvar2.
Sipehr etti ollimda ifshosini
Ki, qildim borining tamoshosini.
Nekim arz sathida topmish vujud,
Manga bo`ldi manzur budu nabud.
Va lekin tengiz sayrini qilmadim,
Ne erkonni ul pardada bilmadim.
Savohilda derlarki, ko`ptur g`arib,
Jazoyirda ham ko`prak andin ajib.
Bihor ichra xud benihoyatdurur,
Muhit ichra behaddu g`oyatdurur3.
Bu shakli mudavvarki derlar jahon
Ki, bor aksari suv ichinda nihon.
Qurug`liq yeri o`ndin ermasdurur,
Bilur el nishon bo`yla bermasdurur.
Erur ofarinish aro oncha pech
Ki, janbidadur to`quz aflok hech.
Falaklarki, hech o`ldi ul pechdin,
Qoshida jahon kamdurur hechdin.
Hisob ichra bu hechdin dog`i kam,
Kishi ko`rmamish bo`lsa ushrini ham4.
Nedur muncha lofi jahongardliq,
Erur bu sifat lofi damsardliq?
Chu afloku anjumg`a yetmas ilik
Ki, mohiyati elga bo`lg`ay bilik.
Bilib biz hisobini bog`lab rasad,
Haqiqatlarin fahm qilmas xirad.
Alarg`aki qodir emastur kishi,
Bilinmas sukuni bila gardishi.
Jahonkim, bo`lubtur musaxxar manga,
Anga hukmronliq muyassar manga.
Ani mulk etib Haq, meni mulkdor,
Manga borcha ishga berib iqtidor.
Agar ulcha mulkumdadur, bilmasam,
Chu bilmay, bilur fikrini qilmasam.
Mening birla soyir el ichra ne farq
Ki, bo`lg`ay alar bahri g`aflatda g`arq?
Kerak har nedur farshi g`abro aro,
Qurug`luq aro, yo`qsa daryo aro.
Agar aylasa baxt hamrohliq,
Yurub borchadin topsam ogohliq.
Qurug`lug`ni qildim Xizr birla tay,
Bu dam qo`ysam Ilyos ila suvg`a pay».
Chu ko`nglida yer tutti mundoq havas,
Topa olmadi daf`ig`a dastras.
Havas tundbodi chu bedod etar,
Xirad xonumonini barbod etar.
Bu andesha chun ko`nglin etti zabun,
Dimog`ig`a yuzlandi bimi junun.
Bilibkim ne ko`nglida pinhon erur,
Nihon tutsa jonig`a nuqson erur.
Talab ayladi donish ahlini bot,
Yana davlat ahlin qilib iltifot.
Chu bu anjuman ixtiyor ayladi,
Nihon rozini oshkor ayladi.
Ichinda nihon ko`ngli maqsudini,
Ayon ayladi budu nobudini.
Bori bildilarkim, ne qilmish havas,
Tengiz sayridur ko`ngliga multamas.
Qayu birki man` aylayu soldi so`z,
Debon so`zni, chun shohg`a qoldi so`z.
So`zin, o`yla ma`qul ila qildi rad
Ki, bo`ldi javobida ojiz xirad.
Bilib borchakim, man` dargir emas.
Rizodin o`gun hech tadbir emas.
Pisand ettilar barcha, aylab duo
Ki: «Haq soldi ko`nglunga bu muddao.
Umid ulki ham lutf etib Kirdigor,
Bu azmingda qilg`ay seni komkor».
Qayu ishta shah topsa royi zaif
Kim, o`lg`ay jadal aylamakka harif.
Ne jonibki, shah bo`ldi ko`shishnamoy,
Zaruratki, bo`lg`ay mute` ahli roy.
Shah ar mashvaratda sitamkoradur,
Sitam chekmay ul ishta ne choradur?5
Vale g`ayb sirri chu paydo emas,
Qazo qismati oshkoro emas.
Baso roykim aql anga yuz dalil
Topor, lek o`lur, borcha royi alil.
Baso ishki nafs etsa anda inod,
Etishgay hamul rahguzardin kushod6.
Ne roeki iqbol erur rahnamun,
Aning tobe`i keldi charxi nigun.
Bas, avlo bukim qay taraf tushsa shoh,
Kishi zilli johig`a chekkay panoh.
Ki, bo`lg`ay ish o`ng kelsa masrurluq,
Ham o`lg`ay yomon kelsa ma`zurluq.
Skandar so`zin qilg`och ul el pisand,
Bo`lub ko`ngli ul roydin bahramand.
Ravon hukm qildiki, san`atvar el,
Qilib chust kishti yo`nar ishga bel.
Masolihki, darkordur har nima
Olib, soz qilg`aylar uch ming kema.
Ming andin bo`lub shoh azmig`a xos,
Hamul elgakim keldi bazmig`a xos.
Yana ming ham arkoni davlat uchun,
Suv ustida qilmoqqa sur`at uchun.
Sekiz yuz sipohiyi jarrorg`a,
Iki yuz yana ahli bozorg`a.
Mingikim raqam aylab o`z otig`a
Ki, bo`lg`ay panah bahr ofotig`a.
Yuzi jung o`lub har bir andoqki shahr
Ki, topqay kishi shahrdek anda bahr.
Bo`lub, o`ylakim shahr har jung aro,
Mahallotu ko`yu maqomu saro.
Yana uch yuz ul nav`kim bexalal,
Biri ming sipohig`a bo`lg`ay mahal
Ki, bo`lg`ay bori o`z farog`i bila,
Sekiz yil keraklik yarog`i bila.
Yana iki yuz kemada zodi roh,
Bo`lub ul ish ahlig`a oromgoh.
Yana yuzda solib tanobu rasan,
Masohatni qilmoqqa bahr ichra fan.
Yana iki yuzda jammolu sutur
Ki, shoyad savohilg`a tushgay ubur7.
Yana yuz kelib zavraqi tezrav
Ki, eltib suv uzra sabodin garav.
Yana iki ming ham bu tartib ila,
Butarga bori ziynatu zeb ila.
Chu farmon etib shohi ofoqgir,
Bo`lub ahli ofoq farmonpazir.
Turub xayli sanno`din teshakor,
Yig`och kesgali necha ming peshakor.
Masolih yoqo beshasidin yetib,
Hunarvar qaroru shikebi ketib.
Bu kishti yasar xaylning manzili,
Bo`lub Rum daryosining sohili.
Hamul suv yoqosi iki-uch yig`och,
Ko`rub arrau teshadin kuch yig`och.
O`n-o`n besh ming ustodi najjor edi
Ki, tun-kun ish ustida darkor edi.
Yana muncha shogirdu muzdur ham,
Bori sa`y etib ulcha maqdur ham.
Yana ikki-uch ming kishi borcha chust,
Ish etmak uchun kun-bakun bozjust.
Solib oncha ul sohil ichra xuro`sh,
Degil Rum daryosig`a tushti jo`sh.
Bu yanglig` o`tub uch yilu bir nima,
Tengiz suyig`a kirdi uch ming kema
Aningdekki, taqsim topti burun,
Tutub har kim o`z kemasida o`run.
Solib necha yilliq yo`l asbobini,
Tengiz sayrining har ne noyobini.
To`lub kemalar ichra har xosta,
Chu bo`ldi kerak yanglig` orosta.
Taharruk tutub shoh daryo kibi,
Ne daryoki, charxi muallo kibi.
Qilib mamlakat ahlig`a xayrbod,
Navozish bila aylabon elni shod.
Chiqib bodpoy uzra bo`ldi ravon,
Shabistoni ahli qolib notavon.
Surar erdi yakronini bedarang,
Anga tegrukim, bahri Rumu Farang.
Chu sohil sari dashtdin qildi mayl,
Aningdekki daryo sari tundsel.
Qo`yub raxshi daryo qirog`ig`a gom,
Inonin chekib shohi daryoxirom.
Hamul hikmat ahli suturlobsanj,
Chekib yaxshi soat zuhurig`a ranj.
Chu bir lahzae maks vojib edi,
Qolur el sari shoh boqib dedi
Ki: «Ey qavmkim, qildingiz xizmatim,
Chekarsiz bu kun g`ussai furqatim.
Necha hajringiz birla xursandmen,
Vale barchangizdin rizomandmen.
Qazodin manga tushti mundoq safar,
Qadar hukmidin elga «aynalmafar»8.
Quloqqa nekim aytsam so`z – tutung,
Necha vaqtdin so`ng meni ko`z tutung.
Agar mulku, vagar mol, gar din erur,
Nekim har biringizga ta`yin erur.
Qayu ishki har kimga chektim raqam,
Raqam chekkanimdin chiqormang qadam.
Hadisim ko`ngul ichra oling bori,
Salomat bo`lung, yaxshi qoling bori.
Duo birla bizni gahe yod eting,
Bu xidmat bila emdi imdod eting».
Bu so`zlar degach shohi kishvarxidev,
Ulus chektilar ko`kka yaksar g`irev.
To`kub ashkdin borcha yuzlarga rud,
Dedilar aning joniga ko`p durud.
Duodin so`ng og`oz etib bu kalom
Ki: «Gar bar, agar bahr qilsang maqom.
Nechakim firoqingda g`am yegabiz,
Ne yoroki, yaxshi-yomon degabiz.
Bisoti tarab jilvagohida bo`l,
Qayonkim esang, haq panohida bo`l.
Ne amr etganing, toki bor jonimiz,
Tag`oful qilurg`a ne imkonimizg`
Chu bizdin duo aylading muddao,
Ne ish ilgimizdin kelur juz duo».
Alarg`a bu yerga yetishgach maqol,
Tulu` ayladi burji farxundafol.
Suturlob sori chu ko`z soldi shoh,
Ravon kemani qildi oromgoh.
