Топ рейтинг www.uz
МУФРАДОТ1

 МУФРАДОТ
Бисмиллоҳир-раҳмонир-раҳим,2
Номаи фатҳ аст зи ҳаййи қадим,
Таъмия дар исми мусаммост ин
Оллаҳ-оллаҳ чӣ муаммост ин?
           Ва баъд чунин маъруз медорад, ки дар ин замони латиф ва даврони шариф, ки илми муаммо шоеъ гашта буд ва латофат ва диққати он аз ҳад гузашт ва хавотири атфоли хурдсол ва атроки ҳаваснок3 бад-он моил ва аз ғояти нозукӣ дарёфти он мушкил. Ба хотири фотир чунон расид, ки муҳаққар мухтасаре тартиб дода шавад ва дар ҳар қоида аз қавоиди муаммои чанд муаммое мақсур бар тавзиъи он оварда шавад холӣ аз такаллуф ва зебоӣ ва орӣ аз зеби маънои шеърӣ ва муаммоӣ ва дар он кӯшид, ки дар тавзиъи ҳар қоида муаммое, ки оварда шавад, ғайри он қоидаро дар он муаммо дахле набошад. Магар он ки мазкур шуда бошад ва ҳақиқати он иттилоъ афтода, ба ҷуз як-ду қоида, ки аз эроди он нозимро гурез нест ва дар иҷтиноб аз он тадаббур не. Ва филвоқеъ табъи мубтадиро аз идроки он кулфате ва зеҳнашро машаққате намерасад ва агарчи ин мухтасарро қобилияти он нест, ки дар силки расоил дарояд ва ин муҳаққаро салоҳияти он нест, ки ба чашми аҳли биниш дарнамояд. Валекин ба ҷиҳати тасҳили таълими аъмол хондани атфолро шояд.
Агарчи ҳаст дебо тезбозор,
Вале карбос ҳам дорад харидор.
Дур ар бошад сазои гӯши шоҳӣ,
Барад наққоши шоҳӣ гӯши моҳӣ.4
           Ва чун ин муҳаққар дар ин фан ба мушобиҳаи «алиф» ва «бе»5 буд, мусаммо ба муфрадот намуд. Ва ҳувал азизул вадуд.
           Муаммо каломест мавзун, ки ҳуруфи исме аз вай ҳосил шавад ба ҳамон тартиб, ки дар исм аст. Чунонки табъи мавзуни салим ҳусулашро қабул намояд ва зеҳни мустақим ба сиҳаташ ҳукм фармояд.
           Ва аъмоли муаммоӣ бар се қисм аст. Чи баъзе ба ҷиҳати таҳсили модда ва ҳуруфи исм аст ва онро аъмоли таҳсилӣ гӯянд. Ва баъзе ба ҷиҳати такмили сурат ва тартибаш ва онро аъмоли такмилӣ хонанд. Ва баъзе ба ҷиҳати тасҳили ин аъмол фоида ва нафъи он ҳар ду қисмро шомил аст ва инро аъмоли тасҳилӣ номанд. Аъмоли тасҳилӣ чаҳор аст: интиқод, таҳлил, таркиб, табдил.
           Интиқод — ишорат кардан аст ба баъзе ҳуруфи калима ба ҷиҳати навъе тасарруф дар ӯ бад-он навъ, ки: «аввал», ва «нахустин» ва «рух», ва «сар», ва «тоҷ» ва «ҷайб», ва «боло», ва «софӣ», ва «шӯъла», ва ончи далолат кунад бар ҳуруфи аввали калима гӯянд ва ҳарфи аввалро хоҳанд. Чунон, ки дар исми Одам:6
Дили моро чу хоҳӣ бозҷусташ,
3и оҳу дарду меҳнат ҷӯ нахусташ.
Ва чунон, ки дар исми Малик:7
Ҷониби ҳӯру сӯи Кавсару Фирдавс мапӯй,
Рӯҳи он моҳу лаби лаълу сари кӯяш ҷӯй.
           Ва ҳамчунин «охир», ва «ниҳоят», ва «по» ва «доман», ва «поён», ва «дурдӣ» ва ончи далолате дошта бошад бар ҳарфи охири калима гӯянд ва ҳарфи охир хоҳанд.
Чунон, ки дар исми Валад:8
Чун кунӣ гаштӣ чаман баҳри тараб,
Пои сарву гулу шамшод талаб.

Ва чунон ки дар исми Валӣ:9
Чу гирӣ домани ӯ, пои гул ҷӯй,
Пас он гаҳ дурди май гиру гуле бўй.

Ва ҷомеъи ҳар ду қисм аст ин мисол чунон ки дар исми Омилй:10    
Шӯълаи оташи ишқи туву он гаҳ сари мо,
Пои гул чун бувад ӯ дурдии май, хезу биё.

           Ва бар ин қиёс «миёна», ва «миён», ва «дил». ва «камар», ва ончи далолате бар ҳуруфи васати калима кунад гӯянд ва ҳарфи миёнаи калима чун ҳуруфаш фард бошад ирода кунанд. Чунонки, дар исми Вали:11

Чун намояд кофири бебоки ман,
Дил зи ҳушу илму дини худ бикан.

Ва чунон, ки дар исми Киё:12
Миёни майкада бинӣ дили рамидаи ман,
Камар намуд бутонам баҳри дил бурдан.

