LXXXI
Eti hakimning Iskandar onasig`a azo tekurgali kelmaklari va har birining duo va sano gulruxlarig`a o`zga iborat debolari libosi kiydurub jilva bergoni va tahsin va ofarin mahvashlarig`a o`zga alfoz gavharlari zevarin toqqoni va ul dog`i yeti falak qoshida dahr zolidek o`zni past tutb, alarg`a ma`zirat oshkor qilg`oni
Eti hakimning Iskandar onasig`a azo tekurgali kelmaklari va har birining duo va sano gulruxlarig`a o`zga iborat debolari libosi kiydurub jilva bergoni va tahsin va ofarin mahvashlarig`a o`zga alfoz gavharlari zevarin toqqoni va ul dog`i yeti falak qoshida dahr zolidek o`zni past tutb, alarg`a ma`zirat oshkor qilg`oni
Bu motamsaroy1 ichragi navhagar,
Teshar elga bu navha birla jigar
Ki, Iskandar etti chu qat`i hayot,
Anosig`a bo`ldi qaro koinot.
Nechukkim vasiyat yozib erdi shoh,
Amal qildi Bonuyi iffatpanoh2.
Ishe qildikim, hargiz ul nav` ish,
Jahon ahlidin hech kim qilmamish.
Bo`lub voqif ul ishdin ahli yaqin,
Qilib har biri yuz tuman ofarin.
Bori keldilar motamin so`rg`ali,
Nihoyatdin afzun g`amin so`rg`ali.
Hamul shohi mag`furning madfani,
Bo`lub erdi tun-kun aning maskani.
Chu Bonuyi dahr o`ldi dono anga
Ki, yuz qo`ydi ul yeti daryo anga.
Hamul qavm ihzorig`a berdi bor,
Qilib yumni maqdamlarin e`tibor3.
Eti bahr bo`lg`och ayon nogahon,
Falakdek taharrukka tushti jahon.
Ayog` uzra hurmatlarig`a turub,
Borin bir-bir o`lturtubu o`lturub.
Alar chunki bir lahza topib sukun,
Filotun dedi borchasidin burun
Ki: «Bonuki davrondin ogoh erur,
Bilik ichra davr ahlig`a shoh erur.
Anga hojat ermas bizing pandimiz,
Hamul nuktai sabrpayvandimiz.
Nedinkim, erur a`qali ro`zgor,
Xaloyiqqa aql ichra omo`zgor4.
Vale bir duodin emastur guzir
Ki, borbiz anga barcha farmonpazir.
Guhar cho`msa daryog`a bo`lsun hayot,
Quyosh botsa gardung`a yetsun sabot5.
Ne hojatki, biz bo`lg`abiz sabrxoh
Ki, sabr aylamakni yozib erdi shoh.
Nekim shah vasiyatda ko`rguzdi pand,
Borin bo`ldi andin fuzun korband6.
Bukun uldurur olam ahlida fard,
Demay sherzan, balki yuz sheri mard
Ki, andoq o`g`ul andin oldi qazo,
Qazog`a ayon etmadi juz rizo.
Umid ulki bu dardu anduhning,
Xudo muzdin etgay ayon birga ming».
Tugatgach Filotuni dono payom
Ayon qildi Suqrot mundoq kalom
Ki: «Ey yeti iqlim Bonusisen,
Xirad shaxsi zonu-bazonusisen.
Sanga g`oyib ar bo`ldi ozoda shoh,
Bori holinga hozir o`lsun Iloh.
Anga oqil o`lg`ay nasihatpisand
Kim, ul aqldin bo`lmag`ay bahramand.
Qazodin ne kelsa rizo bermagay,
Rizo ham nechukkim, sazo bermagay.
Ayog`ig`a sonchildi ersa tikan,
Bo`lub ohdin ko`kka novakfikan.
Nasimiki zaylig`a yetkursa gard,
Aning dardidin tortqay ohi sard.
Va lek ul kishikim xiradmanddur,
Nekim Tengridin kelsa xursanddur.
Sening bu tariqing erur barkamol
Ki, Haq bermasun donishingga zavol».
Tugandi chu Suqrotning hikmati,
Etishti Balinosning navbati.
Duo qildi og`ozi ta`zim ila,
Tikib ko`zlarin yerga taslim ila.
Duo xatm etib, dedi bu so`z yano
Ki: «Eti ato birla bu to`rt ano7.
Seningdek topa olmay ogoh qiz
Ki, dahr o`lmasun sendek ogohsiz.
Bori elga bu so`zga bor ittifoq
Ki, dushvor erur dardu dog`i firoq.
Bu dard ichra ulkim jaza`korroq,
Rizo bermagan dardi dushvorroq
Ki, avval rizo naqdi bo`lg`ay talaf,
Musibatning ajri dog`i bartaraf.
Sening royinga nuri tahqiq erur,
Haq ehsonidin oncha tavfiq erur
Ki, shoyista ishga qilursen shuru`,
Ne shoyista ermas, etarsen ruju`».
Balinos chun so`zni qildi ado,
Yana etti Buqrot so`zi ibtido
Ki: «Ey g`ussa oshomida Qofi hilm,
Sening zotinga sodiq avsofi hilm
Chu sabring kamandin Haq etti uzun,
Anga har dam o`lsun uzunluk fuzun.
Muni bilki, har neki bor junbushi,
Nihoyatqa yetgach sukundur ishi.
Topar go`y chavgondin ildomliq,
Va lekin bo`lur oxir oromliq.
Yo`q ul go`ykim, gunbazi garmpo`y
Ki, sargashtadur tun-kun andoqki go`y.
Munga dog`i bir kun qaror o`lg`usi,
Qaror ichra beixtiyor o`lg`usi.
Bulardin biri angla odamni ham,
Ne odamki, bal ahli olamni ham.
Angakim azaldin xirad yordur,
Bu ish fikratig`a madadkordur.
Seni yuz tuman shukrkim, Kirdigor
Xirad ganjidin ayladi komgor».
Chu Buqrot harfig`a itmom edi,
Duo birla donanda Xurmus dedi
Ki: «Ey, gulsiz o`lg`on xazondida bog`,
Yorug` nuridin ayru tushgan charog`.
Bilursenki ochilsa bog` ichra gul,
Uzar bog`bon oxir andin ko`ngul.
Nechakim charog` o`lsa majlisfuruz,
Ham oxir bo`lur oqibat tiyraro`z.
Chu bu nav` erur dahr xosiyati
Ki, bo`lg`ay parokanda jam`iyati.
Munga iztirob aylamak sud emas,
Demay sudkim, juz ziyonbud emas.
Sanga Tengri chun berdi donandaliq,
O`zungga nasihat rasonandaliq
Demak pand – tahsili hosildurur,
Degandin xirad naqshi zoyildurur»8.
Chu Xurmus dedi so`z, bo`lub xokbo`s,
Ravon boshladi nukta Farfunyus
Ki: «Ey, hikmat oyinidin bahramand,
So`zung gavharu gavharing arjumand!
Bukun sensen ul bahru koni shigarf
Ki, bo`lmish duru gavharing bartaraf.
Vale qaysi daryo yaratmish Xudo
Ki, ul bo`lmadi o`z duridin judo.
Yana qaysi konkim, mag`ok o`lmadi,
Borib gavhari, bag`ri chok o`lmadi.
Erur sunnatullohu rasmi qadim,
Bilurda sening dog`i misling adim9.
Xirad, o`yla qilmish seni arjumand
Ki, fe`ling erur barcha bixradpisand.
Sangakim bu Haqdin mavohibdurur,
Bu ne`matqa ko`p shukr vojibdurur»10.
Chu Farfunyus etti irshodini,
Arastu qilib nukta bunyodini.
Ayon aylabon nuktai dilxarosh,
Der erdiyu ko`zdin to`kar erdi yosh
Ki: «Bu vajhdin durfishondur ko`zum
Ki, deyolmonu, bordurur ko`p so`zum.
Sanga pand bermak emas dilpisand,
Keraktur manga yuz kishi bersa pand.
Vale men chu ermon nasihatpazir
Ki, hushumni savdo qilibdur asir.
Der erdimki dardu g`amingni so`ray,
Bu poyoni yo`q motamingni so`ray.
Netaykim, so`rardin tilim loldur,
Zamirim, bas oshufta ahvoldur.
Bu g`amda madad qildi Bonug`a Haq
Ki, olmoq kerak barcha andin sabaq
Ki, bizlarcha ham iztirob etmadi,
O`zin dard o`tig`a kabob etmadi.
