ҚИТЪАЛАР
1
Ҳақ зотиға биравки хирад бирла фикр этар, Отин эл ичра оқилу фарзона айлабон.
Миқдорини тенгиз суйининг истар англамоқ,
Лекин ҳубоб жомини паймона айлабон.
2
Муҳаммади арабий шаъни ондин аъзам эрур,
Ки нуқс бўлғай улус бўлса нафйиға қойил.
Қуёш ашиъасиға ламъа андин ортуқ эрур,
Ки зарра касрати бўлғай зиёсиға ҳойил.
Анга йўқтур умиди мақсади кул.
Қаро туфроққа сингмайин қатра,
Андин имкони йўқ очилмоқ гул.
Солики озодани кўрсанг, ғаний қилғай дебон,
Мол анинг манъи сулуки қилмағил инкор анга.
Кема тийри мол аро бўлмиш муқайяд, демагил,
Кўрки, онча мол ўлурму мониъи рафтор анга.
Эй кўнгул, тан тахтасин бу қаъри йўқ гирдобдин
Истасанг соҳилға чекмак, билки, бу осон эмас.
Пиру истеъдоду тавфиқ ўлмаса бўлмас бу иш,
Кимдурурким, бағри бу ҳасратдин онинг қон эмас.
Важҳи маош учун кишиким деса фикр этай,
Қисмат ризосидин анга бегоналиқ керак.
Ганжи қаноат арчи эрур салтанат, валек
Элдин тамаъни узгали мардоналиқ керак.
Лаззоти нафс тарки самари офият берур,
Лек ул шажарни эккали фарзоналиқ керак.
Ким ишқ асири бўлсаки, мумкин эмас висол,
Дарду балоға ҳамдаму ҳамхоналиқ керак,
Тажрид нуридин киши кўз ёрутай деса,
Аҳбоб ҳажри шамъиға парвоналиқ керак,
Гар анжуманни деса муриду мутиъ этай,
Кўп нуктаву фасонада афсоналиқ керак.
Ботин ҳаримида тиласа махзани ҳузур,
Зоҳир уйи асосиға вайроналиқ керак.
Зоҳир юзидин ар тиласа тожу иззу жоҳ,
Дарду бало муҳитиға дурдоналиқ керак.
Қаноат тариқиға кир, эй кўнгул,
Ки хатм ўлғай ойини иззат санга.
Десанг, шоҳ ўлай, еру кўк басдурур,
Бу бир тахту ул чатри рифъат санга.
Фано шуъласида ёшур жисмни,
Керак бўлса зарбафт хилъат санга.
Етар лола бутган қиё қулласи,
Мурод ўлса гулгун ҳашмат санга.
Эрур бас ариғ нуктаву қон ёшинг,
Дуру лаълдин зебу зийнат санга.
Десанг, хилватим анжуман бўлмасун,
Керак анжуман ичра хилват санга.
Ватан ичра сокин бўлуб сойир ўл,
Сафардин агар етса меҳнат санга.
Назарни қадамдин йироқ солмағил,
Бу йўл азми гар бўлса рағбат санга.
Дамингдин йироқ тутмағил ҳушни,
Ки юзланмагай ҳар дам офат санга.
Бу тўрт иш била рубъи маскун аро
Чолинмоқ, не тонг, кўси давлат санга.
Бу оҳанг ила бўлғасен нақшбанд,
Навоий, агар етса навбат санга.
Тушар шоҳ оллинда қуллуқ ҳавоси.
Насиби анинг бир аёқ ош эрур бас,
Агар ганжи Қорун эрур муддаоси.
Биравким, бўлур бир аёқ ош учун қул,
Юзига керактур қазоннинг қароси.
Чуст этар — яхшироқ ушалса бели.
Қўл қовуштурғуча бу авлодур,
Ки анинг чиқса эгни, синса или.
Чун хушомад демакии бошласа кош,
Ким тутулса дами, кесилса тили.
Санга фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ.
Жаҳондин нотамом ўтмак биайниҳ
Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ.
Биравки, жабҳасида чин эрур тута олмас
Мурод шоҳидининг соидини коми била.
Агарчи фаннида соҳиб камол эрур сайёд,
Қачон балиғ тута олғай сув мавжи доми била?
Қулоқда асра гаронмоя сўзнию фикр эт,
Ки дурсиз ўлса, не бўлғусидур садаф ҳоли.