Quyosh Jady burjig`a chunkim yetib,
Ravon Hut burjig`a tahvil etib.
Falak yetkurub bo`yla yomg`ur chog`in,
To`kub el ko`zi benihoyat yog`in.
Chu shah kema ichra maqom aylabon,
Ulus ham sarosar xirom aylabon.
To`lub chun labo-lab ul uch ming kema,
Ham el birla, ham har keraklik nima.
Topib hukm mallohi ozodmard,
Ravon kemani qildi daryonavard.
Qalin kishti o`lg`onda junbushnamoy,
Terang bahr bo`ldi g`urunbushnamoy.
Yurub suv uza shahri a`zam savod,
Taharrukda bir o`zga olam savod.
Savodi yopib jarf daryo yuzin,
Bulut o`ylakim charxi xazro yuzin9.
Bu oyin bila shohi daryoshukuh,
Yurub qildi daryoni yukdin sutuh.
Qayon azm bevahmu bok ayladi,
Tengiz bag`rini chok-chok ayladi.
Chu ul nav` mehmon kirib bahr aro,
Qilib mizbonlig`da suv mojaro.
Ochib har taraf abrmonand kaf,
Ki jam` aylagay har ne bo`lg`ay sadaf.
Bori durlarin oshkor aylagay,
Borin mehmong`a nisor aylagay.
Sochib borchasin shahg`a ogohvor,
Bori durlarin aylagay shohvor.
Birovningkim ul nav` mehmoni bor,
Ne durrkim, nisor etgay ar joni bor.
Ayog`chi ketur jomi daryomisol
Ki, bahr ichradur shohi daryonavol.
Manga tutki, no`sh aylab, aylay tarab
Ki, daryo kibi bo`lmisham xushklab.
Mug`anniy, tarona tuzat rexta,
Hazin rudunga lahne omexta10
Ki, ashkimni to`kkay duri nobdek,
Buyurg`ay manga charxi girdobdek.
Navoiy, talab qil tariqi fano
Ki, suv uzradur dahr uyiga bino.
Ko`ngulni bu uy birla shod aylama,
Hubob uyiga11 e`timod aylama.
LXXIII
Iskandarning hukamodin daryobor vaz`in savol etgoni va Suqrotning kurrai arz davrida suvning ne nav` ihota qilg`onin sharh qilg`oni va Muhit atrofida yeti axzar daryokim, yeti charxi xazrodek sho`rangez, balki xunrezdurur taqsim etib, o`n iki ming jazoirkim, xolidotdin ayrudur, munqasim qilg`oni va buhayrot sharhidin elga tahayyurot solib va anhor mojarosidin soyilni bahrdek xushklabliqdin serob qilg`oni
Iskandarning hukamodin daryobor vaz`in savol etgoni va Suqrotning kurrai arz davrida suvning ne nav` ihota qilg`onin sharh qilg`oni va Muhit atrofida yeti axzar daryokim, yeti charxi xazrodek sho`rangez, balki xunrezdurur taqsim etib, o`n iki ming jazoirkim, xolidotdin ayrudur, munqasim qilg`oni va buhayrot sharhidin elga tahayyurot solib va anhor mojarosidin soyilni bahrdek xushklabliqdin serob qilg`oni
Hamul kunki shah bo`ldi daryotavof,
Aning jungining ko`ksi daryoshikof.
Tilab hikmat ahlini majma` tuzub,
Borilarg`a diljo`yluq ko`rguzub,
Dedi: «Bahr kayfiyatin aytingiz
Ki, ne vaz` iladur yer uzra tengiz?»
Taammul qilib borcha ahli ayon,
Dedilarki: «Suqrot1 qilsun bayon
Kim, ul hikmat ahlining ustodidur,
Zamiri xirad hikmatobodidur».
So`z andin so`rub shohi daryojanob,
Berib bo`yla Suqroti dono javob:
«Ki, yer jirmidur hay`ati mustadir,
Kurra ayladi oni Hayyi Qadir.
Vale ul kurra suv ichinda nihon,
Ochuq qismi uldurki, derlar jahon
Ki, ma`murau tog`u homun erur
Ki, oti aning rub`i maskun erur.
Vale suv ihota qilibdur ani,
Erur yeti iqlim ochuq qolg`ani.
Vale ul ham ochuq emasdur tamom,
Ki, har jonibin bahr etibdur maqom.
Muhitekim, ul charxosodurur,
Aning davrida yeti daryodurur
Ki, har yon kirib rub`i maskun aro,
Duxul aylamish tog`u homun aro.
Yana ham o`n olti buhayrot erur
Ki, har birga bir o`zgacha ot erur.
Yana yuzdin ortuq erur ro`dbor
Ki, olur alardin ulus e`tibor.
Nechukkim Ko`hak, yo`qsa ro`di Hirot,
Va yo Nil yo Kavsaroso Furot.
Alardin jahon ichra obodliq,
Aning naf`idin xalq aro shodliq.
Erur chashma bu ro`dlar manba`i,
Vale bahrlarg`a bo`lub maqta`i.
Taarruz buhayrot ila ro`dg`a,
Xalal yetkurur sharhi maqsudg`a.
Hamul yeti daryoki zoxirdurur
Ki, anda bilodi jazoirdurur.
Ani sharh etarga qiloli shuru`,
Alarg`a yaqin birla budur vuqu`
Ki, majmu`i ul bahrdin ayrilur
Ki, dono Muhit oning otin qilur.
Alardin biri bahri Rumu Farang
Ki, sensen bu dam ul tengizda nahang
Ki, obodu bum ichra voqe`durur,
Jazoirki anda mazore`durur.
Erur olti yuz ulcha topmish adad
Ki, yo`q anda ma`murluq ichra had.
Ikinchini qil bahri Mag`rib gumon
Ki, mavjig`a orom yo`q bir zamon.
Shimoliyu sharqiysi ma`mur bil,
Jazoir ming ul suvda mashhur bil.
Uchunchi erur bahri Zangu Habash
Ki, oshubidin keldi devonavash.
Ming uch yuz jazira aning doxili,
Base ko`p jazirasining hosili.
Hisob ichra to`rtunchidur bahri Hind
Ki, janbida bir nov suv ro`di Sind.
Jazoir anga uch yuzu iki ming,
Necha lujja ko`li hamul bahrning.
Biri keldi Ummonu Qulzum biri,
Yana Bahrayni purtalotum biri.
Beshinchi tengiz keldi daryoyi Chin,
Jazira ko`p ul suvda mardumnishin.
Adad ichra uch ming, dog`i yeti yuz,
Jazoir arosida ko`p tog`u tuz.
Duvong degan suvni oltinchi de,
Bilodi savodin ko`ngul tinchi de.
Iki mingga yaqin jazoir anga,
Tuman ming kema lek soir anga.
Etinchini Mashriq suyi qil hisob,
Quyosh avval anda solib nuru tob.
Bo`lub o`n iki ming jazoir tamom,
Munung birla o`n oltita vassalom.
Bulardin erur ayru bahri Hazar
Ki, vahm aylay olmas suyidin guzar.
Anga ham jazoir adadsizdurur,
g`aroib bular ichra hadsizdurur.
Bular barchaning manba`idur Muhit
Ki, ovozasi tutti sathi basit.
Anga muttasildur bular borisi,
Qurug`lug`durur lekin uch sorisi.
Va lekin erur ul bag`oyat amiq
Ki, aflok anga tushsa aylar g`ariq.
Kelibdur sifat bu vatira anga,
Jihat buki, bo`lmas jazira anga.
Va lekin uluq vaz`liq jonvar,
Alarga ajab vaz` birla suvar.
Erur andin ortuqki ahli xirad,
Takallum bila aylay olg`ay adad.
Budur bahr ishikim, dedim mujmalin,
Bayon ayladim maxraju madxalin.
Kishi qilsa tafsilini orzu,
Ko`rar sayr etarda qilib justuju».
Skandar bo`lub xurramoyin base,
Ayon qildi donog`a tahsin base.
Burun yeti daryog`a azm etti jazm,
Bulardin so`ng etmak Muhit ichra azm.
Bo`lur odamiyning biyik himmati,
Erur himmatidin fuzun g`aflati.
O`lum solg`usi chun dimog`ig`a dud,
Tamanno o`tin muncha yoqmoq ne sud?
LXXIV
Mashriqda ganj topqon kishi hikoyatikim, mag`rib ganjnomasini o`qub, mehrdek boshtin qadam qilib, mag`ribqa bordi va ul zari mag`ribiy topqoch mehrdek uyoqti
Mashriqda ganj topqon kishi hikoyatikim, mag`rib ganjnomasini o`qub, mehrdek boshtin qadam qilib, mag`ribqa bordi va ul zari mag`ribiy topqoch mehrdek uyoqti
Birov topti Mashriqda ganji shigarf,
Yozig`lig` eshigida bu turfa harf
Ki: «Har kimki bu ganjni topti, jazm
Agar qilsa Mag`rib diyorig`a azm,
Falon yerda mundin uluq ganj erur,
Anga kim qadam urdi, poranj erur».
O`qug`och ani tome`i xomkor,
Dedi: «Ikisidin bo`lay komgor».
Munga «himmat» oti qo`yub fikrati,
Ravon qildi Mag`rib sori himmati.
Necha yil qilib qat` daryou dasht,
Bo`lub anga yuz ming balo sarguzasht.
Etib, istagan yerni topqon mahal,
Boshig`a yetishti sarosar ajal.
Ne mundin yedi bar, ne ondin dog`i,
Mashaqqat chekib kechti jondin dog`i.
Emas shahliq — olmoq yurub bahru bar,
Erur topmoq andinki Haq berdi bar.