Ichi g`unchadek tah-batah qon bo`lub,
Vale xalq aro og`zi xandon bo`lub.
Ne hukmi qazog`a bo`lub nosipos,
Ne Haq lutfu judig`a haqnoshinos.
Demas so`z tiliga murur etmayin,
Xayolig`a balkim xutur etmayin
Ki, Haq ortug` etsun bu iqbolini,
Humoyun qilib har nafas folini».
Chu hush ahli Bonu g`amin so`rdilar,
Dimog`ini hushig`a kelturdilar.
Qilib xotiroso fusunu dami,
Nihon yoralarg`a qo`yub marhami.
Aning bo`yla marham topib yorasi,
O`ziga kelib hushi ovorasi.
Alar uzrig`a bo`ldi afsonasanj,
Eti kon uza bir buzug` to`kti ganj11.
Ki: «Mendin bu motam erur sizga ko`b,
Skandar g`ami bordurur sizga jo`b
Ki, holoti sizlarga ma`lum edi,
Kamoloti sizlarga mafhum edi.
Safar ichra siz erdingiz yor anga,
Hazar ichra siz yoru g`amxor anga.
Demasmenki, ul bor edi shohingiz,
Rafiq erdi andoqki dilxohingiz.
Baringiz anga oshkoru nihon,
Ko`p ortug`roq erdiki iki jahon.
Chu ul yoringiz bordi, g`amginmusiz,
Aning hajrida motamoyinmusiz
Ki, Haq bu g`amingizni raf` aylagay,
Qatig` motamingizni daf` aylagay.
Skandardin ar borchamiz fardbiz,
Vale bir-birimizga hamdardbiz.
Bu ish bo`lg`ali qilmadim so`z havas,
Takallum qilib urmadim bir nafas.
Dedim umrdin to tanim topsa qut,
Qo`yay so`zdin og`zimg`a muhri sukut.
Chu sizdin ayon bo`ldi hamdardliq,
Emas yaxshi hamdarddin fardliq.
Meni soldingiz so`zga beixtiyor
Ki, hamdard o`lub so`zga ne ixtiyor».
LXXXII
Ul ilgi kesilganning hikoyatikim, qo`lig`a tuhmat tig`i dastburd ko`rguzdi v aul hamdardlarig`a yetgach, dastandozlig` bila navha tuzdi
Ul ilgi kesilganning hikoyatikim, qo`lig`a tuhmat tig`i dastburd ko`rguzdi v aul hamdardlarig`a yetgach, dastandozlig` bila navha tuzdi
Eshittimki, bor erdi bir notavon,
Falak zulmidin qismi ranju havon.
Yana dast berdi ajab shiddate,
Qo`lin kestilar aylabon tuhmate.
Chu bu zulm anga o`tti, dam urmayin,
Nafas el bila beshu kam urmayin.
Kesuk ilgin oldi butun qo`lg`a, bot
Yugurdi xaloyiqqa beiltifot.
Bu ishtin bo`lub voqif ahli dile,
Erishti ichiga tushub mushkile.
Yiroqdin qilur erdi hamrohliq
Ki, ul ramzdin topqay ogohliq.
Chu mazlum chiqti ulusdin qiroq
Ki, chiqmoq ulusdin qiroq yaxshiroq.
Borur erdi andoqki devonae
Ki, nogah padid o`ldi vayronae.
Bor erdi buzuqta necha dardmand,
Qo`li barchaning bo`yla topqon gazand.
Alar ollig`a yetgach ul siynaresh,
Degaysenki bag`rig`a sonchildi nesh.
Kesuk ilgini tashlabon, chekti voy,
Alar ichra ham tushti ko`p hoy-hoy.
Quchub bir-birin mojaro qildilar
Ki, olam fazosin qaro qildilar.
Kamin aylagan ko`rgach ul sozni,
Tafarrus bila bildi ul rozni.
Ki mazlum eldin tilab fardliq,
Chekib keldi ul elga hamdardliq.
Kishi topsa hamdardini nogahon,
Ne imkon nihon dardi qolmoq nihon?
LXXXIII
HIKMAT
Ul bobdakim, iki hamdard bir-biriga nedin ma`lufdururlar va iki hamjins bir-birining muloqotig`a nevchun mash`uf
HIKMAT
Ul bobdakim, iki hamdard bir-biriga nedin ma`lufdururlar va iki hamjins bir-birining muloqotig`a nevchun mash`uf
Bu yanglig` demish hikmatandesha xayl
Ki, hamjins qilmoq biri birga mayl.
Erur bir jihatdinki mashrablari,
Yana dog`i tole`da kavkablari.
Muvofiqdurur asli fitrat aro
Ki, mayl o`ldi bir-birga nisbat aro.
Bir axtar qilib ikiga parvarish,
Berur mayl ikovga tabiiy kashish.
Ul axtarg`a harne asar bo`lg`usi
Ki, ul xayr yo`q ersa shar bo`lg`usi.
Ul elga asar yuzlanur voqe`i
Ki, bu najm erur sohibi tole`i.
Agar ayshu rohat va gar dardu g`am,
Borig`a nasibi yetar beshu kam.
Topib rohat ichra hamovardliq,
Yana ranju mehnatda hamdardliq.
Fuzun aylar avvalg`i nisbatlarin,
Berur ittisol ichra shiddatlarin.
Qachon muncha nisbat topar iki yor,
Qilur mayl bir-birga beixtiyor.
Iki zor bulbul hamovoz o`lur,
Bo`yla iki qumrig`a parvoz o`lur.
Agar vahshu tayr o`lsin, ar jinnu ins,
Bu ishdin erurlar anis iki jins.
LXXXIV
Ul shahzodai sipehrjanob madhikim, xurshedu oy qiron qilg`onda tuqqan sa`d axtardurur va sarvu gul muqorin bo`lg`onda ochilg`on g`unchai suxanvar va doston ibtidosini sultoni sohibqiron madhida bir necha durfishonliq bila muzayyan qilmoq va guzorish debochasini Skandari davron sanosida bir necha guharrezliq bila murassa` etmak va shahzoda madhin nasoyih bila ixtisor qilmoq va yeti hakim bila Iskandar hikmatlarin anga oshkor aylamak va so`ngra qoyil o`z zodai tab`i iki la`li otashin aning qulog`ig`a loyiq va iki durri samin aning istimoig`a muvofiq nazm silkiga tortmoq va duo javohiri bila xatm qilmoq
Ul shahzodai sipehrjanob madhikim, xurshedu oy qiron qilg`onda tuqqan sa`d axtardurur va sarvu gul muqorin bo`lg`onda ochilg`on g`unchai suxanvar va doston ibtidosini sultoni sohibqiron madhida bir necha durfishonliq bila muzayyan qilmoq va guzorish debochasini Skandari davron sanosida bir necha guharrezliq bila murassa` etmak va shahzoda madhin nasoyih bila ixtisor qilmoq va yeti hakim bila Iskandar hikmatlarin anga oshkor aylamak va so`ngra qoyil o`z zodai tab`i iki la`li otashin aning qulog`ig`a loyiq va iki durri samin aning istimoig`a muvofiq nazm silkiga tortmoq va duo javohiri bila xatm qilmoq
Bihamdillah, iqbol o`lub korsoz,
Bu tug`ro bayozig`a chektim tiroz1.
Alif ibtidosig`a aylab raqam,
Nihoyatg`a qildim raqam mimi tam2.
Ki, ya`ni bu so`z yetti itmomig`a,
Bu tarix og`ozi anjomig`a.
Madadgor o`lub gunbazi tezgard,
Skandar hadisig`a berdim navard.
Agar bordi Iskandari taxtgir,
Jahon mulkida qo`ydi toju sarir.
Bu ishtin jahon bo`lmasun dardnok,
Chu qoyim-maqom o`ldi paydo, ne bok?
Bori shohlar sarfarozini bil,
Skandarsifat Shohi g`oziyni bil.
Erur olam ahli nigahboni ul,
Nigahbon yo`q, Iskandari soni3 ul.
Skandar agar keldi oyinasoz,
Zamiri aning bo`ldi mir`oti roz.
Gar ul4 ganjlar uzra qildi tilism,
Munga ganj sarf aylamak bo`ldi qism.
Gar ul erdi hikmat tariqida chust,
Bu keldi tavakkul yo`lida durust.
Gar ul qo`ymadi dushman etmay taboh,
Bu – dushmanlarig`a erur nekxoh.