Ва мисолеки ҳар ду қисмро шомил бошад чунонки, дар исми Шамс:13
Аввали шому миёни чаману домани наргис,  
Бо чунин шамъу қадаҳ хуб бувад дилбари мӯнис.

           Ва гоҳ бошад, ки «канор» ва «гӯша», ва «лаб», ва «тараф», ва «гарон» ва ончи омтар аз аввал ва охир бошад зикр, кунанд, аввал ё охир хоҳапд. Чунон, ки дар исми Убайд14
Ҷониби айш чу хоҳӣ биталаб гӯшаи боғе,
Лаби ҷӯю тарафи руду гузин баҳри фароғе.

           Ва мешояд ки «сонӣ» ва «солис» ва мисли он гӯянд ва ҳарфе, ки дар он мартаба бошад ирода кунанд, чунонки дар исми Хуррам:15
Косаҳо дорад чу соқӣ, аввалаш хоҳам зи хум,
В-ар дирам бошад, тамаъ дорам зи сониву сеюм.

           Ва тавонад будки, ончи омтар аз аввал ва охир бошад таония ё ҷамъ кунанд чун «тарафайн», ва «атроф», ва «ду гӯша», ва «ҷониб», ва «канорҳо» ва маҷмуъи тарафайнро хоҳанд. Чунонки, дар исми Рукн:16
Чу тарфи рӯи худ бинамуд бо ман,
Ҳамехоҳам кунун атрофи гулшан.

           Ва ҳамчунин «хирқа», ва «пӯст», ва «ғилоф», ва амсоли он гӯянд ва маҷмӯъи тарафайн хоҳанд. Чунон ки дар исми Занги:17
Масти маро нигар ки чун гашт ба айш майли вай,
Хирқаи зоҳидон кашад, сӯи кабобу сӯи май.

           Ва бар ин қиёс: «дилҳо», ва «миёнҳо», ва «мағз»тавон гуфт ва маҷмуъи мобайн-ут-тарафайн хост. Чунонки, дар исми Саламӣ:18
Бингар, ки аз тараҳҳум он шоҳи аҳли ислом,
Дилҳои муслиминро меҷӯяд аз паи ном.

           Ва аз туруқи интиқод бошад ишорат кардан ба як ҳарф ё бештар бар сабили ибҳом, ки мақсуд муайян нашавад ҷуз ба қаринаи ном. Чунон, ки дар исми Амон:19
Инчунин к-аз оби чашми ман ҷаҳон вайрон шавад,
Андак аз ашки ману бисёр аз уммон бувад.

           Таҳлил—иборат аст аз он, ки лафзеро, ки ба эътибори маънои шеъри муфрад бошад, ба эътибори маънои муаммои мураккаб доранд аз ҷуз  ё бештар. Чунонки, дар исми Шамс:20
Мондаст зи лаҳни боданӯшам,
Бар ҷониби он суруд гӯшам.

Ва чунонки, дар исми Мазид:
Охир аз чашми ту бозӣ ёфтан шуд хӯи дил,
Оҳ, агар нанмоӣ, эй сарви сиҳиқад, рӯи дил.

Ва чунонки, дар исми Тақӣ:22
Чу набвад меҳру маҳ, эй турфа соқӣ,
Бувад пайваста рухсори ту боқӣ.
           Таркиб — иборат аз он аст, ки лафзеро, ки ба эътибори маънои шеъри мураккаб бошад, аз рӯи маънои муаммои муфрад доранд, ба шарти он ки мақсуд аз ӯ маънӣ бошад на лафз.
Чунон, ки дар исми Қаро:23
Аз рӯи қаҳр чун ёр чашмам ба пой сояд,
Бар рӯи оби чашмам домони ӯ намояд.

Ва чунонки, дар исми Зиё:24
Бо мани муфлис ҳадиси бодаи софй магў,
Қонеъам аз ғояти файзу хуши болои ў.

           Табдил — иборат аст аз он, ки баъзе ҳуруфн ҳосиларо бадал кунанд ба ҳуруфи дигар бевасилаи сувари китобии ҳуруф. Чунонки, дар исми Бурҳон:25
Гўшаи боғу дили хурраму рухсори нигор.
Чун ниҳон ёбӣ, аз он пас қадаҳ аз каф магузор.

Ва чунонки, дар исми Каркин:26
Чун равад аз пеши манн, кораш ҷафову кин бувад,
Гар ба пеш ояд, ғамам бинад, дилаш ғамгин шавад

Ва чунонки, дар исми Қадам: 27
Чун ба кўи ошиқон мондам қадам,
Охир аз ишқу ҷунун дидам надам.

Ва чунонки, дар исми Шараф:28
Зи рӯи шӯхию таррорӣ он ёр,
Тараф гирад ҳамеша баҳри ағёр.

Ва чунонки, дар исми Беҳзод:29
Сарви хоки пои ту чун дил бар сар шод шуд,
Буд банда, чун баҳо овард, аз он озод шуд.

           Ва аз тариқи табдил аст он, ки ду ҷузв калимаро ки ҳосил карда бошанд ба ду ҷузви дигар бадал кунанд чунонки, дар исми Ҷомй:30
Мурғи дилам ба кўи ў боз ҳаво ҳамекунад,
Майлба кўяш ар кунад беҳ ки  бачо ҳамекунад.