Birovkim, bu ma`niga yobandadur,
Xiradmandu farxundapay bandadur.
LXXV
HIKMAT
Iskandarning savoli Suqrotdin ul bobdakim, kurrai arzni tamom suv ihota qilmog`onning hikmati ne bo`lg`ay va aning javobi
HIKMAT
Iskandarning savoli Suqrotdin ul bobdakim, kurrai arzni tamom suv ihota qilmog`onning hikmati ne bo`lg`ay va aning javobi
Skandar savol etti Suqrotdin
Ki: «Ey fard tafritu ifrotdin,
Bukim yer yuziga Muhit o`ldi suv,
Bayon qilki, mushkildurur bizga bu
Ki, ne vajhdin tutmadi yer yuzin,
Jahon sathining borcha tog`u tuzin
Ki, bu rub`i maskunga suv keldi oz,
Ham onchaki bor erdi elga niyoz.
Muhitekim, ul oshkorodurur,
Nega davrida yeti daryo durur?
Chu andin yeti bahr bo`ldi judo,
Nega tutmadi yer yuzin – qil ado?»
Duo qildi donoyi daryozamir,
Ki: «Olsun jahon shohi daryonazir.
Guruhe demishlarki, bu jirmi xok,
Erur vaz` ichinda balandu mag`ok.
Necha asli vaz`i mudavvardurur,
Bu hikmat eliga muqarrardurur.
Vale yer yuzi chunki hamvor emas,
Kishi fikr agar qilsa dushvor emas.
Bilurkim, yog`indin qachon bo`ldi sel,
Qilur tog`din past vodiyg`a mayl.
Chu olam yuzi bo`ldi pastu baland,
Bu so`zni qilur donish ahli pisand
Ki, suv moyil o`lmish chuqurlarga-o`q,
Erur bu jihatdin biyiklarda yo`q.
Guruhe bu ma`ni guvohidurur
Ki, derlar bu hikmat Ilohiydurur.
Tutulmoq kerak erdi yer suv bila,
Hamul nav`kim, aks ko`zgu bila.
Vale xalqkim, Haqqa oson edi,
G`araz ofarinishdin inson edi.
Anga jilvagoh ochti qudrat bila,
Bu ma`nig`a yo`q daxl hikmat bila.
Muni bil Hakimi Azal hikmati
Ki, topmas bulardin xalal hikmati.
Erur chunki ul yerda ojiz xirad,
Xirad ahlig`a so`z demakka ne had»
Skandarga ul so`z kelib dilpazir,
Sukut o`ldi hikmat bila noguzir.
LXXVII
Iskandarning yeti daryo bila o`n iki ming jazoir bilodin fath etgandin so`ngrakim bir qatla Muhit davrasin pargorsifat evrulub erdi, Muhit nuqtagohig`a azimat qilg`oni va ul sayrda yig`och marokibning yeldin harakati va suv dashtining samoviy hay`ati va kulokdin ul dasht aro ko`p arg`adol namudori va hubobdin ul yo`l aro ko`p sangreza osori va Iskandarning Muhit markaziga yetgoni va charx do`lobi ani aylandurib, Iskandariya azmi etgoni
Iskandarning yeti daryo bila o`n iki ming jazoir bilodin fath etgandin so`ngrakim bir qatla Muhit davrasin pargorsifat evrulub erdi, Muhit nuqtagohig`a azimat qilg`oni va ul sayrda yig`och marokibning yeldin harakati va suv dashtining samoviy hay`ati va kulokdin ul dasht aro ko`p arg`adol namudori va hubobdin ul yo`l aro ko`p sangreza osori va Iskandarning Muhit markaziga yetgoni va charx do`lobi ani aylandurib, Iskandariya azmi etgoni
Guharrezkim, nuktaovardurur,
Bu daryoda mundoq shinovardurur
Ki, chun surdi dono bu yanglig` maqol,
Xabar topti doroi daryonavol
Ki, ne nav` emish bahr kayfiyati,
Safar sori jozim bo`lub niyati.
Hakimi ilohiyg`a1 surdi nafas,
Ki: «Sendin erur bizga bu multamas,
Kim andoqki yetti so`zungdin navo,
Bu sayr ichra sen bo`lg`asen peshvo.
Sening tobe`ing borcha mallohlar,
Bori bahr sayrida sayyohlar.
Alar birla topib suv hanjorini,
Qayon boshlasang xalq raftorini,
Bo`lurbiz bori donishing payravi
Ki, fahming biyik keldi, roying qavi».
Qabul etti Suqrotu yo`l boshladi,
Ulus bordi har yonki, ul boshladi.
Bo`lub ehtiyot amri lozim anga,
Hamul kema ahli mulozim anga.
Ishe tutmoq ul yo`l ishin pos o`lub,
Aning posini tutqon Ilyos o`lub2.
Surub kemani ul andoqki tayr,
Hamul suvg`a qildilar ohangi sayr
Ki, daryoyi Afranjau Rum edi
Ki, holot anga g`ayri ma`lum edi.
Jazoyir futuhiga yuz qo`ydi shoh,
Qilib sa`y shah birla xaylu sipoh3.
Qayonkim qilib azm, qo`ymay olib,
Chu olib, g`aroyibqa ko`p ko`z solib.
O`zi aylabon suvda fathi bilod,
Jazoyir bilodini aylab kushod.
Va lekin necha kimsa ta`yin etib,
Alar suv qirog`i bila yo`l ketib.
Necha kemau ahli hikmat necha
Ki, ham kunduz aylab ravshan ham kecha.
Suvda o`y, nechukkim hubob urg`oli,
Hamul bahr davrin tanob urg`oli.
Savohilda to yer topib, yo`l yurub,
Masohat tariqin bajo kelturub.
Ne yerkim bo`lub besha, yo berk tog`
Ki, qat`ida massoh topmay farog`.
Suv ichra qilib kema birla shitob,
Bu nav` oni massoh chekkay tanob
Ki, bir kema ichra yig`ib har sari,
Tanobi qadi o`n iki ming qari.
Qilib kemaga berk langar toshin,
Va lekin ul ipning yana bir boshin
Yana bir kema ahli tutqay surub,
Nekim shart surmak, bajo kelturub.
Necha tor tutqon kema qochibon,
Tanobini turg`on kema ochibon.
Chu soyir kema rishtasi tortilib,
Hamul kema sayrini sokin qilib.
Anga kema ahli solib langarin,
Yana kema suvdin olib langarin.
Tanobin yig`a bahr aro tezrav,
Nechukkim burung`i kema tezdav.
Munga ham chu tortildi chekkan tanob,
Turub bu vale, turg`on aylab shitob.
Bu yanglig` chu bu bir turub, ul yurub,
Bu turg`on qachonkim yurub, ul turub.
Alar chun bu yanglig` shitob aylabon,
Muhosiblar oni hisob aylabon.
Kezib bu sifat bahr atrofini,
Masohat bila anglab avsofini.
Yana bir necha dog`i ahli hisob,
Urub bu sifat bahr qutrin tanob.
Hakimi muhosib bu san`at bila,
Bilib hosilin zarbu qismat bila
Ki, atrofi oning erur necha yo`l,
Yana sath birla erur necha ul.
Jazoyirni to fath qilg`uncha shoh,
Hisobin hakim aylabon ro`baroh.
Chu bir bahr fathi saranjom o`lub,
Hisobi dog`i o`ylakim kom o`lub,
Nekim bo`ldi ul suvda hangomae,
Aning borcha sharhin yozib nomae.
Chu ul noma sharhin durust aylabon,
Kabutar ayog`ig`a rust aylabon
Ki, hamroh ani Rumdin kelturub,
Havo aylabon ul paru bol urub.
Xabar eltib ul barcha Rum ahlig`a,
Qurug`luqdag`i marzu bum ahlig`a.
Bu yanglig` yeti bahri zaxxorni,
Eti jarf daryoyi xunxorni.
Kezib ayladi barchasig`a ubur,
Nechukkim suv uzra sabou dabur.
Ajoyibni g`oyatdin ortuq ko`rub,
g`aroyib nihoyatdin ortuq ko`rub.
Urub o`n iki ming jazoyirg`a gom,
Qilib fath chun aylabon ehtimom.
Chu tortib tanob anda bevahmu bim,
Bilib barchaning tulu arzin hakim.
Eti bahrni chun musaxxar qilib,
Borining salohu fasodin bilib.
Muhit o`ldi bir davra bu sayr aro,
Yana xomazan yozdi bu mojaro.
Uzotti yana toyiri nomabar
Ki, yetkurdi hijronkash elga xabar.
Yana manzili bo`ldi bahri Farang,
Qilib bir jazira ichinda darang.
O`tub qilg`ali bahr ichinda xirom,
Bu choqqa degin o`n iki yil tamom.
Jazira aro chun makon ayladi,
Ulus ko`nglini shodmon ayladi.
Gumon ettilarkim, tugandi safar,
Vatan bo`lg`usidur alarg`a mafar.
Buyurdi yana shohi daryoshitob
Ki, kelturdi Suqroti hikmatmaob.
Tengizda ravon qilg`on asboqini,
Chekilgan masohatning avroqini4.
To`la bo`lmish erdi varaq bir kema
Ki, yo`q anda kog`azdin o`zga nima.
Solib borcha sanduqlar ichra chust,
Alarni qilib qirlar birla rust.
Qilib vahmkim o`tsa kog`azg`a nam,
Anga nogahon botil o`lg`ay raqam.
Kemakim ul avroq birla to`lub,
Safina bo`lub demakim, jung o`lub5.
Chu sanduqlarni chiqordi hakim
Varaqlar qolib erdi namdin salim.
Dedi shohkim: «Necha ahli qalam,
Hisob aylasun ul adadsiz raqam».