Gar ul – roy ila qildi har ishni big`,
Munga Haq nasib ayladi royu tig`.
Gar ul obi hayvon uchun surdi ot,
Munung har so`zi keldi obi hayot.
Gar ul fitna ya`jujig`a chekti sad,
Munung mulkiga fitna kelmak ne had.
Gar ul olam oldi tuzub dorugir,
Bu — olam berur, istasa bir faqir.
Anga gar yo`q erdi xalafdin sharaf,
Munga Tengri berdi o`n olti xalaf5.
Alardin biri mehri purnur erur
Ki, har noma boshida mazkur erur.
Biri ulki, yuz lutf erur zotig`a
Ki, «Farhodu Shirin» erur otig`a6.
Yana qolg`on o`n to`rt ma`lum qil,
Nazohatda o`n to`rt ma`sum bil.
Ikisi nabira, o`n iki o`g`ul
Ki, har birga yuz shohu shahzoda qul.
Erur davlat avjig`a o`n iki burj,
Sharaf durru la`lig`a o`n iki durj
Ki, bo`lsun bori umridin bahramand,
Alardin dog`i xusravi arjumand.
Bori bo`lsun ofoq aro komkor,
Bataxsis shahzodai nomvor.
Yuzi mehr bazmida sham`i tiroz,
Qadi saltanat bog`ida sarvinoz.
Lataf – jismining jonu jononasi,
Sharaf bahrining durri yakdonasi.
Eti pushti olamg`a sulton kelib,
Atodin ato xon, bin xon kelib.
Ato Shohi g`oziyu ul nuri ayn,
Muzaffar Husayn ibni Sulton Husayn.
Alal-olamina doma ehsonahu,
Lahu xalladallohu sultonahu8.
Taolilloh, asru ajab zot erur
Ki, olamg`a andin mubohot erur.
Zafarg`a qarin farrux oti aning,
Bori aybdin pok zoti aning.
Adab taxtining mehri afloki ul,
Hayo bahrining gavhari poki ul9.
Kelib qahridin do`zax o`tig`a bim,
Vale xulqi jannat gulidin nasim.
Kichik yoshliq, ammo ulug` qadrliq,
Hilolida ma`lum o`lub badrliq.
Necha sher bo`lsun kichik, gar ulug`,
Erur savlati birla el qayg`ulug`.
Ulus chehrai olamafro`zidin,
«Bilur yil kelishini navro`zidin»10.
Chu vasfin bayon qilmoq oson emas
Ki, poyonig`a yetmak imkon emas.
Nasihat tariqin shior aylayin,
Duo birla-o`q ixtisor aylayin.
LXXXV
Yuqori mastur bo`lg`on va ilgari mazkur bo`lg`on dastur bila madhdin duog`a ruju` qilmoq va hukamo xiradnomalarig`a shuru` qilmoq
Yuqori mastur bo`lg`on va ilgari mazkur bo`lg`on dastur bila madhdin duog`a ruju` qilmoq va hukamo xiradnomalarig`a shuru` qilmoq
Ayo, shohvashlarning ozodasi,
Jahon ahlining shohu shahzodasi!
Skandarki bor erdi olamg`a shoh,
Bori olam ahlig`a zilli Iloh.
Jahon ahlicha ilmu donolig`i,
Xirad quvvatidin tavonolig`i.
Bo`lub qismi ham hikmatu, ham bilik,
Yana chekmayin o`rganurdin ilik.
Emas erdi o`z royu tadbiri kam,
Tilar erdi el royu tadbiri ham.
Tutub pand donishvar eldin umid,
Xiradnomalar olmish erdi mufid.
Solur erdi har kun alar sori ko`z,
Topib dilpisand ish, dilosoy so`z.
Hakim aytqondek bo`lub korband,
Ne ishdinki aylab, bo`lub bahramand.
Necha so`z alardin bayon aylagum,
Ne maxfisi o`lsa, ayon aylagum.
Umid ulki, sen ham qilib istimo`,
Sanga dog`i naf` aylagay ul mato`.
Biridur Arastu xiradnomasi
Ki, tahrir etibdur aning xomasi.
Shuru` aylagum garchi mujmal anga,
Vale Tengri hamdidur avval anga.
Chu Haq hamdig`a aylamish ixtitom,
Bu yanglig` Skandarg`a surmish kalom
Ki: «Bilgilki, olam vafosizdurur,
Ne olamdadur – ham baqosizdurur.
Nekim bo`lmag`ay anda poyandaliq,
Anga yaxshi ermas kiroyandaliq1.
Erur Haqki boqidurur, loyazol
Ki, yetmas kamolig`a oning zavol.
Nekim Tengrining g`ayri yod etmagil,
Chu yod aylasang, e`timod etmagil.
Haq ollinda mundoqki, sensen haqir,
Sanga, o`yla yo`q hech zoru faqir.
Nechukkim sanga marhamat aylar ul,
Sen ul elga ham marhamat uzra bo`l.
Uluskim sanga bandakirdordur,
Sanga dog`i bir qodire bordur.
Zaifingg`a gar lutf qil, gar g`azab,
Qaviydin dog`i oni qilg`il talab.
Kishi muhr aro har ne qildi nigor,
Varaqta hamul naqsh o`lur oshkor2.
Xaloyiqqa ko`rma qilib benavo,
O`zungga ravo ko`rmaganni ravo».
Filotun so`zidurki: «Ey sarfaroz,
Haq etmish seni xalqdin beniyoz.
Aning lutfidindur bu shavkat sanga,
Aning baxshishidin bu hashmat sanga.
Agar amrig`a qilmasang inqiyod,
Qachon topqay ollida uqdang kushod.
Sipah fikrig`a elni qilma taboh
Ki, Tengri qilur ishni, yo`qkim sipoh.
Sipah tutsa olamni andoqki dud,
Zafar bermasa Haq taolo, ne sud?
Sipahni ham asru najand aylama,
Falokat aro mustamand aylama
Ki, shahdin yetishsa sipahg`a gazand,
Sipahdin erur bim shahg`a gazand.
Ne mutlaq-inon ayla, ne noumid,
Etur biymu ummid birla navid.
Sipah xotirin lutf ila shod qil,
Raiyatni adl aylab obod qil.
Bu ikiga sendin qachon yetsa kom,
Topar shahlig`ing ravnaqu intizom».
Yana surdi Suqrot bu nav` so`z –
Ki: «Tut Tengridin fathu iqbol ko`z.
Qachon Haq bila sidqing o`ldi durust,
Ne hojat nima xalqdin bozjust.
Seni ayladi Tengri o`z soyasi,
Biyikdur hamul soyaning poyasi.
Kerak elga osoyish ul soyadin,
Etishmak navo borcha piroyadin.
Munungdek biyik poya qadrini bil,
Anga loyiq af`ol fikrini qil.
Ulus ranjig`a ehtimom aylama,
O`zungga bu otni harom aylama.
Raiyatni adlingdin osuda tut,
Farog`at mihodida uyquda tut.
Alarg`a chu taskinu oromdur,
Sanga dog`i hosil bori komdur.
Raiyatqa bo`lsa parokandaliq,
Topar saltanat naxli barkandaliq.
Agar qo`y bo`ri xayli pomolidur,
Yaqin bilki, cho`pong`a it holidur».
Yana dedi Buqroti farruxsirisht
Ki: «El chun ko`rar har nedur sarnavisht.
Ne taqdirdur daf`i oson emas,
Kishi ko`rmayin oni imkon emas.
Qazo daf`ig`a solibon elga ranj,
g`alatdur tama` aylamak molu ganj
Ki, hifz etmasa ezidi zul-jalol
Kishiga ne ganj asig` aylar, ne mol3.
Tavakkuldadur garchi komu nishot,
Vale shart erur aylamak ehtiyot.
Rioyatda ifrot matlub emas,
Tavakkulda g`aflat dog`i xo`b emas.
Ne andozasiz g`am, ne hadsiz surur,
Kerak ishda oyini xayril-umur.
Bo`lur ham saloting`a ul nav` hol
Ki, ifroti oning erur e`tidol:
Biri mufsid elga siyosatdurur,
Ul ifrot sharti rayosatdurur.
Yomong`a chu ifrot ila bo`lsa bim,
Qolur yaxshi ifrot birla salim»4.
Yana bo`ldi Fisog`urs nuktavar
Ki: «Shah poklikdin kerak bahravar.
Ani chunki shoh etti Yazdoni Pok,
Kerakmas aning xotiri lavsnok.