Сўзунгни доғи кўнгул ичра асрағилким, ҳайф,—
Ким уйла дуржни гуҳардин этгасен холи.
Бу даржу икки садафни тўла дур этганга,
Зиҳи улувви гуҳар, балки гавҳари олий.
Не раҳравеки, тожи ҳидоят бошидадур,
Йўқ бок анга ҳаводиси афлок тошидин.
Ҳудҳудки, қўйдилар азалий тож бошиға,
Тушгайму жола ёққон ила тожи бошидин?
Бўлма кўп машғулу дунё шуғлидин қил ижтиноб.
Дона ўйнаб важҳин исор этсанг, андин яхшиким,
Эвуруб тасбиҳу ёрмоқ судин этгайсен ҳисоб.
Сияҳ гилемга албатта меҳр айлама фош.
Қи қилмади гул иси бирла тоза руҳ жуал,
Қуёш чароғиға парвона бўлмади хуффош.
Агарчи нутқи равонбахши жонға роҳат эрур.
Сув бирла ўт аро зиддият ўлди чун азалий,
Агар ҳаёт суйидурки, ўтға офат эрур.
Десангки, қилғай итоат санга гадо била шоҳ.
Бу шева тоғда зоҳирдурурки, даврондин
Қачонки тафриқа етти, улусға бўлди паноҳ,
Ки эгриликни қўюб, тузлук айласа қонун.
Туз ўлса соясида эл тиниб минор киби,
Сипеҳр уйида турар қарнлар нечукки сутун.
Гар эгридур, ёғибон ўқу боғланиб бўйни,
Бўлур қабақ йиғочидек беш-ўнча кунда нигун.
Ажаб эрмас, қачонким ростравлиқ қилса озода.
Шиор айлаб бу ишни кема тийри, кўрки, сув узра
Хиром айлаб ҳавоға бодбондин солди сажжода.
Кўзгу рухсори нечукким занг тутқай нам била.
Ростлар кўнглини айлар тийра нодон ёвадин,
Шамъни ул навъким жоҳил ўчурғай дам била.
Агар худ суфра ичра бўлса нони.
Ким ул чодир кўмочидек етишгай
Гадо уйига кўзлардин ниҳоний.
Фалакдек йўқки, аввал жилва бергай
Қуёшнинг қурсидек оламға они.
Тўнни зарбафт айлабон хиффатдин учқон ҳар тараф,
Йўқ ажаб, гар бор эса дунё матоъи ком анга.
Ул чибинким, кўзга олтун янглиғ ишнор хилъати,
Кўпраги билким, нажосат узрадур ором анга.
Навоий, тилинг асрағил зинҳор,
Десангким, емай даҳр ишидин фусус.
Назар ҳилки, ўқ оғзи тилсиз учун
Қилур тожварлар била дастбўс.
Неча тожвардур, кесарлар бошин,
Чу ҳангомсиз нағма тортар хурўс.
Иссиғ нафас била ҳиндуға тарбият қилсанг,
Хисоли ҳар ён ўлур жаҳл тавсанин сурмак.
Кўмурни ўтқа солиб, лаъли оташин этсанг,
Натижа бўлғай анга қайда тушса куйдурмак.
Лаим фарқиға иқбол тожини қўймоқ,
Яқинки, бўлғусидур мужиби азоби анинг.
Нутуқчи бошиға шунқор тумоғаси тонг эмас,
Ки бўлғуси сабаби ранжу изтироби анинг.
Ки нуқс бўлғай улус бўлса нафйиға қойил.
Қуёш ашиъасиға ламъа андин ортуқ эрур,
Ки зарра касрати бўлғай зиёсиға ҳойил.
3
Фонийи мутлақ ўлмайин солик, Анга йўқтур умиди мақсади кул.
Қаро туфроққа сингмайин қатра,
Андин имкони йўқ очилмоқ гул.
4
Солики озодани кўрсанг, ғаний қилғай дебон,
Мол анинг манъи сулуки қилмағил инкор анга.
Кема тийри мол аро бўлмиш муқайяд, демагил,
Кўрки, онча мол ўлурму мониъи рафтор анга.
5
Эй кўнгул, тан тахтасин бу қаъри йўқ гирдобдин
Истасанг соҳилға чекмак, билки, бу осон эмас.
Пиру истеъдоду тавфиқ ўлмаса бўлмас бу иш,
Кимдурурким, бағри бу ҳасратдин онинг қон эмас.
6
Важҳи маош учун кишиким деса фикр этай,
Қисмат ризосидин анга бегоналиқ керак.