Muhosiblar oni hisob ettilar,
Adad maxlasin intixob ettilar.
Hakim ul adadni chu tashih etib,
Borin shoh ko`ngliga tavzih etib.
Taaqqul bila shohi gardunjanob,
Qilib ul raqam intixobin hisob.
Hakimeki oncha adad aylabon,
Hisob ichra shahg`a madad aylabon.
Suvning sathig`a chun bo`lub rahshunos,
Necha zar` erkonni aylab qiyos.
Tengiz tulu arzin vajab-barvajab.
Topib zarbu qismat bila betaab.
Muhitekim ul bahri a`zamdurur,
Aning javfida barcha olamdurur.
Masohat bila befusunu firib,
Bilib havzdekkim, erur bir jerib.
Angakim jahon bo`lsa bog`i tarab,
Tengiz bo`lsa havzi aning ne ajab?
Eshittimki, farmondihe bor emish,
Hadisida bu so`zga takror emish
Ki: «Dahr o`ldi bir kadxudoning yeri,
Bu gar bor ersa, bordur oning yeri».
Jahon topsa ul nav` bir kadxudoy,
Ne tong olam o`lsa anga bir saroy?
Chu shah topti daryoning oyinini,
Bu nav` ayladi davri taxminini
Ki, bo`lsa kema suvda sur`atnamoy,
Safar qilsa to`quz yilu yeti oy.
Hamul bahri a`zamni bir davr etar,
Qayu yergakim suvg`a kirmish, yetar.
Chu pargor davrini pos ayladi,
Yana qutrin oning qiyos ayladi.
Ayon bo`ldikim uch yilu bir nima,
Bo`lur suv aro sayr qilsa kema.
Muhitig`a markazki beishtiboh,
Erur bahri a`zamga ul nuqtagoh.
Yaqin borur ul yon azimat chog`i,
Iki yilchiliq yo`lu kamrak dog`i.
Yana kelmagi dog`i oncha bo`lur,
Azimatda borg`on zamoncha bo`lur.
Buyurdi qilib to`rt yilliq yaroq,
Muhit o`rtasig`a safar ittifoq.
Yig`ib anjuman, bo`yla surdi kalom
Ki: «Bizni havoi tamannoi xom
Ki, oning otin xalq qo`ymish havas,
Vale filhaqiqat bu yanglig` emas.
Bori Tengri taqdiridur begumon,
Kishi qilmog`i yaxshidur, gar yomon,
Gar ul, gar bu har qaysi taqdir ila,
Qila olmadim chora tadbir ila.
Ulusning malolig`a bo`ldum sabab,
Base ko`rdilar xalq ranju taab.
Bu damkim bu yerda qilibmen darang,
Bilurmenki eldur safardin batang.
Emas bo`lsalar sayrning rog`ibi,
Bilurmen erur Haq alar jonibi.
Manga bu tamanno tuganmaydurur,
Yururdin zamirim o`sonmaydurur,
O`n uch yil ishimkim tamosho edi,
Jazoyir bila yeti daryo edi.
Muhit erdi maqsud suv sayridin,
g`araz soqit erdi aning g`ayridin.
Bu muddatki, bahr ichra qildim xirom.
Ne yerlarki yuzlandi fathig`a kom.
Bori far` edi, toki qat` o`ldi suv,
Mening xotirimg`a erur asl bu
Ki, sayr ayladim doira davrini,
Kerak anglasam markazi g`avrini6.
Agar umru tavfiq bersa Xudoy,
Kema to`rt yil bo`lg`usi bahrsoy:
Iki yil borib, iki yil kelmagi,
Vale yo`q kishi g`aybni bilmagi.
Manga gar erur davlatu baxt yor,
Bu yo`l qat`ida hech yo`q ixtiyor.
Bilurmen bu ish amri ma`hud emas,
Kishiga tengiz sayri maqsud emas.
Ulus ko`ngliga tushmasun inhirof
Ki, bori erur bu yurushtin maof.
Yo`likim qilur marg taxvifini,
Nechuk qilg`amen elga taklifini?
Vatang`a yonib xalq osudadil,
Bori bizdin o`ldiklar7 ammo bihil».
Bu so`zni chu sharh etti doroi Rum,
Fig`on chektilar xalq aylab hujum
Ki: «Shoho, ne jurm aylamish bu guruh
Ki, kelding alar qullug`idin sutuh?
Necha qulluq etmakta sharmandabiz,
Yomon-yaxshi bo`lsoq sanga bandabiz.
Borimizg`a doim bu ermish murod
Ki, bo`lsoq tobug`ungda g`amginu shod.
Ajal jonimiz qasdi qilg`on chog`i,
Tan o`lg`ay sening dargahing tufrog`i.
Ne qilduqki, doroi sohibxirad,
Borimizga mundoq chekib xatti rad.
O`zidin sipohin yiroq istadi,
Asiri baloi firoq istadi.
Borurbiz qayonkim sanga kom erur,
Turarbiz sanga qayda orom erur.
Tirik bo`lmoqu sendin o`lmoq yiroq,
Erur bizga andin o`lum yaxshiroq».
Skandar sipohin qilib ozmun,
Yaqin bildikim bo`lmamishlar zabun.
Erur xidmatida bori yakjihat,
Ko`rub elga diljo`yliq maslahat.
Bori xaylig`a ofarin ayladi,
Inoyatqa borin qarin ayladi.
Dedi: «Haq ishingizga bersun evaz,
Bu so`zdin manga bilmak erdi g`araz
Ki, bu ranj aro xalq holi nedur,
Mening birla har kim xayoli nedur?
Boridin chu ixlosu sidq o`ldi fahm,
Manga ham bu dam murtafe` bo`ldi vahm.
Hamul men shahu siz sipohsiz manga,
Yomon kun yetishgach panohsiz manga.
Bu ixlos birla Xudo yoringiz,
Havodis aro Haq nigahdoringiz».
Bo`lub shod shahqa duo qildilar,
Sadoqat tariqin ado qildilar.
Shah uch bo`ldi elni, taammul bila,
Bag`oyat munosib taxayyul bila.
Iki ming kema ahlin etti judo,
Dedi: «Yoringiz bo`lsun emdi Xudo».
Og`ir yuk edi dog`i ortuq kishi,
Alar birla yo`q shahning ortuq ishi.
Vatan sori borin ravon ayladi,
Borin lutf ila shodmon ayladi.
Dedi: «Rum mulki sori qaytingiz,
Salomatlig`imdin xabar aytingiz.
Burun yeti daryoyi zoxirni deng,
Yana o`n iki ming jazoyirni deng
Ki, fath ayladim tig`u tadbir ila,
Chu tadbir edi rost taqdir ila.
Bu damkim Muhit o`ldi maqsad manga,
Kerakmas edi xayli behad manga
Ki, ne mulk fathi edi, ne bilod
Ki, qilsam cherik birla oni kushod.
Jihat bu edi bizni qaytarmog`i,
Muhit ichra oz el bila bormog`i».
Uzotqoch alarni bu oyin ila,
Eti yuz kema bo`ldi taskin ila,
Elin ham ayirib dedi: «Siz guruh
Bo`lung ushbu manzilda taskinpujuh.
Cheking to`rt yil intizorim mening,
Bu muddat bo`lung posdorim mening.
Muhayyo qiling Rumdin ko`p mato`
Kim, ul aylagay daf`i za`fu sudo`.
Men o`lsam safar ozimi jidd bila,
Agar yondim ersa bu mav`id bila,
Ul ashyo bo`lub mujibi taqviyat,
Quvo topqay andin yana tarbiyat.
Chu bir-birga hijron chekib yetkabiz,
Farog`at bila azmi Rum etkabiz.
Va gar xud falak zulm etib oshkor,
O`yun o`zga nav` o`ynasa ro`zgor,
Meni tortibon bahri zaxxor aro,
g`ariq etsa daryoyi xunxor aro.
Suvda tu`ma aylarga qilmay darang,
Zabun etsa bu ajdahoni nahang.
Zamon o`tsa sizlarga mav`uddin,
Topib o`zni navmid maqsuddin,
Duo xatti bizga raqamzad qiling,
Bihil aylabon azmi maqsad qiling»8.
Ayirdi uch yuz kishtiyi teztak,
Yururda nechukkim hiloli falak.
Mulozim qilib hikmat ahlin tamom,
Madorolarig`a qilib ehtimom.
Bo`lub borcha mamlu ul uch yuz kema,
Tengizda keraklik bo`lur har nima.
Necha ming kishi yakdilu yakjihat,
Jalodat kelib barchasig`a sifat.
Kema ilmida barcha mallohdek,
Tengiz g`avsi fannida timsohdek9.
Ne xidmatki aylab bori dilpazir,
Alar shahga, shah barchag`a noguzir.
Murattab qilib shohi gardunnabard,
Kirib kemaga, bo`ldi daryonavard.
Alar qoldilar ashkdin bahrrez,
Borib ashkdek shohi daryositez.
Tunu kun qilib po`ya gardun kibi,
Suv ichra qolib rub`i maskun kibi.
Kecha tinmoqu kunduz orom yo`q,
Emakdin navo, uyqudin kom yo`q.
Necha boqsa yo`q tog`u sahro padid,
Nekim g`ayri daryo – bori nopadid.
Suv aflokdin hech topmay gusil,
Bo`lub davrasi davrig`a muttasil.
Gumon aylabon xayli daryoxirom
Ki, gardun aro aylamishlar maqom.
Quyoshkim qilib sayr ul aflok aro,
Nihon bo`lmayin markazi xok aro.
Necha nurini bahr aro butrotib,
Tengizdin tug`ub ham tengizga botib.
Qachonkim bo`lub suv tubiga nigun,
Yuziga yopib pardai obgun.