Agar bor esa poklik niyati,
Anga yor o`lur poklar himmati.
Kerak og`zi poku so`zi dog`i pok,
Yana ko`ngli poku ko`zi dog`i pok.
Bori lavsdin ko`ngli xoli aning,
Xaloyiq ayoli – ayoli aning.
O`zi chun shior ayladi poklik,
Bo`lur daf` nopoku beboklik.
Chu vahm etti nopoklikdin yomon,
Xaloyiq ayolig`a bo`ldi amon.
Agar aylasa shoh nafsi havo
Ki, bir ma`siyat birla topqay navo.
Yaqindurki avval tilar xilvate
Ki, eldin anga yetmagay vahshate.
Ajab bo`lg`ay eldin bu fe`li nihon,
Vale nozir o`lg`ay Xudoyi jahon.
Kerak topsa avval bir andoq o`run
Ki, bo`lg`ay ishi Tengridin yoshurun!»
Yana Asqalinus irshodidur
Ki: «Obodgar elga shah dodidur.
Qayu shahki yo`q adl ila dod anga,
Ulus birla mulk o`lmas obod anga.
Chu shah zulm sori uzotti ilik,
Ochildi uluq zulm uyiga eshik.
Aning zulmi kishvarg`a oncha emas
Ki, zolim ne zulm aylasa, so`z demas.
Agar shahg`a ish lutfu gar kin erur,
Eliga hamul sheva oyin erur.
Qachon javq-javq o`lsa, avbosh mast,
Tushar taqvo ahlig`a ko`p-ko`p shikast.
Chu yoshlarg`a bog`lansa maktab yo`li,
Bo`lur gum ulug`larg`a mazhab yo`li.
Xalal yo`l topar to`g`ri oying`a ham,
Tushar raxna islom ila ding`a ham.
Kerak shah adolat shior aylagay
Ki, zulm ahlini xoksor aylagay.
Xaloyiq topib adlidin intizom,
Ishi iki dunyoda bo`lg`ay tamom».
Yana Hurmus etti navosozliq,
Bu nav` ayladi nuktapardozliq
Ki: «Shahg`a saxovat erur noguzir,
Bo`lurg`a ishi xalq aro dilpazir.
Saxo ul emasturki, har bulhavas,
Mubohot uchun sarf etar siymu bas.
Ajab yo`qki yormoq sochar bexirad,
Kumush banddin ram qilur domu dad.
Tilab, dog`i bergan saxovat emas,
Saxo ahli oni saxovat demas.
Chu metin uzotib tilin un solur,
Qatiq xoradin la`lu yoqut olur.
Saxo uldururkim, shahi nomvar
Basirat ko`zi birla aylab nazar.
Berur avval arzoqi xaylu sipoh
Ki, qolmas anga da`voyi vomxoh.
Chu daf` etti muzdurning vomini,
Qiyor ozu ko`p elga in`omini.
Berur luqma angakim, och erur,
Olur ko`nglin oningki – muhtoj erur.
Mubohot ila o`zin etmas aziz,
Agar yuz tuman bersa, gar bir pashiz.
Ne sarf aylar o`lsang, bu nav` ayla sarf
Ki, bu sarf erur asramoqtin shigarf».
Skandar so`zidurki: «Har qaysi shoh
Ki, bir mulk anga ro`zi etgay Iloh,
Agar fikri bo`lsa jahongirlik,
Jahon fathida pok tadbirlik.
Yurush fikri bo`lsa kerak anga ish
Ki, bir mulk aro bo`lmasa iki qish.
Birovkim, jahondin kerak kom anga
Emas yaxshi bir yerda orom anga.
Cherik chekmak archi ko`runur irik,
Iriklik emas raf` chekmay cherik5.
Shahekim iriklikka ermas daler,
Ishi nusrat o`lmas aningdekki sher.
Tuzuk istagan tobe`u xaylini,
Siyosatqa tuz aylasun maylini.
Agar tuzsa ovin saranjom ila,
Urushda yasolin tuzar kom ila6.
Vale shah kerak bo`lmasa bulhavas,
Ishi bo`lsa shahlig` xayoliyu bas».
Skandar bila yeti andoq hakim
Ki, vasf etsa ul elni tab`i salim.
Demak yeti kavkab7 erur nurluq,
Va yo charxi a`zam bag`oyat uluq.
Solib so`zga anfosi qudsiysirisht,
Sanga ochtilar bo`yla sekiz bihisht.
Navoiy ne arz aylagay juz duo,
Vale bor anga iki so`z muddao:
Bir ulkim: shariat qo`lin tut qavi,
Bori ishta bo`l shar`ning payravi
Ki, bu joda birla xirom aylasang,
Talab markabin tezgom aylasang,
Iki dahr komi bo`lub hosiling,
Nabi ko`yi bo`lg`ay sening manziling.
Ikinch ulki, qil xidmati volidayn,
Bil ul ikining qullug`in farzi ayn8.
Agar istasang dunyou oxirat,
Bukun saltanat, tongla kun – mag`firat
Ki, Haqdin rizo hosil etmak budur,
Rizo demayin Haqqa yetmak budur.
So`zim chun tugandi duo aylayin,
Zaroat tariqin ado aylayin.
Alo, toki bo`lg`ay Skandar so`zi,
Ul olg`on yurub yeti kishvar so`zi,
Nasib et aning mulkini shohg`a,
Duosini qil jori afvohg`a.
Bu nav` aylabon shohi ozodani,
Aning ko`ngli istarcha shahzodani.
Anikim, murabbiy anga shoh erur,
Qil ul nav`kim, shahg`a dilxoh erur.
LXXXVI
Gadoyi kamsarmoyai balandpoya hikoyatikim, shohi balandpoyai kamsarmoyag`a nasihatda so`z yuzin irik qildi va bu suhon bila ishiga andom bermak tiladi
Gadoyi kamsarmoyai balandpoya hikoyatikim, shohi balandpoyai kamsarmoyag`a nasihatda so`z yuzin irik qildi va bu suhon bila ishiga andom bermak tiladi
Eshittimki, bir shahg`a bemoyae,
Nasihat bila yetkurub voyae,
Bo`lur erdi pand aytibon nuktasanj,
Nechukkim, buzug`din ayon bo`lsa ganj.
O`lukni birov nutqi etsa tirik,
Agar haqdur, ul nukta bordur irik.
Birov ko`rdi chun davlat arkonidin
Ki, so`z tund erur ortuq imkonidin.
Vale qoyile bordur asru haqir,
Dedi tund o`lub: «K-ey, gadoyi faqir!
Angakim – erur shohu, sen bir gado,
Ne hadding bila pand etarsen ado?»
Dedi nuktapardozi Isonafas
Ki: «Gar men haqir ersam andoqki xas.
Sanga bor esa so`z bilurdin mazoq,
O`zum sori boqma, so`zum sori boq!
Kerak bo`lsa so`z, o`ylakim durri pok,
Sadafdek haqir o`lsa qoyil, ne bok?
Manga ham agar nuktada tez esam,
Qamish no`gidin otashangez esam.
O`zum nechakim zoru pajmurdamen,
Lagadko`bi gardundin ozurdamen.
Hamonoki so`z poku sofiydurur,
Adabsizlig`img`a talofiydurur».
LXXXVII
HIKMAT
Ul bobdakim, mashvaratda deguchiga mulohaza qilmay deyilgonni ko`ngulga jilva bermak kerak va sochilg`on javohirdin munosibni termak kerak
HIKMAT
Ul bobdakim, mashvaratda deguchiga mulohaza qilmay deyilgonni ko`ngulga jilva bermak kerak va sochilg`on javohirdin munosibni termak kerak
Xiradmandkim, sohibi roy erur,
Xirad nuridin olamoroy erur.
Anga mushkil ish tushsa bir bobdin,
Tilar mashvarat xayli ahbobdin.
Alarning agar royi soyib esa,
Va gar fikrida yuz maoyib esa.
Chu sarrishtai g`ayb ravshan emas,
Qayu soyib erkan, muayyan emas.
Biri aql ila tushsa xotirpisand
Ki, qilsa nekim bo`lsa hozir, pisand.
Begonsa anga aql bo`lg`och hakam,
Qilurg`a qo`yar hikmat ahli qadam.
Vale g`ayb ilmi chu masturdur,
Ish o`ng kelmasa kimsa ma`zurdur.
Vale mashvaratda adad kasrati,
Berur bu natijaki el fikrati.
Taxayyul aro borcha bir nav` emas,
Hadisin iki kimsa birdek demas.