           Аъмоли таҳсилӣ ҳашт аст: тансис, тахсис, тасмия, талмеҳ, тародиф ва иштирок, киноят ва тасҳиф, истиора ва ташбеҳ, ҳисоб.
           Тансис ва тахсис иборат аз он аст, ки баъзе ҳуруфи исмро ба сареҳ зикр кунанд ва ба ваҷҳе аз вуҷуҳ таъйин намоянд. Чунонки, дар амсилаи собиқа ба зуҳур мерасад, чи собиқаи партави ишорат бар ин тофта, ки нозими муамморо аз ин чора нест ва низ чунонки, дар исми Дилором:31
Куҷо дар ҷаннат-ул-маъво барад ком,
Ки дар кӯяш дили ман гирад ором.

Ва чунонки, дар исми Лоло:32
Дар салому дар каломи ёри ман,
Нест илло номи гулрухсори ман.

           Ва тавонад буд, ки ҳуруфи исм ба тартиб дар як маҳал дар назм индироҷ ёбад ва ишорат ба тахсиси он карда шавад. Чунонки, дар исми Ҳақдод:33
Раҳмати Ҳақ дод моро номи ӯ,
Дар миёни раҳмату мо ном ҷӯ.

Ва чунонки, дар исми Рустам34
Гуфтам: Эй дил, сустӣ андар ишқи гулрухсори ман,
Гуфт: «Рустам» он чи гуфт, он аст номи ёри ман.

Ва чунонки, дар исми Осаф:35
Восифе, к-аш васфи ӯ қомат бувад,
Ҳар чи дар вай бингарӣ номат бувад.

Ва чунонки, дар исми Салмон:36
Дар мусулмонӣ нигар онро, ки бинӣ ғарқӣ май,
Гарчи некӯ нест, аммо коми мо дон номи вай.

           Тасмия иборат аст аз ишорат кардан ба мусаммои ҳарфи мундариҷа дар назм ва исми ӯро хостан ба ишорат кардан ба исмаш ва мусамморо хостан. Аммо қисми аввал чунон ки, дар исми Кофӣ:37
Тамошои рӯяш гумонам набуд,
Зи рӯи карам ёр ораз намуд.

Ва чунонки, дар исми Салом:38
Дилам, к-аз сунбулат дар қайди дом аст,
Аз ӯ як гӯша сӯи дил тамом аст.

Ва аммо қисми сонӣ чунонки, дар исми Обил:39
Гӯшаи абрӯи худ он бут ба ораз чун намуд,
Ваҳ, ки аз аҳли саломат ҷумлаи дилҳо рабуд.

Ва чунон ки дар исми Шоҳид40
Шак нест, к-аҳли олам дар сояаш дарояд,
Шоҳе, ки аз адолат дилҳо ҳамерабояд.

Ва ҷомиъи ҳар ду қисм аст ин мисол, чунонки, дар исми Муъин:41
Дилҳо зи шамиме, ки зи кӯят ёбанд,
В-он аз тарафи анбари мӯят ёбанд.

           Талмеҳ иборат аст аз ишорат кардан ба ҳарфе ё бештар, ки дар мавзӯъи машҳур таҳрир ёфта бошад. Ва дар ин фан он чи аксар мутаориф шуда, ишорат кардан аст ба рақамҳои тақвим, ки аҳли танаъъум аз ҷиҳати ихтисор вазъ кардаанд. Чунонки, дар сабти номҳои сабъаи сайёра.
Қамарасту Уториду Зӯҳра,
Шамсу Мирриху Муштарию Зуҳал.

ба ҳарфи охир иктифо кардаанд ва рақами камарро «р», ﺮ менависанд ва Шамсро “с” ﺱ ва алоҳозалқиёс ва ба ҳамин тариқ аз барои шараф «ф» ﻑ —     ва ҳубут «т» — ﻂ  ва барои лайл «л» ﻞ ва аз барои рӯз ба эътибори наҳор «р» ﺭ ба эътибори «явм» «м» ﻡ ва дар айёми ҳафта аз якшанбе гиранд ва рақами ӯ ба тартиби ҳуруфи «абҷад» то он ки рақами шанберо”ﺯ” гузоранд. Ва ҳамчунин дар сабти асоми буруҷи давоздаҳгонагӣ, чун Ҳамал, чун Савр, чун Ҷавзо, ва Саратон ва Асад. Сунбула, Мизон, ва Ақраб, Қавс ва Далв, ва Ҷадӣ ва Ҳут. Аз барои Ҳамал “ﻢ” рақам ниҳанд ва аз барои Савр «ﺍ» ва ба тартиби ҳуруфи «абҷад» то он ки рақами Далв «ﻯ» ва рақами Ҳут «ﯿﺍ». Ба ҳамин тариқа истилоҳе чанд доранд, ки пеши асҳоби ин фан муқаррар аст. Пас ҳар яке аз он мавзӯъ, ки доранд дигар тавон кард ва ҳарфе, ки рақами он кардаанд хост. Чунонки, дар исми Сарӣ:42

То нуру сафову бахшишат ом шуда,
Шамсу Қамару Муштарият ном шуда.

Ва чунонки, дар исмӣ Комил:43
Пеши куфри зулфу исломи рухат созам туфайл,
Ҷони худ з-эшон агар ёбам, нишони явму лайл.

           Ва тавонад буд, ки ҳарфе, ки аломати яке аз ин чизҳо бошад, дигар кунанд ва он чиз хоҳанд. Чунонки, дар исми Шараф:44
Қиссаи шоми ғам ар пардозам,
Рақам аз домани зулфат созам.