Chu mashriq sari po`ya birla yurub,
Suzuk suvda gavhar kibi bilgurub.
Topib chun quyosh suv yuzidin xafo.
Vale partavi topmayin intifo.
Aningdekki fonus aro bo`lsa sham`,
Ko`runur aning partavi birla jam`.
Vale bo`lsa ko`nglak samoviy anga,
Laqab ichra voloyi moviy anga.
Qachonkim topib suv aro sham`i mehr
Ki, lu`bat ayon aylar erdi sipehr.
Nechukki yuqordin ko`runub nujum,
Alarning suvda aksi aylab hujum.
Dema akskim, yuz tuman jonvar,
Suv amvojida zohir aylab suvar.
To`qulg`on kibi jinsi zebo aro,
O`kush jonvar naqshi debo aro.
Suvni ravshan aylab alarning ko`zi,
Nechukkim, havoni falak yulduzi.
Hamul jonvarlar suvda xayl-xayl,
Qilib to`sh-to`shidin kemalarga mayl.
Yoqib ko`zlari yuz tuman ming charog`,
Topib el quyosh partavidin farog`.
Chu ul shu`lalar kemalarga yetib,
Yig`ochlar tutoshurdin el vahm etib.
Hamono kuyardin qilib man` suv
Ki, kuymas amad sham` bo`lsa g`ulu.
Vale shakllar jilva aylab muhib
Ki, el ko`ngli topib alardin nahib.
Angachaki bu xayl yaksu bo`lub,
Ulus bag`ri ul vahmdin suv bo`lub.
Bular chun bo`lub bartaraf, yona favj
Padidor o`lub, solibon suvg`a mavj.
Qolib kemalar yuz ming ofat aro,
Kema ahli bahri maxofat aro.
El og`zig`a yuz ming karat jon yetib
Ki, bir bo`yla oqshomga poyon etib.
Yana chun bihor uzra chiqti quyosh,
Buxor o`ldi har yon bihor uzra fosh.
Nazardin tengiz anjumi gum bo`lub,
Itarda ham, andoqki anjum bo`lub10.
Suv tahrikidin goh girdoblar,
Inonig`a yo`lning berib toblar.
Ne girdobkim, jarf chohi amiq,
Quyosh Yusufin aylagudek g`ariq11.
Ajab keldi chahg`a havoli suvdin,
Suvda choh kim ko`rdi xoli suvdin.
Musofirg`a ne hol bo`lg`ay taboh
Ki, yo`lida har yon bu nav` o`lsa choh?
Falak gunbazig`aki kelmish nigun,
Suv har yon manore yasab bozgun.
Kema davrasig`a berib imtidod,
Aningdekki tol bargiga girdbod12.
Biridin qutulmoqqa chun xos o`lub,
Yana bir samoig`a raqqos o`lub.
Gahekim bo`lub raf` sargashtalik,
Hamul davradin baxt bargashtalik.
Esib sarsaru bahr o`lub mavjxez,
Falak birla suv mavji aylab sitez.
El andoq esibkim, tengiz chayqalib,
Suyi bahrning mavjdin qo`zg`alib.
Solib ko`hmonand ko`loklar,
Payopay tengiz jismiga choklar.
Kirib suv tubiga salomat kuni,
Bo`lub oshkoro qiyomat kuni.
Falak yelga vahshat eshigin ochib,
Tengiz vahshi daryo tubiga qochib.
Ne daryo tubikim, sug`a ul taraf,
Chiqib gar bolig`, gar nahang, ar kashaf.
Chu ko`lok o`zin charxsho`y aylabon,
Falak sathig`a obro`y aylabon.
Kemakim qilib charx sori ravish,
Qilib tiri ko`k Tirig`a sarzanish.
Quyi chun inib, bo`lub oning yeri
Dema bahr tahtiki, tahtas-sari.
Bo`lub Savru Hut avjidin vahmlig`,
Tubidin topib ko`p o`yu balig`.
Falakka urub birni daryo suyi,
Yana birni eltib, vale yer quyi.
Kema ahli gohi o`luk, gah tirik,
Tirik ham yub ul suvg`a jondin ilik.
Gahikim ul oshub topib nishast,
Bo`lub tog`dek mavjlar suvg`a past.
Qutulib kema ahli ul harbdin,
Kelib ul biri Sharqu bu g`arbdin.
Yig`och otlarin bahr aro chopishib,
Ukush ranj ila bir-birin topishib.
Taab ko`zlarin ashkbor aylabon,
Tengiz ichra gavharnisor aylabon.
Alardin o`zida biri qolmayin,
Skandar magarkim o`zin solmayin13.
Borurlar edi bo`yla oyin bila,
Gahi sur`atu goh taskin bila.
Bu yanglig` o`tub bir yilu to`quz oy
Ki, markazga bo`ldi qazo rahnamoy.
Skandarg`a bu mujda berdi suro`sh
Ki: «Ey, odamizodi behudako`sh!
Hamul yerga yettingki kom aylading,
Husulida yillar xirom aylading».
Qilib raf` shah ko`nglidin yosni,
Talab qildi Suqrotu Ilyosni.
Alarg`a dog`i bo`lmish erdi ayon,
Kelurlar edi aylamakka bayon.
Chu aytishtilar, shubha raf` o`ldi pok,
Skandar bo`lub xurramu zavqnok.
Buyurdi safoyinni turg`uzdilar,
Solib langarin, bodbon buzdilar.
Dedi elgakim: «Siz turung emdi shod,
Qilurmen baringiz bila xayrbod.
Tengiz qa`rini aylab erdim havas,
Topibmen bu soat anga dastras.
Kirarmen murodim tamanno qila,
Havas qilg`onimni tamosho qila»14.
Bu yerda rivoyatqa bor ixtilof,
Vale Xusrav15 etmish munga e`tirof
Ki, bir shisha soz etti sanduqvash,
Guharvor sanduq aro kirdi xush,
Boshin, – dedi, – rust ettilar qir ila,
Tanobe chekib anga tadbir ila.
Tutub berk ul ahli ano bir uchin,
Tugub shishasig`a yano bir uchin,
Qilib raf` har vahmu andishani,
Tengiz ichra soldilar ul shishani.
Qolib ul tengiz qa`rida necha oy,
Bo`lub bahr holin tamoshonamoy.
Chu yuz kun qolib, bahr anga ortibon,
Alar shishasi rishtasin tortibon.
Vale bu rivoyat erur bas mahol,
Vuqu`ig`a topmas xirad ehtimol.
Yana bir rivoyat dog`i bordur
Ki, roviylar ollinda muxtordur.
Manga dog`i ul keldi chun dilpazir,
Qachon bo`lg`ay oni demakdin guzir.
Budur ulki, tarixlar noqili,
Ham oni nabi debdurur, ham vali.
Xabar bu sifatdurkim, ul komjo`y,
Chu bo`ldi Muhit ichra oromjo`y,
Riyozat base chekmish erdi tani,
Topib tasfiya xotiri ravshani.
Bo`lub sayr itmomi topqach maqom,
Ishi ham suluk ichra bo`ldi tamom16.
Valoyat maqomida topti o`zin,
Nubuvvat charog`i yorutti ko`zin.
Ko`zi bo`lg`och ul shu`ladin nurluq,
Suv ahlig`a raf` o`ldi masturluq.
Qayon boqti, ko`rdi nekim bor edi,
Anga borcha maxfiy padidor edi.
Suvu suvdag`in o`yla ko`rdi ayon
Ki, ko`rgay kishi barkai mohiyon.
Qurug`luqqa har jonvarkim bo`lur,
Bashar jinsidin har suvarkim bo`lur.
Ko`rundi anga borchasi suv aro,
Nechukkim bular aksi ko`zgu aro.
Vale anda bor erdi timsol ko`p,
Qaviy haykalu turfa ashkol ko`p
Ki, olamg`a tushsa biri nogahon,
Nazorasidin o`lgay ahli jahon.
Bolig`larki bo`lg`onda junbushnamoy,
O`ta olmag`ay sur`at etsa bir oy.
Vale ko`p nahang o`ylakim bo`yla hut,
Muqarrar anga iki har kungi qut.
Yurub egri xarchang loyiq munga,
Shinovar kashaf ham muvofiq munga.
Skandarg`a nekim tamanno bo`lub,
Yuz oncha g`aroyib tamosho bo`lub.
Bo`lub bar ila bahrning shohi ul,
Nubuvvat ramuzining ogohi ul.
Etib chun bu iqboli jovid anga,
Nimakim emas erdi ummid anga.
Berib xaylig`a mujdae ul holdin,
Bo`lub borcha muqbil ul iqboldin.
Bilib xalq shohi muzaffar ani,
Hakimu valiyu payambar ani.
Haroson kelib, yonibon shodmon,
Kema sayridin tinmayin bir zamon.
Kema sur`ati ul sifat tez edi
Ki, janbida gardun garonxez edi.
Xirom ichra andoq bo`lub poyasi
Ki, hampoylig`din qolib soyasi.
Iki yilchiliq yo`lni bir yil surub,
Qo`yub borg`on elga o`zin yetkurub.
Etib chun elig`a shahi arjumand,
Bo`lub vasli birla bori bahramand.
Tutub bir kun ul manzil ichra maqom,
Yana kun yururga qilib ehtimom.
Anga tegrukim aylabon suvni tay,
Saodat bila qo`ydi sohilg`a pay.
Su tashviridin jismi betob edi,
Salomat mizojida noyob edi.
Xayolig`a keldiki – ketmak kerak,
Bu foniy jahon tarkin etmak kerak,
Qilib yelga irsol o`z dinini,
Tuzub mamlakat zabtu oyinini.
Burunroqki, bo`lg`ay ishi iztiror,
Muluki tavoyifqa berdi qaror.