Necha kimsa aylab xayolig`a kuch,
Agar topsa so`z har biri iki-uch.
Bu durlar aro aqli javharshinos,
Ishi rishtasi birla aylab qiyos.
Birisinki soyirg`a foyiq topar,
Ishi afsari uzra loyiq topar.
Aning birla chun rost keldi ishi,
Yig`ishturdi o`z gavharin har kishi.
Vale uldur iqboldin bahramand
Kim, ul pok gavharni qilg`ay pisand.
Bu durlarki – men sochtim ofoq aro,
Nujum o`rnig`a charxi nuhtoq aro.
Umid ulki chun bo`lsalar barxabar,
Shahu shohzoda bo`lub bahrabar.
Solib o`z qulog`ig`a shahzoda ham,
Qabul aylagay shohi ozoda ham.
Va lek istasam tezbozorliq,
Alar zohir etmay xaridorliq,
Qulog`larig`a bo`lmasa ustuvor,
Qachon yerga qolg`ay duri shohvor?
Ne tufroqqa qolsun sipehr axtari
Ki, bo`lg`ay eri charxi nilufariy.
So`z oningdururkim, talabgoridur,
Aningdur guharkim, xaridoridur.
Bukun chunki shah tab`idur javhari,
Qachon yerga qolg`ay bu so`z gavhari?
Agar bo`lmasa zebi torak anga,
Nekim bo`lsa bo`lsun muborak anga.
Boshi uzra borin nisor ayladim,
Tamom o`ldi so`z, ixtisor ayladim.
Ketur soqiy, ul la`li serobni
Ki, ko`zdin oqizg`ay duri nobni.
To`kay shodlig` ashkin ul jomg`a
Ki, yetti bu og`ozim anjomg`a.
Mug`anniy, tuzat nay unin dilpazir
Ki, bas qilg`udek bo`ldi kilkim sarir
Ki, mast o`lg`onimda ichib jomi may,
Gar ul nay uni sokin o`lsa, bu nay.
Navoiy, yaqin bo`ldi osoyishing,
Bo`lub so`z arusig`a oroyishing,
Bezaldi chu ul mohvashqa jamol,
Jamolin ko`rub vaslidin koming ol.
LXXXVIII
Hokimsuratu darveshsiyrat, balki Darvesh ismi hukumat qism, ya`ni axaviy maobi davlat iyobqa mavoizoso kalom va nasoyihi molokalom demak
Hokimsuratu darveshsiyrat, balki Darvesh ismi hukumat qism, ya`ni axaviy maobi davlat iyobqa mavoizoso kalom va nasoyihi molokalom demak
Ayo gavharim konining gavhari,
Munir axtarim burjining axtari1.
Necha avji hashmat uza fosh sen,
Manga nisbat ichra qarindoshsen.
Bu besh ganjdinkim ushottim tilism,
Necha gavhar aylay sanga dog`i qism.
Manga chun nasib o`ldi mayxonae,
Sumur sen dog`i necha paymonae.
Hamul gavharim bordurur necha pand,
Bu paymona ham nuktai sudmand.
Eshitmakda qilma jadal zinhor,
Aning birla qilg`il amal zinhor.
Seni qildi chun Xoliqi Korsoz,
O`z abnoyi jinsing aro sarfaroz.
Bu shukronag`a qil sarafkandalik,
Buyurg`on kibi Tengriga bandalik.
Nekim amr etibdur rizo birla ko`r,
Agar bilmasang bilguchi topu so`r.
Chu bo`ldung saromad Haq ehsonidin,
Bo`yun to`lg`ama amru farmonidin
Ki, Haq bo`lsa Vahhobu g`affor ham,
Erur lek Jabboru Qahhor ham.
Chu qildi seni bas uluq rutbalik,
Uluq amrin oning chu tutsang kichik,
Agar g`ayratu qahri tutsa vujud,
Xayol etki, ul dam nadomat ne sudg`
Tutay der esang Tengri amrin qavi,
Bo`l oxir nabi shar`ining payravi.
Erur jodai shar` bir shohroh
Ki, ozmoqtin ul yo`lda asrar Iloh.
Desang ozmayin chiqma ul jodadin,
Yurub kom top baxti ozodadin.
Xudou rasul amri topqach kamol,
Valine`mat amrig`a qil ishtig`ol.
Ne hukm aylasa qilmog`in farz bil,
Agar shubhae bor esa arz qil.
Vale arzida asra sharti adab
Ki, tarki adab bahra berur taab.
Manga so`z yozardek anga yozmag`il,
Nishoting binosi tubin qozmag`il
Ki, Haq garchi qisming tarab aylamish,
Bu johingg`a oni sabab aylamish.
Sabab qilmasa shoh lutfin Xudo,
Menu sen kim erduk – bir-iki gado.
Shah ar lutf qilsa inoyat chog`i,
Vale aylay olur uqubat dog`i.
Kerak shohdin elga xavfu rajo,
Tinor bu ikini keturgan bajo.
Rioyat chu qulluqqa qilding tamom,
Raiyat ishiga ham et ehtimom.
Adolat bila elni qil bahramand
Ki, yaxshig`a ketsun yomondin gazand.
Navosiz ulusning navobaxshi bo`l,
Navoiy yomon bo`lsa sen yaxshi bo`l.
Sanga berdi Haq oncha lutfi mizoj
Ki, ermas bu so`zlar demak ehtiyoj.
Vale har dam o`lsa bayoni aning,
Bilurmenki, yo`qtur ziyoni aning.
Chu davrong`a yo`qtur baqou sabot,
Ham andin erur bevaforoq hayot.
Men ar bo`lsamu bo`lmasam oshkor,
Bu so`zlarni qo`ydum sanga yodgor.
Kerak bo`lsa bori shioring sening
Ki, kavnayn aro Tengri yoring sening.
LXXXIX
Bu maodin javohirin ehtimom bila nazm silkiga tortmoqning taqriri va bu maxozin tilismotini istehkom bila itmomg`a yetkurmakning tahriri va ham javohir piri daryozamir ravshan ko`ngliga yer tutqonning bayoni va ham maxozin shuaroyi she`riy sarir muqaddasa arvohig`a qabul tushganning tibyoni va alardin bu zaifning podshohi islom duosi iltimosi va bu niyozmand iltimosi mujibi bila alarning duosi
Bu maodin javohirin ehtimom bila nazm silkiga tortmoqning taqriri va bu maxozin tilismotini istehkom bila itmomg`a yetkurmakning tahriri va ham javohir piri daryozamir ravshan ko`ngliga yer tutqonning bayoni va ham maxozin shuaroyi she`riy sarir muqaddasa arvohig`a qabul tushganning tibyoni va alardin bu zaifning podshohi islom duosi iltimosi va bu niyozmand iltimosi mujibi bila alarning duosi
Manga davlat ilgi bo`lub rahnamun,
Chu bu panjag`a qildi zo`r ozmun.
Dema panja oni, qatiq xora de,
Dema xora, po`lodi yakpora de!1
Solib panjakim, bo`lg`ali zo`rsanj,
Topib panja ul panjada tobu ranj.
Chu zo`r ortuq aylab tarozusidin,
Chiqib yo`qki oranj bozusidin2.
Ne panja erur, «Xamsa»i ganjsanj
Ki, dono qo`yubtur otin «Panj ganj»3.
Qayu «Xamsa»kim, maxzani durri nob,
Qayu panjakim, panjai oftob
Ki, har kim anga ko`rguzub zo`rdast,
Chu zo`r aylabon, ilgi topib shikast.
Meningkim qo`lum erdi behad zaif,
Emas erdi ul panja birla harif.
Solib panjavarliq zamirimg`a sho`r,
Ne ilgimda quvvat, ne panjamda zo`r,
Desam tark etay, qo`ymayin himmatim,
Desam zo`r etay, yetmayin quvvatim.
Chu panjamg`a hasrat bila boqibon,
Bu panjamg`a ul panjani qoqibon.
Bu andisha mendin olib aqlu hush
Ki, nogah nido qildi farrux surush
Ki: «Ey g`arqai bahri ajzu niyoz,
Bo`la olmag`on dardinga chorasoz!
Etishgil qo`pub pir4 dargohig`a,
Tavajjuh qilib joni ogohig`a.
Aning botinidin tila yorliq,
Biyik himmatidin madadkorliq
Ki, har quflkim fathidur nopadid,
Anga bor eranlar duosi kalid»5.