Ва ҷомеъи ҳар ду қисм аст ин мисол чунонки, дар исми Халил:45
Намудаст Миррих дар шоми тор,
Ба он ломи зулфи сияҳхоли ёр.

           Ва аз тариқи талмеҳ аст ишорат кардан ба калимоти Қуръонӣ. Чунонки, дар исми Қулӣ:46
Бар мусҳафи ҷамолаш чун чашми худ расондам
3-ихлос лафзи аввал то рӯи ёр хондам.

Ва чунонки, дар исми Рукн:47
Чу дидам қамарамрову рӯи ӯст ниҳон,
Бигӯ ду ҳарф, ки аз вай падид гашт ҷаҳон.
           Тародиф ва иштирок бибояд донист, ки ду лафз ки аз барои як маъне мавзӯъ бошанд мутароднфон гӯянд. Ва агар зиёда аз ду лафз бошад алфози мутародифа гӯянд: Чун дар лафзи «моҳ» ва «қамар», алфози «Шамс» ва «айн» ва «юҳ» ва «хур» ва «меҳр» ва «офтоб». Ва агар бар акси тародиф ,чи лафзро ду маъне бошад ё бештар онро лафзи муштарак хонанд. Чун лафзи «айн», ки муштарак аст миённ «чашм» ва «чашма» ва «зар» ва «хур» ва ҳарфи муайян. Ва лафзи «шаст» ки муштарак мнёни адади муайян ва олати маъруф. Пас агар дар назм лафзе мазкур шавад аъам аз он ки ба истиқлол ё ба ғайри истиқлол ва мақсуди нозими муаммо муродифн он бошад ба воситаи мафҳумеки, ҳар як аз ин ду лафз барои он мавзӯъанд таъбир аз ин амал ба тародиф карда мешавад. Чунон ки, дар исми Довуд:48   

Ба даври рухат чун ба боғе дароям,
Зи ҳар сӯй гулбарги ӯро рабоям.

           Ва агар лафзе мазкур шавад ва мақсуд маънии дигар бошад, аз маонияш ва раъйи маънии шеърӣ, таъбир аз ин амал ба иштирок карда хоҳад шуд. Чунонки, дар исми Пир.

Қалби сипаҳ гирифт хат аз тарафи рўи ёр,
Бояд гирифт ин дам аз он ёри худ канор.

Ва ҷомеъи тародиф ва иштирок аст ин мисол, чунон ки дар исми Умар:50
Ба рӯяш чу аз бода афтод тоб,
Рухи моҳи ман шуд кунун офтоб.

Ва чунонки, дар исми Ҷамшед:51
Бутонанд анҷум ба ҳар анҷуман,
Аз он ҷамъ хуршед шуд ёри ман.

           Киноят ва он бар ду қисм аст. Қисми аввал иборат аст аз зикри лафзи дигар ба воситаи маъние, ки мавзӯъе, ки лафзи мақсуд бошад, на лафзи мазкур. Чунон ки, дар исми Юнус:52
Расуле аз бараш оварда турфа номаи ӯ,
Вале ба ҳарфи нахустини нома рафта фурӯ.

           Ва қисми дуввум иборат аст аз зикри лафз ва иродаи лафзи дигар ба воситаи маънӣ, ба шарти он ки далолати аввал ба тариқи талмеҳ набошад. Чунонки, дар исми Бек:53
Эй ки холи зери лаб аз анбари соро ниҳӣ,
Менамояд нек, агар он хол бар боло ниҳӣ.

Ва чунонки, дар исми Ҷавҳар:54
Гавҳари лаълаш балоғат менамояд дар сухан,
Бас ту ҳам, эй дил, ба алфози балеғаш ёд кун.

Ва чунон ки, дар исми Афзал:55
Эй хоҷа касеро ки ту фозил донӣ,
Бояд номаш ба ваҷҳи аҳсан хонй.

Ва чунон ки, дар исми Хон:56
Он, ки бо лаъли лаби ҷонбахш ҷонони ман аст,
Чун намояд холи мушкин зери лаб ҷони ман аст.

Ва чунонки, дар исми Тоҳир:57
Номе, ки дар сафо садафи пурҷавоҳир аст,
Аз нуқта зи ҳиндуи холи ту зоҳир аст.

           Тасҳиф иборат аст аз тағйир кардани сурати хаттии лафз ба маҳв ва исботи нуқта. Ва он бар ду қисм аст. Тасҳифи вазъӣ он аст, ки лафзи муқарраре зикр кунанд, ки далолат кунад бар он, ки мурод аз калима, ки тасҳифи он хоста шавад, сурати хаттии ӯст бе таъарруз ба маҳви исботи нуқта. Бахусусҳо чун лафзи «сурат», ва «нақш», ва «расм», ва «чун», ва «шакл», ва «намуна», ва «нишон», ва «мисол» ва «монанд», ва «ашбаҳ» ва амсоли он. Чунонки, дар исми Борик;58
Сурати ёре ҳамехоҳад хирад,
Гӯ, чу ояд бар сари ӯ, дил барад.

Ва чунонки, дар исми Раҷаб59
Чӣ сон аз гул шавад ҳалли мушкили ман,
Ки бар шакли рухат ҷӯяд дили ман.

Ва чунонки, дар исми Шамс:60
Чу он маҳ асб ҷаҳонид бар фарози сипеҳр,
Нишони суми самандаш бимонд бар рухи меҳр.