Ганжи қаноат арчи эрур салтанат, валек
Элдин тамаъни узгали мардоналиқ керак.
Лаззоти нафс тарки самари офият берур,
Лек ул шажарни эккали фарзоналиқ керак.
Ким ишқ асири бўлсаки, мумкин эмас висол,
Дарду балоға ҳамдаму ҳамхоналиқ керак,
Тажрид нуридин киши кўз ёрутай деса,
Аҳбоб ҳажри шамъиға парвоналиқ керак,
Гар анжуманни деса муриду мутиъ этай,
Кўп нуктаву фасонада афсоналиқ керак.
Ботин ҳаримида тиласа махзани ҳузур,
Зоҳир уйи асосиға вайроналиқ керак.
Зоҳир юзидин ар тиласа тожу иззу жоҳ,
Дарду бало муҳитиға дурдоналиқ керак.
7
Қаноат тариқиға кир, эй кўнгул,
Ки хатм ўлғай ойини иззат санга.
Десанг, шоҳ ўлай, еру кўк басдурур,
Бу бир тахту ул чатри рифъат санга.
Фано шуъласида ёшур жисмни,
Керак бўлса зарбафт хилъат санга.
Етар лола бутган қиё қулласи,
Мурод ўлса гулгун ҳашмат санга.
Эрур бас ариғ нуктаву қон ёшинг,
Дуру лаълдин зебу зийнат санга.
Десанг, хилватим анжуман бўлмасун,
Керак анжуман ичра хилват санга.
Ватан ичра сокин бўлуб сойир ўл,
Сафардин агар етса меҳнат санга.
Назарни қадамдин йироқ солмағил,
Бу йўл азми гар бўлса рағбат санга.
Дамингдин йироқ тутмағил ҳушни,
Ки юзланмагай ҳар дам офат санга.
Бу тўрт иш била рубъи маскун аро
Чолинмоқ, не тонг, кўси давлат санга.
Бу оҳанг ила бўлғасен нақшбанд,
Навоий, агар етса навбат санга.
8
Таваккулни улким қўюб хотириға, Тушар шоҳ оллинда қуллуқ ҳавоси.
Насиби анинг бир аёқ ош эрур бас,
Агар ганжи Қорун эрур муддаоси.
Биравким, бўлур бир аёқ ош учун қул,
Юзига керактур қазоннинг қароси.
9
Кимки махлуқ хизматиға камар Чуст этар — яхшироқ ушалса бели.
Қўл қовуштурғуча бу авлодур,
Ки анинг чиқса эгни, синса или.
Чун хушомад демакии бошласа кош,
Ким тутулса дами, кесилса тили.
10
Камол эт касбким, олам уйидин Санга фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ.
Жаҳондин нотамом ўтмак биайниҳ
Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ.
11
Биравки, жабҳасида чин эрур тута олмас
Мурод шоҳидининг соидини коми била.
Агарчи фаннида соҳиб камол эрур сайёд,
Қачон балиғ тута олғай сув мавжи доми била?
12
Қулоқда асра гаронмоя сўзнию фикр эт,
Ки дурсиз ўлса, не бўлғусидур садаф ҳоли.
Сўзунгни доғи кўнгул ичра асрағилким, ҳайф,—
Ким уйла дуржни гуҳардин этгасен холи.
Бу даржу икки садафни тўла дур этганга,
Зиҳи улувви гуҳар, балки гавҳари олий.
13
Не раҳравеки, тожи ҳидоят бошидадур,
Йўқ бок анга ҳаводиси афлок тошидин.
Ҳудҳудки, қўйдилар азалий тож бошиға,
Тушгайму жола ёққон ила тожи бошидин?
14
Кўрсанг, эй зоҳид, муқомирваш қаландарпешае, Бўлма кўп машғулу дунё шуғлидин қил ижтиноб.
Дона ўйнаб важҳин исор этсанг, андин яхшиким,
Эвуруб тасбиҳу ёрмоқ судин этгайсен ҳисоб.
15
Юзига асли ямоннинг кўп очма гулшани хулқ, Сияҳ гилемга албатта меҳр айлама фош.
Қи қилмади гул иси бирла тоза руҳ жуал,
Қуёш чароғиға парвона бўлмади хуффош.
16
Чу душман ўлди қадимий, зиёнидин ҳазар эт, Агарчи нутқи равонбахши жонға роҳат эрур.