Eshitgach bu so`z, boshtin aylab qadam,
Kishi, o`ylakim qilsa azmi haram6.
Chu ul oston ma`man o`ldi manga,
Bihishti barin maskan o`ldi manga.
Qayu oston tavfgohi falak,
Qayu tavfgah, sajdagohi malak.
Ko`zum ochib ul oston tufrog`i,
Ko`zum ham yorub, balki ko`nglum dog`i.
Tavajjuhg`a chun xotirim qildi mayl,
Eta boshladi fayz, andoqki sel.
Ne haddim eshikka urarg`a ilik,
Ilik mayl qilmay ochildi eshik.
«Niyoz ahli kirsun!» debon chiqti roz,
Bu roz anglag`ach kirdim aylab niyoz7.
Ne xilvat, namudori charxi barin,
Ne xilvatnishin, balki Ruhul-amin.
Ani aylabon ravshan anvori quds,
Munung nutqidin ravshan asrori quds.
Ul ul nav`kim fayz topqon ko`ngul,
Bu ul nav` maskan aro aqli kul.
Chu men bo`ldum andoq haram mahrami,
Haram yo`qki, nuru safo olami8.
Quyosh nurida mahv o`lub zarravor,
Ko`ngulni qila olmayin ustuvor.
O`zum o`zlugum mehnatidin orib,
Borib o`zlugu men o`zumdin borib.
Qila olmayin arz-holimni ham,
Xayol aylay olmay xayolimni ham.
Bu yanglig` meni aylabon gungu lol,
Ayon ayladi Isooso maqol.
Ne der so`zki, ko`nglum aro bor edi,
Meni chunki gung etti, borin dedi
Ki: «Go`yo pishurgan xayoling budur,
Qila olmasingdin maloling budur».
Chu bu xastadin qildi tasdiq fahm,
Anga xud bu hol erdi tahqiq fahm.
Ishim butmagiga duo ayladi,
Bori hojatimni ravo ayladi.
Dedikim: «Bu bir ish edi qilg`uluq,
Bu aytilmag`on nukta aytulg`uluq.
Bu soatqa mavquf erdi ekin,
Bu dam Tengri tavfiq berdi ekin.
Agarchi yetishti malolat sanga,
Vale oxir o`ldi havolat sanga
Kim, ul ganjlar boshig`a yetgasen,
Tilismotini dog`i fath etgasen
Ki, har necha qilduq nazar dahr aro,
Qiyos ayladuk vodiyu shahr aro.
Yo`q atrok aro birda oncha bilik
Ki, bu nav` ulug` ishga urg`ay ilik.
Ne atrokkim, ham ajam, ham arab,
Ko`rarlar bu ishni ajabdin ajab.
Kerak dahr ahlig`a o`n kun jadal
Ki, besh baytdin bog`lag`ay bir g`azal.
Baso masnaviygo`yi nozuk xayol
Ki, nazm ahli ichra solib qiylu qol.
Xaloyiqqa yuz husnu noz aylagay
Ki, o`n yilda ming bayt soz aylagay.
Chiqorg`on zamon ul nav` oyin savod
Ki, olamda yo`q bo`yla rangin savod.
Savodig`a har kimki ko`z solibon,
Qaro shomi mehnat aro qolibon.
Ne zulmatki, yo`q obi hayvon anga,
Qayu tunki, yo`q mehri raxshon anga.
Agar dahr aro sepsa mushki tator,
Ko`ngulni qilur tiyrayu ko`zni tor.
Bu besha arodur iki narra sher,
Bu bahr ichra iki nahangi daler.
Anga kirgali sheri jangi kerak,
Munga ham dilovar nahangi kerak9.
Sen-o`q sen bukun chobukandishae
Daqoyiq aro nozukandishae
Ki, so`z tavri keldi sening shoninga,
Bo`lub xatm tab`i durafshoninga.
Musallam so`zunga ravonliq dog`i,
So`z ichra sanga pahlavonliq dog`i.
Ravon kilkinga oncha bor e`timod
Ki, so`z derda shaqqig`a bersa kushod.
Ravon aylagay oncha obi hayot
Ki, to`yg`ay Xizr suyidin koinot.
Bu ish chunki bo`lg`ay muqarrar sanga,
Umid ulki bo`lg`ay muyassar sanga.
Qo`p emdi, ishingning xayolida bo`l,
Xayol ahli zebi jamolida bo`l
Ki, sendin bu shug`lungda hushyorliq,
Duo birla bizdin madadkorliq».
Eshitgach bu so`zlar meni notavon,
O`luk jismima kirdi go`yo ravon.
Bo`lub jon berur sirrining ogahi,
Topib nutqum anfosi Ruhullahi.
Er o`ptum, dog`i yo`lg`a azm ayladim,
So`z ayturni ko`nglumga jazm ayladim.
Kelib xilvatim ichra yuz kom ila,
Yo`nub xoma no`gini orom ila.
Chu qildim qalam no`gini nuktabez,
Qila boshladi no`gidin ganjrez.
Chu «Hayrat»qa soldim ko`ngul rag`batin,
Anga g`olib ettim ulus hayratin.
Chu «Farhod»g`a bo`ldum andeshavar,
Tuz ettim base tog` – o`lub teshavar.
Chu «Majnun» hadisig`a tuzdum funun.
Base xalqni qildi shaydo junun.
Yana «Sab`a»g`a tab`im o`lg`och qarin,
Eshittim yeti charxdin ofarin.
Skandarga til tortib ozar kibi,
Dedim oni «Saddi Skandar» kibi.
Tanosub bila aql nomovari
Dedi otini «Saddi Iskandariy»10.
Chu bo`ldi bu mahvashlar orosta,
Hamul nav`kim, sarvi navxosta.
Dema sarv, har bir riyozi bihisht,
Eli xosiyatda Masihosirisht.
Latofat aro yuz bihishti barin,
Ravon har biri ichra ming huri iyn.
Bu besh ganjnikim kushod ayladim,
Varaq uzra oni savod ayladim.
Savodin solib juzvdonim11 aro,
Dema juzvdonimki, jonim aro.
Aning sori12 bo`ldi ko`ngul rag`bati
Kim, erdi madadkor aning himmati.
Madadkor yo`q, amr etguchi ul,
Ne ish tushsa, g`avrumg`a yetguchi ul.
Borur erdim aylarga arzi niyoz,
Ish itmomini qilmoq ifshoi roz.
Zamirimda lekin xayolot edi
Ki, bu ish husuli ajab bot edi.
Ulug`larki sabti bu harf ettilar,
Uzun umrlar anda sarf ettilar:
Nizomiyki nazm ahli ustodidur,
Aning tab`i so`z jinsi naqqodidur
Ki, bu ganjlardur mato`i aning,
Mato`i nekim, ixtiro`i aning.
Hamonoki eldin kanori tutub,
Yarim qarn zahmat chekib, qon yutub.
Topa oldi besh ganj miftohini,
Yana oncha vaqt etti islohini.
Chu bir qarn davr etti charxi mudir,
Chiqordi bu a`jubai dilpazir.
Necha tojvardin topib parvarish,
Ishi bu o`tuz yilda erdi bu ish.
Ne el mehnatidin malole anga,
Ne bu ishdin o`zga xayole anga.
Chiqorib riyozatda qirq arba`in,
Bu besh ganj rozig`a bo`ldi amin.
Yana Xusrav ul turki hindi laqab
Ki, so`z birla oldi Ajam to Arab.
Kushod aylaguncha bu mahkam hisor,
Base aylab afsonada ixtisor13.
Necha vaqt aning ham ishi bu edi
Ki, fikratqa zonu-bazonu edi.
Zamon xud o`tuz yilg`a andoz emas,
Agar nisf emas, sulsidin oz emas.
Yana kimki bo`ldi buyon rahshunos,
Bo`lur qilmoq oni bulardin qiyos.
Sangakim yo`q emgakda g`oyat padid,
Ulus mehnatida nihoyat padid.
Qilib tongdin oqshomg`acha qiylu qol,
Yuzungga yetib har nafas yuz malol.
O`zung tinmayin xalq g`avg`osidin,
Qulog`ing xaloyiq alolosidin.
Bu mehnatlar ichra chekib so`zga til,
Zamondin kamo besh o`tub iki yil.
Chekib xoma bu noma itmomig`a,
Eturgaysen og`ozin anjomig`a
Ki, aqli muhosib shitob aylasa,
Deyilgan zamonin hisob aylasa.
Yig`ishtursa bo`lmas bori olti oy
Ki, bo`ldung bu ra`nog`a suratnamoy14.