Aningdekki, tuzgan kibi ul muluk,
Qilib yeti yuz yilgacha bir suluk
Ki, ul mulk alarg`a qolib necha pusht,
Chiqormay alardin sipehri durusht.
Chu ul fikrdin xotirin tindurub,
Kecha-kunduz orom tutmay yurub.
Takovar surub za`fliq tan bila,
Nihon jismi zorig`a shevan bila.
Qila olmayin kimsa hampoyliq,
Ul aylar edi dashtpaymoyliq.
Tamuz o`tidin erdi olamg`a jo`sh,
Suvlar aylabon qaynamoqtin xurush.
Quyosh tobidin yer aningdek qiziq,
Ki, bittab` aylab havoni isiq.
Isiq fartidin yer yuzi o`rtonib,
Kishiga oyoq yerga yetgach – yonib.
Surarga Skandar samandin ravon,
Isiq ayladi jismini notavon.
Mizojining anglabki somoni yo`q,
Bilibkim, yurumakning imkoni yo`q.
Turub tushti tafsanda qumloq uza,
Qilib yeldin ohang tufroq uza.
Marazdinki bor erdi jismida tob,
Mizojig`a solmish edi iztirob.
To`sholguncha yer – quvvati qolmadi,
Bo`lub za`fi g`olib – tura olmadi.
Tushub erdi bir ko`ha, ochti ani,
Uzoldi hamul ko`ha uzra tani.
Chu behad qizimish edi ul yobon,
Birov qildi qolqon bila soyabon.
Magar aylagon ul sipahdorliq,
Qilib erdi qolqonni zarkorliq.
O`qub erdi shah tole` ahkomida
Ki, oning hayotining anjomida:
Temurdin yer, oltundin o`lg`ay samo,
Anga bo`lg`ach ul iki suratnamo
Ki, arzi temur, charxi oltun erur,
Yaqin bildikim, ish digargun erur.
Ko`zidin to`kub ashk qayg`u bila,
Ilik yuvdi jonidin ul su(v) bila.
Ketur soqiyo bodau, qo`y nizo`,
To`lo tut manga sog`ari alvido`.
Dame mug`tanam angla mayxonani
Ki, to`ldurg`usi charx paymonani.
Mug`anniy, chekib nag`ma, qil bizni shod,
Kerak bo`lsa ul nag`mai xayrbod.
Agar munglug` istar esang anda bayt,
Navoiyning oshufta nazmidin ayt!
Navoiy, topib soqiyi mohvash,
Yonida aning mutribi nag`makash.
Bo`lub mast, yod etma ogohliq,
Agar istar ersang dame shohliq.
LXXVII
Jahon bazmi soqiylari hayosizlig`idakim, umr sog`arig`a ajal zahri quyarda g`ofil bila ogoh aro tafovut ko`rmaslar va umr bog`i so`ilari vafosizlig`idakim, hayot shoxini ajal tig`i bila qat` etarda gado bila shoh aro farq bermaslar va olami xokdin etak silkarga ish`or va bu vartai halokdin ilik tortarg`a irshod
Jahon bazmi soqiylari hayosizlig`idakim, umr sog`arig`a ajal zahri quyarda g`ofil bila ogoh aro tafovut ko`rmaslar va umr bog`i so`ilari vafosizlig`idakim, hayot shoxini ajal tig`i bila qat` etarda gado bila shoh aro farq bermaslar va olami xokdin etak silkarga ish`or va bu vartai halokdin ilik tortarg`a irshod
Jahong`a chu yo`qtur baqo, ey ko`ngul,
Tama` qilma andin vafo, ey ko`ngul.
Jahon nedurur – bir ulug`roq kesak,
Yiroq tortqil ul kesakdin etak
Ki, bor ul kesak suv ichinda g`ariq,
Olib o`rtag`a oni bahri amiq.
Erur oning uch rub`i daryo sori,
Yana rub`i keldi sudin toshqori.
Nekim suv aro topti poludaliq,
Etak topmag`ay andin oludaliq.
Hamul rub`ikim bahrdin keldi fard,
Erur mumkin andin zamiringg`a gard.
Bu balchig` bila gard aro qilma xo`y,
Bo`l aning firoqi sori garmpo`y
Ki, kirgan bu bolchiqqa imkon emas,
Kishi botsa chiqmog`lig` oson emas.
Hamul gard aro kimki qo`ydi ayog`,
Ne ko`z qoldi oshubidin, ne dimog`
Ki, Bahrom anga bottiyu chiqmadi1,
Qiyomatqacha yottiyu chiqmadi.
Munga dog`i Kayxusrav o`lg`och nihon,
Yana topmadi oni ahli jahon.
Qayu shahki oldi jahon kishvarin,
Tasarruf qilib bahru kon zevarin.
Ham oni jahon dardnok ayladi,
Ne bergonni olib, halok ayladi.
Kishikim, bu ma`nig`a da`vosi bor,
Yiroq yerga bormoq ne ma`nosi bor?
Qayu shah nechukkim Skandar edi,
Hakimu valiyu payambar edi.
Qayu ishga ilgi uzoldi ekin
Ki, ul bermayin dast, qoldi ekin?
Ne iqlim azmig`a chekti sipoh
Ki, fath o`lmadi bo`lmayin kinaxoh.
Ne dasht uzrakim tuzdi saffi nabard,
Chiqordi adu xaylidin ko`kka gard.
Bular xud erur shohlarning ishi,
Yana ishki qilmaydur andoq kishi.
Kayumars davronidin to bu davr
Ki, keldi muluk ichra har guna tavr.
Vale necha ishkim anga berdi dast,
Yana shohlarg`a emas erdi dast.
Biri yeti iqlim fathi tamom
Ki, bu rub`i maskun uza surdi gom.
Chu yoydi saropardai shavkatin,
Eti arsada choldi besh navbatin.
Yana chunki azm oshkor ayladi,
Nahangona fathi bihor ayladi.
Olib yeti daryoyi zoxirni ham,
Yana o`n iki ming jazoirni ham,
Yana chekti ya`juj ollig`a sad
Ki, sharh ichra ojizdur andin xirad.
Yana tuzdi bo`lg`och sipehrozmo,
Suturlobu mir`oti getinamo.
Yana qildi chun ilm anga bo`ldi qism,
Jahon mulkida ko`p ochilmas tilism.
Yana muncha bemislu dono hakim,
Ki, bo`ldi anga borcha yoru nadim.
Bilik avji fikratlari manzili,
Bori ollida hal falak mushkili.
Jahon ichra mundoq topib shohliq,
Nechuk shohliq, donishogohliq.
Valoyatdin ilgida quvvat dog`i,
Nechukkim valoyat, nubuvvat dog`i.
Qachon odamiy bo`yla ma`hud emish,
Kishi qayda bu nav` mavjud emish.
Anga qilmadi davri gardun vafo,
Jafo birla ham qilmadi iktifo.
Jafo elni bistarg`a solmoq bo`lur,
Firoshi uza jonin olmoq bo`lur.
Yo`q ul elki bo`lg`ay base arjumand,
Necha dog`i bor ersa xoru najand.
Ajal uyqusig`a bo`lurda asir,
Bo`lur jismi bistarda oromgir.
Skandarni ko`rkim, bu dam charxi dun
Ki, qildi ajal uyqusig`a zabun.
Faras chopturub dasht ila tog` uza,
Yiqibdur tanin tiyra tufrog` uza.
Necha vaqt aylab vatandin judo,
Anou necha siymtandin judo.
Bular borcha mahbubu payvand ham,
Demaykim bular, necha farzand ham.
Tay etgan zamon dashtu bahri firoq
Ki, ko`nglida tug`yon solib ishtiyoq.
Ani vasl zavqi navidi bila,
Solib po`yag`a kom umidi bila.
Bo`lur chog`da umididin komyob,
Solib jonig`a marg o`ti birla tob.
Qilib qasdi jon kinaxohi kibi,
Qiziq qum uza toba mohi kibi.
Ne boshida bir munisu mahrame,
Ne ollida bir mushfiqu hamdame.
Solib dasht aro notavonu alil,
Olur xasta jonini zoru zalil.
Davo qilmayin hech darmon bila,
Qilur qatl yuz dardu armon bila.
Qayu birdakim hushu xibratdurur,
Bu ish olam ahlig`a ibratdurur.
Angakim jahon komin aylar havas,
Bu afsona tanbehi o`lguncha bas.
LXXVIII
Luqmon hikoyatikim, jahon mutaallaqotidin ganjdek bir buzug`ni ixtiyor etti va ming yildin so`ng sipehr ajdahosidin anga ham osiyb yetti
Luqmon hikoyatikim, jahon mutaallaqotidin ganjdek bir buzug`ni ixtiyor etti va ming yildin so`ng sipehr ajdahosidin anga ham osiyb yetti
Eshittimki, Luqmong`a davron aro,
Sukun erdi bir kunji vayron aro.
Buzug`ni makon aylab andoqki ganj
Topar erdi issig`, sovug` bo`lsa ranj.
Yog`in yo gunashdin ul oromgoh,
Aning jismig`a bermas erdi panoh.
Yoshi mingga yetguncha erdi bu hol,
Birov qildi hayrat yuzidin savol
Ki: «Yorutub yer yuzin donishing,
Nedin yo`q jahon ayshi birla ishing?
Vatan aylamay turfa koshonae,
Qilibsan makon kunji vayronae?»
Javob aytti piri omuzgor
Ki: «Vayrona ichra uzun ro`zgor,
Bu kim chug`z yanglig` basar ayladim,
Sog`indimki, daf`i zarar ayladim
Ki, chun qilmadim mayl olamg`a hech,
Meni ul dog`i solmag`ay g`amg`a hech.