Сув бирла ўт аро зиддият ўлди чун азалий,
Агар ҳаёт суйидурки, ўтға офат эрур.
17
Виқор гавҳарию ҳилм маъдани бўлакўр, Десангки, қилғай итоат санга гадо била шоҳ.
Бу шева тоғда зоҳирдурурки, даврондин
Қачонки тафриқа етти, улусға бўлди паноҳ,
18
Бийик мақомиға улким тилар сабот керак, Ки эгриликни қўюб, тузлук айласа қонун.
Туз ўлса соясида эл тиниб минор киби,
Сипеҳр уйида турар қарнлар нечукки сутун.
Гар эгридур, ёғибон ўқу боғланиб бўйни,
Бўлур қабақ йиғочидек беш-ўнча кунда нигун.
19
Хиромон сувда сойир бўлмоқу учмоқ ҳаво узра, Ажаб эрмас, қачонким ростравлиқ қилса озода.
Шиор айлаб бу ишни кема тийри, кўрки, сув узра
Хиром айлаб ҳавоға бодбондин солди сажжода.
20
Поклар жони бўлур озурда тазвир ашкидин, Кўзгу рухсори нечукким занг тутқай нам била.
Ростлар кўнглини айлар тийра нодон ёвадин,
Шамъни ул навъким жоҳил ўчурғай дам била.
21
Сахий улдурки, навъи базл қилғай, Агар худ суфра ичра бўлса нони.
Ким ул чодир кўмочидек етишгай
Гадо уйига кўзлардин ниҳоний.
Фалакдек йўқки, аввал жилва бергай
Қуёшнинг қурсидек оламға они.
22
Тўнни зарбафт айлабон хиффатдин учқон ҳар тараф,
Йўқ ажаб, гар бор эса дунё матоъи ком анга.
Ул чибинким, кўзга олтун янглиғ ишнор хилъати,
Кўпраги билким, нажосат узрадур ором анга.
23
Навоий, тилинг асрағил зинҳор,
Десангким, емай даҳр ишидин фусус.
Назар ҳилки, ўқ оғзи тилсиз учун
Қилур тожварлар била дастбўс.
Неча тожвардур, кесарлар бошин,
Чу ҳангомсиз нағма тортар хурўс.
24
Иссиғ нафас била ҳиндуға тарбият қилсанг,
Хисоли ҳар ён ўлур жаҳл тавсанин сурмак.
Кўмурни ўтқа солиб, лаъли оташин этсанг,
Натижа бўлғай анга қайда тушса куйдурмак.
25
Лаим фарқиға иқбол тожини қўймоқ,
Яқинки, бўлғусидур мужиби азоби анинг.
Нутуқчи бошиға шунқор тумоғаси тонг эмас,
Ки бўлғуси сабаби ранжу изтироби анинг.
26
Бийик мақомлиқ эл тифл эканда ҳам бўлмас,
Ки тийра қилғай они жаҳлу зулмат аҳли тили.
Қамар чароғи агар бўлса барча бир кечалик,
Не навъ ўчургай они шабпарак қанота ели?
27
Дебон берган киши эрдур, ва лекин
Демай берганга эрлик бил мусаллам.
Не деб, не берса, билгил они хотун,
Дебон бермасни хотундин доғи кам.
28
Не рўза бўлғай ангаким, очуқ бўлиб оғзи
Дамеким ўлмағай ондин калому ҳарза калом.
Ғариброқ буки, қилғай баҳонае суннат,
Ки шарбат айлагай ошом зоҳир ўлмай шом.
Намоз қилмағаю қилса ҳам намоз ичра
Тахайюл айламагай ғайри лавн-лавн таом.
Чиқиб намоздин, ўлғай таом ила мамлу,
Бу шарт бирлаки, бўлғай таоми барча ҳаром.
Димоғ топса рутубат бу навъ атъимадин,
Кунас бош урғуча уйғонмағай касе ноком.
Кўзин чу очти яна рўза айлагай ният,
Агарчи фосид эрур меъдаву сақил андом.
Бу турфаким, тилагай бу қадар қабоҳат ила
Ки рўза тутмоғини англағай хосу авом.
Бу савм илаки, малак они ёзмағай жуз фисқ,—
Зихи малакваш сойим, зихи хужаста саём.
Навойиё, эрур ортуқ. бу емак-ичмакдин
Йилон этини ебон, заҳрин айламак ошом!