Tuzaldi bu nazming base sarsari,
Yana turki alfoz anga bir sari
Ki, har nechakim diqqati bordur,
Talaffuz aro laknati bordur.
So`zungniki yaxshi ko`rarsen o`zung,
Ko`runmas yomon, chun erur o`z so`zung.
Qoshingda sening garchi ko`p vazni bor,
Chu bor o`z so`zung, yo`q anga e`tibor
Ki, so`z zodai tab`u farzand erur,
Chu farzand erur, jong`a payvand erur,
Necha zodai tab` erur nopisand,
Kishining o`z ollida bor arjumand.
Necha bum farzandi manhusdur,
O`z ollida xushjilva tovusdur.
Kanab shoxi yo`q garchi xoshokcha,
Qalandarg`adur sarvi cholokcha15.
So`zungkim, sanga keldi holo pisand,
Pisand erkin el ichra yo nopisand.
Ne bo`lg`ay ko`rub piri koshif16 meni,
Bu ahvoldin qilsa voqif meni?
Burun aytqonlar dog`i bu kitob
Ki, chekmish ajal yuzlariga niqob
Ki, jannat riyozida har birga ruh,
Umid ulki, har lahza topqay futuh.
Alar ruhig`a to ne surat ekin,
Safo ravhimu yo kudurat ekin?
Bu ishtin dog`i piri ravshanzamir17,
Meni barxabar qilsa, o`zni xabir.
Urub gom mundoq xayolot ila,
Dimog`imda savdo maholot ila.
Ki, yettim angakim erur maqsadim
Ki, har dam demakka otin yo`q hadim.
Niyoz aylayu ostonin o`pub,
Biyik suddai charxshonin o`pub,
Chekib «Xamsa»ni juzvdondin ravon,
Qo`yub xizmatida meni notavon.
Necha ganjkim oshkor aylabon,
Ayog`ig`a borin nisor aylabon.
Safinam chu azm etti daryo sari,
Uzatti kafin bah rul ajzo sari18.
Nazar soldi ochib varaq-barvaraq,
Bo`lub multafit, chun ochib har varaq.
Qayu so`zdakim bir savol aylabon,
Javobin degach, zavqu hol aylabon.
Qilib goh tahsinu gohi duo
Ki, yuzdin biri yo`q manga muddao.
Etib har so`zidin kushode manga,
Bo`lub hosil andin murode manga.
Musalsal kalomimdin og`zida so`z,
Men ollinda yerga tikib iki ko`z.
So`zum ochibon bo`stondek engin,
Qilib lutf, egnimga soldi yengin.
Qayu yengki, gardung`a solsa ani,
Muhaddab yuzin aylagay munhani19.
Chu egnimga ul qo`l bila yeng yetib,
Zamirimdin o`zluk xayoli ketib.
Chu o`zluk ketib, yuzlanib holate
Ki, o`zdin o`zumga bo`lub g`aybati.
O`zumdin hamul damki g`oyib bo`lub,
Manga jilvagar ko`p g`aroyib bo`lub.
Ko`rub o`zni bir toza bo`ston aro,
Qilib gasht bog`u guliston aro.
Nazohat kelib ravzamonand anga,
Eram soyiri orzumand anga.
Chamandin chamang`a men aylab xirom,
Aningdekki el tavfi Baytulharom20.
Ko`rundi bu holatda jam`i kasir21,
Urub halqa, suhbat tutub dilpazir.
Alardin birov keldi ul yonki men,
Chamanda aningdek xiromonki men.
Manga yetti, bor erdi shoirvashe,
Jamoli xushu hay`ati dilkashe.
Salom aylabon, marhabo ayladi,
Risolat tariqin ado ayladi.
Ki: «Bu farruxoyinu farxunda xayl,
Qilurlar dame ixtilotingg`a mayl»22.
Qabul aylayu, solib ul yon qadam,
O`zin dog`i so`rdum, hamul elni ham.
Dedikim: «Alar zumrai ma`naviy,
Guruheki nazm ettilar masnaviy.
Xususan alarkim erur «Xamsa»sanj
Ki, har birdur ul «Xamsa»din koni ganj.
Erurlar bu majma`da hozir bori,
Sening sori mushtoqu nozir bori.
Chu so`rdung meni, ey hadising qaviy,
Hasandur otim, xalq deb – Dehlaviy23.
Eshitgach bu so`z, jismima tushti tob,
Sarosima ko`nglumga ham iztirob.
Qo`lub uzr, quchtum yana ustuvor,
Qadam qo`ydum ul sori mushtoqvor.
Borurda Hasan aytib otin manga,
Qilib har birin boshqa talqin manga
Ki, uch kimsadur sadri majlisnishin,
Qilib sharh bir-bir alarning ishin.
Ki: «O`rtodag`i piri farruxjamol
Ki, vasfida keldi xirad nutqi lol,
Erur hazrati Shayx24, ogoh bo`l!
Niyoz aylabon xoki dargoh bo`l.
O`ng ilgi sori anga payravdurur,
Jahon ofati – Mir Xusravdurur.
Yana bir yon ustodu piring25 sening,
Raqamxoni lavhi zamiring sening
Ki, bu xayl erur jismu ul jonlari,
Agar jon bular bo`lsa, jononlari.
Yana iki yondin bu qavm-o`qdurur,
Kishi yo`qki, bu bazm aro yo`qdurur.
Ko`rushgil bori birla, hurmat bila,
Daler o`lmag`il so`zda – jur`at bila».
Qabul aylabon men, nekim aytib ul
Ki, qat` o`ldi ko`prak bu majma`g`a yo`l.
Dog`i yuz qaricha masofat qolib
Kim, ul bazm eli qo`ptilar qo`zg`olib.
Manga o`tru kelmakka aylab sitez,
Solib men alar sori gomimni tez.
Debon bir-bir ul xayl otin rahbarim26,
Ko`rushmakka dog`i bo`lub yovarim.
Chu Sa`diyu, Firdavsiyu, Unsuriy,
Sanoiyu, Xoqoniyu, Anvariy27.
Taaddudda muhtoji tafsil erur,
Vale bo`lsa tafsil, tatvil erur.
Bori dastbusig`a toptim sharaf,
Olib yondilar meni kelgan taraf.
Anga tegrukim shayxu payrav edi
Ki, ya`ni Nizmoiyu Xusrav edi.
Yana bir bizing piru maxdum ham,
Qo`pub urdilar ilgarirak qadam.
Bu iki yurub Shayxdin ilgari,
Yugurdum meni xasta ham ul sari.
Qo`lum tutti pir ixtiyori bila,
Ko`rushturdi hamrohu yori bila.
Ko`zumdin to`kub qatra yog`in dog`i,
Iligin ham o`ptum, ayog`in dog`i.
Tutub Jomiyu Xusrav iki qo`lum,
Nizomiy sari boshladilar yo`lum.
To`kub ashk – mendek asiri g`ame,
Vale har qo`lumg`a tushub olame.
Vale men bo`lub garchi o`zdin nihon,
Kirib iki ilgimga iki jahon.
Manga Shayx birla ko`rushmak hamon,
Muborak ayog`ig`a tushmak hamon.
O`pub tufrog`ini to`kub seli ashk
Ki, andin yebon to`quz aflok rashk.
Boshim yerdin olib inoyat qo`li,
Qilib jilvagohim hidoyat yo`li.
Yonib tutti yerlik yerida qaror,
Meni lek bexud qilib iztiror.
Chu Shayxu iki yori28 topti sukun,
Turub men niyoz ichra qaddim nigun.
Julus ichra yetti bashorat manga
Ki, ollinda qildi ishorat manga.
Chu bo`ldi manga hukmi birla nishast,
Niyoz etti jismimni tufroqqa past.
Talattuf bila Shayxi oliy maqom,
Mening sori bunyod qildi kalom.
Burun so`rdi holimni shafqat bila,
Er o`ptum javobida hurmat bila.
Yana dedi: «K-ey olam ahlida fard,
Falak tab`inga kelmayin hamnavard.
Sipehr aylab el ichra nodir seni,
Jahon nazmi tavrida qodir seni.
G`azal tavrida chunki qilding xirom,
So`z ahlig`a so`z derni qilding harom.
Tutub erdi nazming jahon kishvarin,
Jahon kishvarin yo`qki, jon kishvarin.
Bu dam masnaviyg`akim aylab shitob,
To`kaboshlading xomadin durri nob.