Ва чунон ки, дар исми Фаррух:61
Чу рӯи моҳро пурсӣ, чӣ гуна аст?
Нигаҳ кун, к-аз рухи ёрам намуна аст.

           Ва тасҳифи ҷаълӣ он аст, ки дар назм ишорате шавад ба маҳв ва исботи нуқта. Ба хусусҳо ва таъбир аз нуқта ба анвоъи мухталифа кардаанд. Чун «қатра», ва «дур», ва «ашк», ва «гавҳар», ва «дона», ва «хол», ва «хӯрда», ва амсоли он. Чунонки, дар исми Самуд:62
Магӯ, ки бурд дилатро рӯи хеш намуд,
Намуд, лек ба рух як-ду хол барафзуд.

Ва чунонки, дар исми Сафо:63
Чу дорад соф-софе бода ёрам,
Дигар як қатра боқӣ кай гузарам?

Ва чунонки, дар исми Борак:64
Шоҳи замон чу дар сар пайдо кунад ҳавояш,
Дурҳои тоҷи торак резад ба зери пояш.

Ва чунонки, дар исми Фаррух:65
То дили худ сохтам холи рухашро маҳал,
Холи рухи дигарон ҳаст чу доги ачал.

           Истиора ва ташбеҳ ва он иборат аст аз он, ки лафзе зикр кунанд ва аз ӯ як ҳарф ё бештар хоҳанд бавоситаи мушобиҳат дар сурати хаттӣ. Чунонки, дар исми Саъд:66
Бар зулф чу меҳри оразат намудӣ,
Меҳре дигарам бар сари меҳр афзудӣ.

Ва чунонки, дар исми Зиё:67
Сабо ду барги гул овард аз боғи рухат ҳосил,
Ниҳодам он яке бар чашму ин паҳлӯи доғи дил.

           Аъмоли ҳисобӣ ва он панҷ услуб аст. Услуби исмӣ ва он иборат аст аз дарҷ кардани исми ададе дар назм ба қасди далолат бар адад, хоҳ мақсуд исми он адад бошад. Чунонки, дар исми Воҳид:68
Дуиро дар хаёли хеш мабанд,
Дили худро ҳамеша бар якӣ банд.

Ва хоҳ ҳарфе, ки далолат кунад бар он. Чунонки, дар исми Қули:69
Даруни дил, ки хаданги ту беадад бошад,
Бале, камини ададаш бингарӣ, дусад бошад.

           Услуби ҳарфӣ ва он ишорат аст бар таъйини ҳарфе ё бештар, то зеҳн интиқол кунад аз вай ба ададаш. Хоҳ мақсуд исми он адад бошад ва хоҳ ҳарфе, ки дол бошад бар он. Чунонки, дар исми Дӯст:70
Бӯи зулфатро ду қисм омад ҳисоб, эй нӯшлаб,
3-он яке рутб-ул-лисон омад аҷам, з-он як араб.

Ва чунон ки, дар исми Шайх:71
Баҳри нақди васли он маҳ симу зар кардам шумор,
Чун рухе бинмояд он дам, нақди ҷон созам нисор.

           Услуби ақсоӣ ва он иборат аст аз зикри аҳвол ва авсофи ададе бар ваҷҳе, ки зеҳн аз мулоҳизаи он интиқол кунад ба ҳамон адад. Чунонки, дар исми Бахтиёр:72
Садяки моҳи ману даҳсади хуршед шумор,
То тавонӣ ки ба ваҷҳе бибарӣ раҳ сӯи ёр.

Ва чунонки, дар исми Фалакӣ:73
Бингар ғайри тоқи афлоке,
Ки бар қасри ёр шавад хоке.
Услуби инҳисорӣ ва он иборат аст аз зикр кардани маъдуде, ки ҳасри ӯ адади муайяни маъруф ва машҳур бошад бар ваҷҳе, ки зеҳн интиқол намояд ба ададаш. Чунонки, дар исми Таййиб:74
То моҳи сипеҳр қадри ман кард уруҷ,
Ҳар лаҳза кунам ҳисоби афлоку буруҷ.

Ва чунонки, дар исми Баҳлул:75
Ҳар ки бар паҳлӯи моҳи хештан паҳлӯ ниҳад,
Доғҳоро аксар аз паҳлӯи худ як сӯ ниҳад.