Muni ko`rki, davrondin eltur chog`i,
Olur mendin ushbu buzug`ni dog`i.
Chu oxir adam sori qo`yg`um qadam,
Manga bordur ortug` bu vayrona ham.
Jahondin necha el haroson erur,
Aning ranjidin maxlas oson erur»1.
LXXIX
HIKMAT
Bir soil savoli Luqmondin ul bobdakim, muncha ilmingga bois kim erkin va bizga andin xabar bergin va aning jahl ahlig`a ishorati va aksin tutar bashorati
HIKMAT
Bir soil savoli Luqmondin ul bobdakim, muncha ilmingga bois kim erkin va bizga andin xabar bergin va aning jahl ahlig`a ishorati va aksin tutar bashorati
Ham andin birov so`rdi bu nav` so`z,
Ki: «Ey ravshan etgan bilik birla ko`z!
Chu asringda yo`q erdi andoq kishi
Ki, sen chog`liq o`lg`ay aning donishi.
Bas, ushbu qadar donishi behisob,
Degil kimdin o`ldi sanga iktisob?»
Dedi: «Donish ahlig`a aylanmadim,
Bilikni bilur eldin o`rganmadim.
Jahon ilmi bukim manga yod erur,
Anga borcha jahl ahli ustod erur.
Nekim qildi johilki, erdi yomon,
Tutub aksi, toptim yomondin amon.
Jahon ahlig`a chun shior o`ldi jahl,
Erur borchaning aksini tutqon ahl».
Deding chun jahon ahli, ey hushyor,
Jahon tarki avval kerak ixtiyor.
Kishi bo`lsa bu ganj ila komyob,
Ne tong bo`lsa oromgohi xarob.
Jahon tarkidur shodlig` boisi,
Xarobidur obodlig` boisi.
LXXX
Iskandarning noldek marg pecho-pechida onasig`a azo man`i uchun noma yozmog`i va andin so`ngra hayoti nomasin qazo novardida qilmog`i va xayli aning na`shin Iskandariyag`a naql qilmog`lari va onasig`a ul noma yetib, na`shqa o`tru chiqqoni va o`g`lin tufuliyatda mahd ichra uyqu uchun navozish qilg`ondek na`shi mahdi ichra dog`i uyg`onmas uyqusida navozish qilmog`i va ko`ksi chokidek yer ko`ksin dog`i chok etib Ani tufroqqa topshurg`oni
Iskandarning noldek marg pecho-pechida onasig`a azo man`i uchun noma yozmog`i va andin so`ngra hayoti nomasin qazo novardida qilmog`i va xayli aning na`shin Iskandariyag`a naql qilmog`lari va onasig`a ul noma yetib, na`shqa o`tru chiqqoni va o`g`lin tufuliyatda mahd ichra uyqu uchun navozish qilg`ondek na`shi mahdi ichra dog`i uyg`onmas uyqusida navozish qilmog`i va ko`ksi chokidek yer ko`ksin dog`i chok etib Ani tufroqqa topshurg`oni
Muarrixki, bu nuktada surdi so`z,
Bu yanglig` nihoyatqa yetkurdi so`z
Ki, chun shahg`a ul ishdin o`ldi vuquf,
Hayoti quyoshig`a yetti kusuf.
Yaqin bildikim, keldi ketmak chog`i,
Jahon, balki jon tarkin etmak chog`i.
Bu yanglig` qatig` kunda doroi dahr,
Ajal jomidin aylab oshomi zahr.
Anosi chu yodig`a tushti aning,
Ajab o`t nihodig`a tushti aning.
Ko`zin ochibon elga aylab nigoh,
Ajal yelidek chekti bir sovug` oh.
Dabir istadi, safhau xomae,
Anosig`a yozmoq uchun nomae.
Ki, kog`az uzorin qaro aylagay,
Vasiyat ishin mojaro aylagay.
Dabiri guharsanji chobukraqam,
Ochib sahfai dard, chekti qalam.
Anga nuktalarkim Skandar dedi,
Raqam qildiyu ul bu yanglig` edi.
Ki, bu safhakim nomai dard erur,
Raqam anda hangomai dard erur.
Birov hamdidindur bidoyat anga,
Ki, yo`q ibtidou nihoyat anga.
Mufizi ato, balki xalloqi jud,
Xaloyiqqa bergan adamdin vujud.
Badan ichra jon javharin solg`uchi,
Yana oxir o`z berganin olg`uchi,
Tengiz ichra itgonga ham rahbar ul,
Biyobonda o`lgonga ham yovar ul.
Gadolig`ni shahlig`din etgan aziz,
Jahon shahlari ollida bir pashiz.
Aningkim mizojin alil aylabon,
Biyobonda zoru zalil aylabon.
Qazosidin o`lg`onda ogohlig`,
Asig` qilmayin hashmatu shohlig`.
Nihon har qazosida hikmat base
Ki, bilmay qilib aql fikrat base.
Taolilloh, ul Sone`i Zuljalol
Ki, ham lam-yazal keldi, ham lo-yazol.
Chu Haq shukru hamdin ado aylabon,
Vasiyat bu nav` ibtido aylabon
Ki: «Mendinki, yo`q mendek ozurdae,
Ajal xayli ilgida pajmurdae.
Sangakim, buzulg`on tanim jonisen,
Vujudum samin la`lining konisen.
Budur so`zki, ko`p furqating istadim,
Yiroqliq bila mehnating istadim.
Boshimg`a tushub harza andeshae,
Dedim olam ochmoq erur peshae.
Ne qilg`on xayolim bori xom emish,
Havas jomi ko`nglumga oshom emish.
Kerak erdi, to kirdi mag`zimg`a hush,
Xirad toki soldi dimog`img`a jo`sh.
Demon qilsam erdi o`g`ulluq sanga,
Qabul aylasam erdi qulluq sanga.
Sanga aylabon xoki dargohliq,
Aning otin aytsam edi shohliq.
Ul iqbolima charx bo`ldi hasud,
O`lar chog`da o`ltursam o`zni ne sud?
Rizong o`lmasa ko`ngluma g`amzudoy,
Bu darmondag`a voyu yuz qatla voy!
Necha tutmadim hukmu amringni pos,
Tut albatta sen pos, bu iltimos!
Hamul damki, yetgay bu nomam sanga,
Bilingay o`qub naqshi xomam sanga.
Yaqinkim bo`lub paykaring rez-rez,
Hayotingg`a tushgay ajab rustaxez.
Chu sensen jahon ahli donandasi,
Ulusning vasiyatrasonandasi.
Kerak har ne ollimg`a yozdi qazo,
Sanga ham ayon bo`lsa mendek rizo.
Ko`ngul mendin uzmak ishin chog`lasang,
Chu uzdung, ani Tengriga bog`lasang.
Yuzung koj ila qilmasang mushkrez,
Soching birla mushk uzra kofurbez1.
Tuzub navham ohangida mojaro,
Jahon qilmasang g`am tunidek qaro.
Quyoshdek iching so`znok etmasang,
Yoqong o`ylakim subh chok etmasang.
Sarig` yuz uza qilmay oq sochni fosh,
Shuo`i xututin nechukkim quyosh.
Xarosh etmasang yuz yanolar kibi
O`g`ul motamida anolar kibi.
Agar sabrg`a bo`lmasa toqating,
Bu ishga vafo qilmasa quvvating,
Uluq jashn qilg`il qilib ehtimom,
Tuzat hadsiz anda mulavvan taom.
Munodi qilib borcha atrofqa,
Xabar aytib arzolu ashrofqa,
Yig`ib kishvar ahlini ayvoninga,
Yig`ilg`onni o`lturtqil xoninga.
Chu ul davra yetkurdi bir-birga bosh,
Degil, tortsunlar el ollinda osh.
Yoyilg`och ulus ollida at`ima
Ki, tutqay bori jashn ichin yer nima.
Degilkim, munodi ul elga desun
Ki: «Ul kimsa bu oshlardin yesun.
Ki, bu ko`hna dayri kuhan toq aro,
Anga bo`lmag`ay kimsa tufroq aro».
Nazar qil bu so`zni degach xoninga
Ki, kimsa sunarmu ilik noninga?
Uzotsa birov ul yemaklarga qo`l,
Mening so`guma sen ham ozurda bo`l.
Va gar kimsa qo`l sunmasa har taraf,
Emak shug`lini qilsalar bartaraf.
Bu ma`lum o`lurkim, yo`q ermish birav
Ki, tufroq aro yo`q kishisi garav.
Bilingachki bu nav` emish ro`zgor,
Ul ishdin o`zungga bo`l omo`zgor.
G`amimda alam huznidin fard bo`l,
Bori olam ahlig`a hamdard bo`l.
Necha sarvaru baxti farxundasen,
Alar bandadur, sen dog`i bandasen.
Kerak bandag`a ish sarafkandalik,
Ne Haqdin kelur aylamak bandalik.
Nekim Haq rizosi, rizomand bo`l,
Qazo har nekim qilsa, xursand bo`l.
Men ar yaxshi erdim va gar xud yomon,
Xirom ayladim umr bermay amon.
Qo`lumda agar naqd maqsud emas,
Pushaymonlig`imdin vale sud emas.
Sanga bo`lsa bir necha kun muhlate,
Ravo ko`rma Haq yodidin g`aflate.
Gahi lek farxunda avqot aro
Ki, bo`lg`ung shuhud ichra toat aro.
Bu o`lgan g`aribingni yod aylagil,
Duo birla ruhini shod aylagil».
Skandar chu maqsudin etti tamom,
Chekildi varaq kunjiga: «vassalom».
Berib pech, topshurdi maktubni,
Ayon qildi ko`ngliga matlubni
Ki: «Qilmay tavaqquf, tunu kun surung,
Anomg`a bu maktubni yetkurung.