Ajab ish bu ishda sanga berdi dast
Ki, el nazmig`a berdi nazming shikast
Ki, qilding so`z ichra tatabbu` manga,
Ne istarda etting tazarru` manga
Ki, men «Xamsa»da aylab erdim vaid
Ki: «Har kimki, ayturg`a tutsa umid,
Qilay tig`i burron so`zum dosidin,
Uray boshin ul tig` olmosidin».
Ko`p el ochti da`vog`a so`z boshini,
Bu da`vo aro qo`ydi o`z boshini.
Chu ko`rguzdi farzand Xusrav niyoz,
Niyozi bila topti ul ganji roz.
Yana bir, iki, uch gadolig` bila,
Nasib oldilar benavolig` bila.
Magar senki bu yo`lg`a qo`yg`och qadam,
Vujudung xayolini qilding adam.
Nechakim kelib rif`ating tog`cha,
Vale kelmay ollingda tufrog`cha.
Niyoz ashkidin lavhi xotirni yub,
Fano harfin ul safha uzra yo`yub.
Topib pir farzona Jomiy kibi,
Mumiddu muovin Nizomiy kibi.
Sunub poklik birla bu ishga qo`l,
Ochib poklar ruhi ollingda yo`l.
Sahar vaqti harfe savod etmayin
Ki, ruhum duo birla shod etmayin,
Farah topmayin ma`niyi xos ila
Ki, yod etmayin bizni ixlos ila.
Ne menkim, bori nazm ahlini pok,
Duo birla har subh etib zavqnok.
Niyozing chu bu nav` o`lub beadad,
Sanga biz ham aylab adadsiz madad.
Yo`q ersa erur asru savdoi xom,
Iki yilda bir «Xamsa» qilmoq tamom,
Qayu «Xamsa», besh gavhar omuda ganj,
Tasarruf jafosidin osuda ganj29.
Duru la`l anga barcha ko`zdin nuhuft,
Ne durrida rishta, ne la`lida suft.
Ne durkim berib Haq Taborak sanga,
Umid ulki, bo`lg`ay muborak sanga.
Kishi sen kibi ishga qilsa shuru`,
Ajab yo`q evaz bo`yla topsa vuqu`.
Vale muncha ganji maoniy sanga
Ki, Haq ro`zi etti nihoniy sanga.
Qayu erdakim ayni binishdurur,
Sababni bilurkim, iki ishdurur.
Biri ulki tuttung tariqi niyoz,
Qabul ayladilar seni ahli roz.
Ishingga qilib sa`y rag`bat bila,
Madad qildilar borcha himmat bila.
Yana ulki fazl ahli harne qilur,
Urar lofu ishni murabbiy qilur.
Erur gar murabbiy emas kordon,
Muattal xiradmandi bisyordon.
Hunarparvar – ishni buyurg`uchidur.
Hunarvar vale lof urg`uchidur.
Chu shohing sening erdi sohib kamol,
Yana ollida qadrsiz mulku mol.
Angakim bu iki ish o`ldi nasib,
g`arib ish zamonida ermas g`arib.
Shahekim ulus chorasozidurur,
Ulus fozili Shohi g`oziydurur
Ki, Tengri fuzun aylasun davlatin,
Eti charxdin ham biyik rif`atin
Ki, keldi zamonida sendek kishi
Ki, ermas ishing odamizod ishi».
Chu so`z yetti bu yerga, men beharos,
Qo`pub ayladim bir duo iltimos
Ki: «Chun dedingiz shahg`a hamdu sano,
Duoe qiling davlatig`a yano».
Dedi Mir Xusravg`a donoyi roz
Ki: «Sen Shohi g`oziyg`asen madhsoz.
So`zungdin base bayt yodidadur,
Asarlar muborak nihodidadur.
So`zungdin chu ko`ngliga yetgay asar,
Damingdin duo dog`i etgay asar.
Duo aylakim, fazlu donish eli
Ham «omin» desun, biz ham «omin» deli».
Boqib dedi fazl ahlig`a piri roh:
«Ki, siz shoir, ul dog`i xush tab` shoh.
Chu farzand Xusrav duo aylagay,
Aning komini Haq ravo aylagay.
Dengiz borcha «omin» dilu jon bila,
Duo qildik ul chashmi giryon bila».
Eshitgach qo`pub borcha minnat tutub,
Deb «omin»u shoh sori himmat tutub.
Suxanvar qo`pubkim duo boshladi,
Duosig`a mundoq ado boshladi
Ki: «Yo Rabki, to olam o`lg`usidur,
Ichinda bani Odam o`lg`usidur.
Kirib tahti hukmig`a olam dog`i,
Bo`lub bandasi jinsi odam dog`i.
Qiyomatqacha davlatig`a bisot,
Hamisha bisotida ayshu nishot.
Jahon ahli adlida osudahol,
Bataxsiskim, ahli fazlu kamol».
Duo xatm bo`lg`och tushurdi ilik,
Yo`q ul, balki majmui ahli bilik.
Duokim, ul ahli savob aylagay,
Ajab yo`qki, Haq mustajob aylagay.
Tugangach duo, ayladim iltijo,
Qo`yundin chekib «Xamsa»ni jo-bajo.
Solib tiyra tufroq aro yig`labon,
Bu yanglig` tuzub mojaro, yig`labon
Ki: «Bu zodai xotiri xastani,
Ko`nguldin takallumg`a payvastani
Ki, himmat tutub ehtimom ettingiz,
Demasmenki men, siz tamom ettingiz.
Karam birla tufrog`din ham oling,
Inoyat qilib bir nazar ham soling
Ki, el xotirig`a nuzul aylasun,
Ulus ko`ngli oni qabul aylasun».
Ravon Shayx oldi bu iblog`din,
Garonmoya naqdimni tufrog`din.
Boqib Mavlaviy30 sori qildi ruju`
Ki: «Sen qil duo, zohir aylab xushu`
Ki, qoyil erur so`nggi farzandimiz,
Bilik mazra`idin barumandimiz.
Bularkim aning zodu payvandidur,
Bori bizga farzand farzandidur.
Sanga ham chu shogird erur, ham murid,
Duosini sendin tutarbiz umid».
Chu Maxdum topti duo sori yo`l,
Yana ochtilar borcha oming`a qo`l.
Duoeki ko`nglumga matlub edi,
Muhavvis zamirimg`a marg`ub edi
Qilib, ayladilar bu mahzunni shod,
Manga chunki yuzlandi mundoq murod.
Sujud ettim ul xayli ogohg`a,
Dedilar: «Degaysen duo shohg`a».
Bu so`zdin bo`lub o`zgacha holatim,
O`zumga kelib, bordi ul g`aybatim.
Ko`rarmen, hamul hujrada pir erur,
Janobida holimg`a tag`yir erur.
Bu dam go`yo egnimdin olmish qo`lin
Ki, bu sori solmish xayolim yo`lin.
Hamul ollida boshim erdi quyi,
Oqar erdi tufroqqa ashkim suyi.
Dedi lutf ilakim: «Ne nav` erdi hol»,
Yana boshni qildim anga poymol.
Dedim: «Ulcha men xastaga hol erur,
Aning sharhida notiqa lol erur».
Dedi: «Ulcha bu dam sanga berdi dast,
Yana kimsaga bermamish erdi dast.
Qo`pu, shukr qil Tengri ehsonig`a,
Bu tavfiqi behaddu poyonig`a».
O`pub yerni, qo`ydum chu tashqori gom,
Degaysen: mening erdi olam tamom!
Manga «Xamsa» takmili bir yon edi,
Bu maqsud tahsili bir yon edi.
Ne til birla dey shukr Ma`buduma
Ki, yetkurdi oxir bu maqsuduma.
Bu damkim, beribtur murodimni Haq,
Ul avloki, toq uzra qo`ysam varaq.
Farog`at bila inbisot aylasam,
Tuzub bazm, bir dam nishot aylasam.
Ayoqchi, to`la ayla jomi farog`
Ki, ko`p fikrdin yubs topmish dimog`31.
Ki, ko`z lam`asidin munavvar qilay,
Dimog`im isidin muattar qilay.
Mug`anniy, so`zum tingla oxir gahi,
Hazin nag`mae soz qil xirgahi.
Bir ohang ila aylagil romishe
Ki, yetgay manga bir dam oromishi.
Navoiy, qilib Tengri koming ravo,
Sanga ro`zi etti ajoyib navo.
Uzot Tengri shukri navosig`a til,
Navo ortuq istar esang, shukr qil!