           Услуби рақамӣ ва он иборат аст аз ишорат кардан ба рақаме аз арқоми ҳисоби ба ваҷҳе аз вуҷуҳ то зеҳн мунтақил шавад ба ададе, ки он рақам барои он мутаъаййин шуда. Ва сувари арқоми ҳисоби ин аст: 1— ١—як, ду 2— ٢ , се 3— ٣ , чаҳор 4—٤, панҷ 5— ٥, шаш 6— ٦ , ҳафт 7— ٧ , ҳашт 8— ٨ , нӯҳ 9— ٩ ва зобита. Дар ин арқом чунон аст, ки аввали рақам ҷониби
ямини нозири мартабаи оҳод аст, ва сониян, ашарот ва солисан, миъот ва робиъан улуф ва хомисан ашароти улуф ва содисан миъоти улуф, ва собиъан улуфи улуф ва алоҳозал қиёс ило ғайринтиҳоя. Ва дар мартабае, ки сифр иборат аз доираи сағира бад-ин нигоранда дар ҳеҷ наёяд, балки ба ҷиҳати ҳифзи мартаба бошад. Пас аз барои даҳӣ ин сурат 100—١٠٠ бояд нигошт, на аз барои сади ин 10— ١٠, ва аз барои ҳазору якӣ ин 1001- ١٠٠١ва аз барои ҳазору даҳӣ ин 1010— ١٠١٠ ва аз барои ҳазору садӣ ин 1100— ١١٠٠ ва бар ин қиёс. Чун ин қоида дониста шуд, пас тавонад буд, ки ҳамчунон чи ба воситаи сурати хаттӣ тавассул тавон ҷуст ба ҳуруф. Чунонки, дар амали ташбеҳ гузашт. Ҳамчунин тавассул тавон ҷуст ба воситаи сурати рақаме ба аъдод. Чунонки, дар исми Садр:76
Аз ду зулфу қоматаш ду ҳалқа бину ду алиф,
Гар ду чандон ҳам алиф, ҳам наъл хоҳӣ мухталиф.

Ва чунонки, дар исми Зирак:77
Зор бингар дар сари кӯяш мани беморро,
Бар дили зорам нигар доғи фироқи ёрро.

Ва тавонад бӯд, ки аз аъдод низ тавассул ҷӯянд ба сурати рақамӣ.
Чунон ки дар исми Ҳисом:78
Қомати ёре, ки медонад ҳисоби ҳандасӣ,
Оварам дар чашм, з-он сурат раҳам аз бекасӣ.

Ва мисоле, ки ҳар ду қисмро шомил бошад. Чунонки, дар исми Ҳаким:79
Эй сабо, ҷонам бибар, бар хоки пои ӯ фишон,
Ё зи хоки кӯи ӯ бар гӯшаи чашмам расон.

           Ва ин мисол бинобар он аст, ки чун сурати сифр аксар бар ҳайъати нуқта воқеъ мешавад, пас ба ҷиҳати сифр иктифо ба нуқта мекунанд.
           Аъмоли такмилӣ се аст: Таълиф, исқот, қалб.
           Таълиф иборат аст аз ҷамъ кардани алфози мутафарриқа, ки дар ҳар маҳал аз назм индироҷ ёфта бошад ва он гоҳ бар сабили иттисол бошад, ки аҷзоро ба ҳам пайвандад ва бе он ки ҷузве дар ҷузве дарояд ва инро таълифи иттисолӣ хонанд. Чунончи, дар амсилаи собиқа зоҳир аст, чи собиқаи партавӣ ишорат бар ин тофта, ки дар назми муаммо иҷтиноб аз ин қоида мутаъассир аст, балки мутаъаззир. Чунонки, дар исми Ҳомид:80
Чун бибарад ҷом ба сӯи даҳан,
Қатра зи лаб пок кунад моҳи ман.

Ва чунонки, дар исми Темур:81
Зайли оҳи ман чу пайвандад ба зайли осмон,
Моҳи турки ман кунад мазкури онро ҳар замон.

Ва чунонки, дар исми Ҷобир:82
Эй, сари зулфат шуда абру, ҷамолат офтоб,
Ҷуд ар толеъ шавад, тарфи ҷамолат з-он саҳоб.

Ва чунонки, дар исми Ғариб:83
Холе ба чашм кардам бар рӯи дилрабое,
Савдо нигар, ки пухтам ҷоеву ваҳ чӣ ҷое!

Ва гоҳ бар сабили имтизоҷ бошад ба он навъки, баъзе аҷзо дохил бошад дар баъзе ва инро таълифи имтизоҷӣ хонанд. Чунонки, дар исми Дониёл:84
Ҳаст ҳар сӯ бингарам васли қадат ҳосил маро,
Нест бар ҳар сӯ хаданги ғамзаат дар дил маро.

Ва чунонки, дар исми Камол:85
Зулфат аз тоби сунбули пуртоб,
Рухат аз хай шуда гули сероб.

Ва чунонки, дар исми Содир:86
Эй сарви равон, пешам як лаҳза чу биншинӣ,
Дар синаам аз ҳаҷрат пайваста алиф бинӣ.

Ва чунон ки дар исми Ҷалол:87
Ба захми теғи ту гашта ду пора фарқи сарам,
Аҷаб мадор ба рухсора пораи, ҷигарам.

           Амали исқот иборат аст аз нуқсон кардани ҳарфе ё бештар аз лафзе, ки индироҷ ёфта башад дар назм ва он бар ду қисм аст: Исқоти мислӣ ва исқоти айнӣ. Исқоти айнӣ он аст, ки он чи қасди андохтани он карда бошанд, дар ҳамон лафз, ки аз он хоҳанд андохт, мутааййин сохта бияндозанд. Чунонки, дар исми Содиқ:88
Бувад к-он холи лаб боло намояд.
Дигар раҳ чун намояд, дил рабояд.

Ва чунонки, дар исми Зирак:89
Чун дили сӯзони маро дид ёр,
Сӯхт дилаш бар дили мискини зор.

           Ва исқоти мислӣ он аст ки он чи қасди андохтани он карданд, дар ҷои дигар таъйин карда бияндозанд. Чунонки, дар исми Убайд90
Нест ғайр аз аҷз дилро дар ғамат, эй нозанин,
Рӯ бааҷз орад зи-бедоди ту идрокиам бубин.