29
Уйла ғарқи майдурурлар халқ бу дайр ичраким,
Шарънинг айнул-ҳаётидин асар мафҳум эмас.
Ул сифатким, баҳрнинг аччиғ суйида баъзи эл,
Топилур дерлар чучук сув ҳам, вале маълум эмас.
30
Шаҳға муқарраб ўлса бирав барча хайлидин,
Эл барча душман ўлса анинг бирла важҳи бор.
Ким хайлу шоҳ ошиқу маъшуқ эрур яқин,
Гулчеҳраеки, ошиқ анча бўлса бешумор.
Ул барчасидин ўлса бирисига мултафит,
Душман бўлурда ўзгаларига не ихтиёр?
31
Биравнинг хавфи кўпрак шаҳ қошинда,
Ки шаҳнинг бор анга таъзими кўпрак.
Эрур шаҳ мажлиси ўт, кимки ўтға
Яқинроқ бўлса, куймак бийми кўпрак.
33
Шаҳо, эл жавҳари жонин чиқардинг,
Жавоҳир ҳирсидин бедод этиб фош.
Чу ўлгунгдур, не осиғ, тўкмак они
Мазоринг узра андоқким ушоқ тош.
34
Қарилар хотири нозикдур, эй тифл,
Шикастидин қилиб ваҳм, ўлма густох.
Унуттунгмуки, атфол ўйнағанда
Синар оз майл кўргандин қуруқ шох.
35
Не толиъдурки, ҳар кимии десам ёр,
Манга ул оқибат бўлур бадандеш.
Биравдурким, они десам кўзумсен,
Чекар мужгон киби қасдимға юз неш.
36
Ул турфа қуш ҳавосида кўз тўкти дурри ашк,
Жон ёйди риштасин анга айлаб ҳавойи қайд.
Лекин гар инжу сочса киши дона ўрниға,
Товусни қачон қилур ўргамчи доми сайд?
37
Кийиб самур ила киш, қилма асру раънолиқ,
Ипак либос ила тутма ғурур жоми тўло.
Тийннинг ўз туки-ўқ бўлди жониға офат,
Фарисанинг паридин келди ўз бошиға бало.
38
Шоҳи сипеҳрқадр Абобакр, ул шаҳе,
Ким кўк равоқи даргаҳи қадриға тоқ эрур.
Бу чархи ложувард уза хуршид гўйиё
Кўкбўз таковариға музаҳҳаб жаноқ эрур.
Бир пора ложувард сари гўйи англади,
Ким бу заифи хастаға кўп иштиёқ эрур.
39
Чу кўрдиким, сафол ичинда солиб
Ичадур бода бу меҳнат қарини.
Деди, чиний сароҳим бордур, олғил,
Сўзи деди, вале йўқ эрди чини.
40
Фалон бойким, қўйи беш мингдин ўтмиш,
Яна ҳам мингдин ортуқ соғлиғ ўчку.
Қўзилиқ қўй дедию тонди охир,
Ки ондин яхшироқ ўғлоғлиғ ўчку.
41
Соҳиби аъзам Низомул-мулк, чунким бўлди азал,
Ҳажвлар қилди Уторуд чархи кажрафторни.
Чун ҳаводис тундбоди эсди, барбод айлади,
Йўқки муҳру дафтару зелуча йўқу борни.
Банду тутқунлуқ бас эрмас эрдиким, беморлиғ
Бир йўли солди аёқдин ул фақири зорни.
Келтурурлар сўрғали девонға они хожалар,
Воқиан бу навъ сўрғай дўстлар беморни.
42
Бу юрушда ики улоғим бор,
Лек бормен сипоҳийлиқда яёқ.
Ики шатранж отидек, бириси
Кўтара олмай ўз еридин аёқ.
Чопса шатранж хонаси хатидин,
Секремаклик аларға беҳад шоқ.
Бири ранги қародурур, бири бўз,
Қаро ердур доғию бўз туфроқ.
45
Фалон котиб ар хатни мундоқ ёзар, Бу мансабдин ани қўпормоқ керак,
Юзин номасидек қаро айлабон,
Қаламдек бошин доғи ёрмоқ керак.
Қародин қароға берибон улоғ,
Қаламравдин ани чиқармоқ керак.
46
Садр котиб йўқ менинг шеъримки, ҳар ким шеърина
Ёзғали олди қалам, борин ғалат қилди рақам.
То қалам урди қароға, ёзмади бир ҳарф рост,
Ким худо қилғай анинг юзин қаро, илгин қалам.