Bu damkim uyoqib manga oftob,
Yopilg`ay quyoshimg`a mushkin sahob.
Boshim uzra ko`p iztirob aylamang,
Jahonni azodin xarob aylamang.
Manga na`sh ichinda maqom aylangiz,
Demay kecha-kunduz xirom aylangiz.
Qiling naql jahdu jidd aylab bori,
Skandarni Iskandariya3 sori.
Tiriklikda ul yer edi ma`manim,
O`lum vaqti ham aylangiz madfanim.
Vale qilsangiz na`sh aro ustuvor,
Hamul lahza zinhoru yuz zinhor:
Chiqoring bir ilgimni tobutdin,
Hamul nav`kim – rishta yoqutdin
Ki, el solib ul sori hayrat ko`zi,
Ne hayrat ko`zi, balki ibrat ko`zi:
«Bu panjaki, barmog`lari chekti saf,
Jahonni jahon ahlidin urdi kaf.
Kafi ichra oldi jahon kishvarin,
Baru bahrning la`l ila gavharin.
Chu urdi ajal ilgi tabli rahil,
Baqo bo`ynig`a soldi habli rahil4.
Jahondin shal ilgi misoli borur,
Nechukkim, chinor ilgi xoli borur.
Angakim, madadkor bo`lg`ay bilik,
Jahon shug`lidin bori chekkay ilik».
Bu yerlarga yetkurdi chun shah so`zin,
Tugandi so`zi, dog`i yumdi ko`zin.
Olib erdi chun mulki foniyni jazm,
Baqo mulkini olg`ali qildi azm.
Solib tan tilismini tufroq uza,
Havo qildi bu charxi nuh toq uza.
Chu ko`k sori yerdin safar ayladi,
Eru ko`kni zeru zabar ayladi.
Ajal sarsari bo`ldi getinavard,
Qaro qildi olam yuzin tiyra gard.
Nigunsor o`lub xisravoniy daraxt,
Tushub yerga toj, o`ldi yuz pora taxt.
Qarosin nigin yuzda fosh ayladi,
Yuzin ham sarosar xarosh ayladi.
Uzub hikmat avroqini tundbod,
Kutub uchtiyu elga qoldi savod.
Kutubdek kiyib hikmat ahli qaro,
Tushub ilm yanglig` siyohi aro5.
Falakkim, ul ish bemadoro qilib,
Qiyomat kunin oshkoro qilib.
Nedinkim bo`lub bir jahon xalqi ur,
Solib noladin dahr aro nafxi sur.
Bu yanglig` qiyomatki, nogah tushub,
Chiqib ko`kka arzu falak tah tushub6.
Chu yer topibon charxmiqdorliq,
Topib yona ko`kdek nigunsorliq.
Falak birla yer sarbasar chayqalib,
Dema chayqalib, borchasi qo`zg`alib.
Hamul dam chiqib chun arodin amon,
Hamono yana ko`rmay oni zamon.
Ko`rub el bu yanglig` falak javrini,
Uchurguncha oshubdin havrini.
Zalilona g`avg`ou faryod etib,
Chu shahning vasiyatlarin yod etib.
Yana tarki ohu fig`on aylabon,
Ne hukmeki shohi jahon aylabon.
Hamul nav` etib na`shi tartibini,
Degandin fuzun ziynatu zebini.
Mahofa aro aylabon oni rust,
Qadam qo`ydilar shah degan sori chust.
Burunroq kishi eltibon nomani,
Onosig`a arz etti hangomani.
Onosi chu voqif bo`lib holdin
Ki, ne Rustam ayrilmish ul Zoldin.
Ketib mag`zidin fahmu hushu xirad,
Qolib ruhsiz bir quruq kolbad.
Tilab ko`ksini chok-chok aylamak,
Ul anduhdin o`zni halok aylamak.
Vale chun boqib noma mazmunig`a,
Tasalli berib joni mahzunig`a.
Bilibkim Skandar nekim yozdi pand,
Eshitmaklik oni erur sudmand.
Va lekin o`zin zabt eta olmayin,
Vasiyat boshig`a yeta olmayin,
Tilab oh o`tidin jahon o`rtagay,
Jahon yo`q, to`quz osmon o`rtagay.
Yana aylabon shah so`zi posini,
Nihoniy ichib zahrlar kosini.
Hamul dard o`tidin nihon o`rtanib,
Ki, pinhon o`tidin jahon o`rtanib.
Kuyub jismida puda raglar dog`i,
Bo`lub kul qurug`on so`ngaklar dog`i.
Anga bo`yla holatki yetti guruh,
Qaro ostig`a qolibon dashtu ko`h.
Qo`yub shah na`shin bo`yunlarg`a xayl,
Qilib har qadam yo`lda jonlar tufayl.
Chu fahm etti ul ishni ismatpanoh,
Ichi barqidin chekti bir o`tluq oh.
Aso tutti, dog`i belin bog`ladi,
Tushub yo`lga gardun ichin dog`ladi.
Sitamdidalardek qadam olibon,
Uyotdin falak bosh quyi solibon.
Alarkim ko`rub ul qaro kun anga,
Bori navha aylab, chekib un anga.
Yiroqtin ko`rub o`g`li tobutini,
Uzub charx aning umrining qutini.
Falakdin ko`rub xalq ul nav` rev,
Malak zumrasi ichra solib g`irev.
Chu tobutqa yetti tojur-rijol,
Dedi un chekib zoru oshuftahol
Ki: «Xush kelding, ey mehmoni aziz
Ki, qurboning ushbu qarig`on kaniz!
Sanga loyiq ermas edi bu saroy
Ki, bo`ldung qo`yub bizni, g`urbatgaroy.
Ne loyiqki qilg`ay makon nuri pok,
Bu dayr ichrakim aslidur tiyra xok.
Munavvar qilib ravza bo`stonini,
Yoruttung maloyik shabistonini.
Xirad ollidakim muhosibdurur,
Bu ish xud bu yanglig` munosibdurur.
Sanga gar bu suratda erdi surur,
Sururungg`a bizdin rizodur zarur.
Manga lek zulm o`ldi aflokdin,
Sari`anjumu dahri bebokdin
Ki, azm etmadim yo`lg`a sendin burun,
Yasarg`a sanga jannat ichra o`run7.
Ajab la`b ko`rguzdi af`oli charx
Ki, xurshid uyoqti, qolib zoli charx8.
Bu kunni agar qilsam erdi xayol,
Meni ul dam o`lturgay erdi malol.
Bu ish tushta gar jilva qilg`ay edi,
Hamul lahza zahram yorilg`ay edi.
Qazodin bu ish keldi chun jonima,
Bu seli balo jismi vayronima.
Bu shiddat aro ham yo`q erdi g`amim,
Agar bo`lsa erdi ayon motamim.
O`kursam edi oq sochimni yoyib,
Kelib goh o`zumga, gahi sustoyib.
Yuzumdin o`yub toza pargolalar,
Ochib za`faronzor aro lolalar.
Yaqo chokiga dast topsam edi,
Qaro kiz osib tanni yopsam edi,
Chekib nola ul nav`kim nafxi sur,
Falak javfig`a solsam erdi futur.
Berib na`shing ollinda joni zaif,
Solib jisming ustiga jismi nahif.
Falak zulmidin xoli aylab ko`ngul,
Ano borsa erdi nechukkim o`g`ul.
Va lekin budur dardi joni manga,
g`amu mehnati jovidoni manga
Ki, motam tutub shayn yeta olmadim,
Berib jon, so`ngungcha yeta olmadim
Ki, sendin burun yetti nomang manga,
Raqam aylagan naqshi xomang manga.
Ne ishlarki aylab eding iltimos,
Zarur erdi tutmoq hadisingni pos.
Uqubat agar torttim beadad,
Eshitmasga hukmung va lekin ne had?
Emas erdi xoqonu qaysar so`zi
Ki, ul noma erdi Skandar so`zi.
Tanim durjig`a pok gavhar qani?
Baru bahr shohi Skandar qanig`!»
Bu oyin ila ul bo`lib nuktarez,
Xaloyiq ichiga tushub rustaxez.
Kelur erdilar tortib afg`onu oh,
Anga tegrukim shahg`a oromgoh.
Chu ul tanni madfang`a yetkurdilar,
Degil ruhni tang`a yetkurdilar.
Qilib tiyra tufroq bag`rin xarosh,
Yoshurdilar ul tufroq ichra quyosh.
Erur rasm ushbu kuhan toq aro,
Quyosh botmog`i tiyra tufroq aro9.
Ko`mub tiyra tufroqqa ravshan tanin,
Yasab yuz tuman zeb ila madfanin.
Sipehr atlasin qabrpo`sh ettilar,
Necha kun fig`onu xuro`sh ettilar.
Ham oxir ko`ngulni bori tindurub,
Ko`ngulda havas xorini sindurub.
Fig`on necha aylab, navo topmayin,
Ul ozurdaliqqa davo topmayin.
Tutub borcha oyini xursandliq,
Qazo hukmig`a sabrpayvandliq.
Ayoqchi, ichim keldi g`amdin batang,
Keturgil to`lo sog`ari lolarang.
Ki, chun bo`lsa oni sumurmak manga,
Ish o`lg`ay hamul dam o`kurmak manga.
Mug`anniy, kelu navha ohangi tuz,
Buzug` ko`nglumizni yana dog`i buz
Ki, ham motamiy qildi, ham g`amzada,
Firoq ichra bizni bu motamkada.
Navoiy, jahondin vafo istama,
Tutub benavolig`, navo istama!
Birovga jahondin yetishmas ano
Kim, ul tutsa oyini faqru fano.