Ва мисоле, ки ҷомеъи ҳар ду қисм аст, чунонки, дар исми Ҷамшед.
Чу нигаҳ намуд он ҷамоли камол,
Ёфт хуршед хешро ба завол.

Ва чунонки, дар исми Малик:92
Шамими зулфу каломи лабат бувад бешак,
Ки аз шикофи дилам рахнаҳо барад як-як.

           Ва дар ин амал ба ҳар лафзе, ки далолат ба ваҷҳе аз вуҷӯҳ бар нестӣ ва завол тавассул тавон ҷуст ва ин ҷумла аст. Чунонки, дар исми Камол:93
Гӯ, меҳру маҳ аз сипеҳр манамой дигар,
Гар ҳаст ба он узору рухсор назар.

Ва чунонки, дар исми Вайс:94
Ғам мадор аз тиру теғи он санам,
То ки вай бошад, туро з-инҳо чӣ ғам?

Ва чунонки, дар исми Алиҷон:95
Рӯ зи олам бар дари ҷонон биёр, эй беқарор,
Нози ҷонон мангару дарди диле кун ошкор.

Ва тариқи нафӣ, чунонки, дар исми Коко:96
Чанд гӯӣ, ки ҳисоби дили худ соз тамом баён,
Ҳар шигофест, ки ақлаш бинад, набарад поён.

Ва чунонки, дар исми Валӣ:97
Ҳадиси бӯса гарчи арз кардам як-ду бор ӯро,
Валекин менаёрам гуфт лафзе аз канор ӯро.

           Ва аз он ҷумла тавассул ҷустан аст бафеъле чанд, ки бе калимаи наҳӣ ва нафӣ далолат бар исқоти шайъ кунад. Мисли «кашидан», ва «пӯшидан», ва «афшондан», ва «рондан», ва «раҳондан», ва «рехтан» ва «рамидан», ва «паридан», ва «гусехтан», ва «гудохтан», ва «шудан», ва «фаромӯш шудан», ва «равон шудан», ва «пора шудан», ва «безор шудан», ва «ниҳодан», ва «нуҳуфтан», ва «буридан» ва «хиромидан», ва «эҳтироз кардан» ва амсоли ин. Ба ҳамин тартиб хоҳад мазкур шуд. Чунонки, дар исми Чақмоқ:98
Аз Чақар шуд моҳи ман навъи дигар доманкашон,
Ҳар чӣ ёбад дар Чақар, гӯ чарх дар пояш фишон.

Ва чунонки, дар исми Рашид:99
Рӯи ҳури ман ниҳон буд, ин ки гуфтам зоҳираш,
Аз ҷамолаш гӯшае бинмуду пӯшид охираш.

Ва чунонки, дар исми Киё:100
Аз ламъаи оташи рухат чун дармонд,
Хуршед хайи орази худро афшонд.

Ва чунонки, дар исми Оҳӣ:101
Дили худро зи кӯи ёр рондам,
Сару дил аз балои ӯ раҳондам.

Ва чунонки, дар исми Ҳамро:102
Аз мастии нашоти сабӯҳӣ, ки тараб,
Он моҳ рехт соф май, он гаҳ газид лаб.

Ва чунонки, дар исми Тоҳир:103
Аз ошёни хеш чу дур афканад қазош,
Дар мурғи дил рамида нигар оҳи дилхарош.

Ва чунонки, дар исми Борак:104
Бар сари кӯ дид бемори худ он паймонгусил,
Чун сараш бибрид аз ҷавр, он гаҳаш бигсехт дил.

Ва чунонки, дар исми Шуъайб:105
Оташи шавқи дили шамъ гудохт,
Айбаш ин, к-ӯ сӯи ту меҳр андохт.

Ва чунонки, дар исми Ҳуд:106
Оҳуе, к-аз тири ӯ бигрехт, тираш дарзамон,
3-ӯ гузашту гашт андар пои ӯ ҳамчун камон.

Ва чунонки, дар исми Ҷунайд:107
Қадаш, эй ҷон, гар зи оғӯшат шавад,
Сарви бӯстонӣ фаромӯшат шавад.

Ва чунонки, дар исми Шиблӣ:108
Дил аз шавқи рӯи ту овора гашт,
Бале, чунки он дида сад пора гашт.

Ва чунонки, дар исми Шомӣ:109
Аз шаробам талхкомӣ шуд Худо безор аз ӯ,
Гарчи охир ногузир аст ин дили бемор аз ӯ.

Ва чунонки, дар исми Зуннун:110
Зулфу холат вола ҳам доранд, гарчи аз ҷунун
Сар ниҳодам дар раҳат, аммо пушаймонам кунун.

Ва чунонки, дар исми Наҷм:111
Булбул аз ғунча рӯ нуҳуфту парид,
То даҳони ту ғунчасон хандид.

Ва чунонки, дар исми Зирак:112
Ёр моро дар хиром омад чу қомат бешаке,
Меҳру маҳ аз ҳар тараф пешаш намояд даҳ яке.

Ва чунонки, дар исми Бобо:113
Оҳу ашкам дар ғамат, эй дилнавоз,
Боду борон аст аз ӯ кун эҳтироз.

           Ва аз он ҷумла аст, ки лафзи «холӣ» ва «тиҳӣ» ва мисли он зикр кунанд ва исқоти мобайн-ут-тарафайн хоҳанд. Ва чунонки, дар исми Наҷм:114
Ринди муфлисро, ки дайр омад мақом,
Бесаранҷом аст, к-аш холист ҷом.

Ва аз бадоеъи сувари исқот аст ин мисол, чунонки, дар исми Комил:115
Зи оби Хизр нахоҳам, ки ҷон ба ком расад,
Маро бас аз лаби ӯ гар забон ба ком расад.

           Қалб ва он иборат аст аз ишорат кардан ба тағйири тартиби ҳуруф муяссар шавад. Пас агар маҷмӯъи ҳуруф алат-тартиб мунқалиб шавад, ӯро қалби кул хонанд. Чунонки, дар исми Шаҳоб:116
Дил, ки аз теғат ба хун оғӯшта аст,
Гарчи беҳуш буд, боҳуш гаштааст.

Ва чунонки, дар исми Шараф:117
Ҳар тараф дилҳои сахти дилбарон,
Гашта фарши кӯят, он ҷо рахш рон.

Ва чунонки, дар исми Мазид:118
Ҳар шабе дорам дил аз ҳаҷри ту пур хуни ҷигар,
Пораҳо бингар бар ӯ бар ҳар яке доғи дигар.

Ва агар на ончунон бошад онро қалби баъз гӯянд. Чунонки, дар исми Зайд:.119
Нафаси ошиқонаи зоҳид,
Дар дилаш гашта чун дами фосид.

           Ва чун ин тасарруф ба тақдим ва таъхири ду калима ё бештар воқеъ шавад ва бемулоҳиза тасарруф дар тартиби ҳуруфашон онро қалби куллӣ хонанд. Чунонки, дар исми Дилором:120
Ман аз ӯ орому ӯ дил хост аз ман, бин, ки чун:
Ҳарчи меҷустем, шуд зеру забар аз чархи дун.

           Ва чун ишорат ба тағйири тартиби ҳуруфи калимот ба муфрад карда шавад, ки ба ҳасби вазъи далолат бар он кунад, чун калимаи «қалб», ва «акс», ва «давр» онро қалби вазъӣ гӯянд. Чунонки, дар исми Малик:121
Навбаҳорон гарат ҳавои мул аст,
Соф май гир з-он ки даври гул аст.

Ва чунонки, дар исми Ғаюр:122
Гарчи булбулро зи гул хори ҷафо шуд муттасил,
Саҳл бошад, гар намояд сӯи булбул рӯи дил.

           Ва агар фаҳвои сухан мушаъар бошад, ба тағйири тартиби ҳуруф бе он ки муфрадоти каломро далолате бошад бар он, онро қалби ҷаълӣ хонанд. Чунонки, дар исми Камол:123
Комил он бошад, ки як ҷо тири ишқаш аз ҷигар,
Чун барояд гираду маҳкам кунад ҷои дигар.

Ва чунонки, дар исми Наҷм:124
Дар чаман он шӯх шайн ангехта,
Барги насрин бар лаби ҷӯ рехта.

Ва чунонки, дар исми Лутф;125
То лӯлиёна шӯхиву лаъб овард ба ҷой,
Он тифл сар ниҳод мукаррар ба зери пой.

Ва чунонки, дар исми Амон:128
Номат, ки ба ростӣ қалам кард дилам,
3-ӯ ҳамчу нигин нақш баровард дилам.

Қ и т ъ а:
Умедам бувад ин ки чашми худованд,
Бар ин нақшҳои парешон фитода.
Пас аз хакку ислоҳ гӯяд, ки гоҳе
Кунад илтифоташ худовандзода.

Таммат

Р у б о ӣ

Ин нусха, ки шуд ба юмни саъйи ту тамом,
Маҳбуби табоеъи хавос асту авом,
Дар фанни муаммо чу машоҳири киром,
Кас чун ту надидам, ки бурун орад ном.127

Х о т и м а:

           Чун ҳусни адои ин манзум вассофи ин тасниф аст ва лутфи баёни ин марқум маддоҳи ин таълиф, мантиқи суханороӣ аз ситоиши он маоф бояд дошт ва хотири нуктафазойро бар таърифи он набояд гумошт. Вассалому алайкум.
Меҳрибон ва раҳмли Оллоҳнинг номи билан» [жумласи],
Азалдан барҳаёт [Тангри] дан [бизга берилган]
ғалабанинг бошланиш номасидир.        
Бу аталган исмнинг яширинганидир,
Ё Оллоҳ, бу қандай муаммодир?

           Ва сўнгра шундай арз қилинадики, бу гўзал замонда ва
шарафли давронда муаммо илми шуҳрат топди ва бу илмнинг
латофати ва дақиқлиги ҳаддан ошди. Кичик ёшлик болаларнинг ва
ҳавасманд туркинларнинг хотирлари бу илмга мойил бўлди.
Лекин унинг ғоят нозиклигидан билиш қийин эди. Бинобарин,
менинг ожиз хотиримга шу келдики, арзимас мухтасар бир рисола
тузилса ва ҳар бир қоидада бир неча қисқа муаммодан равшан ва
очиқ қилиб мисол келтирилса, такаллуфдан холи ва шубҳадан
хориж бўлган маънолик бирор шеър— муаммо бўлса.
Ҳар бир қоидани ойдинлаштириш учун шундай муаммо келтириш
керакки, бошқа қоиданинг у муаммога дахли бўлмасин.
Фақат ўша кўрсатилган қоидага тегишли бўлсин.
Унинг ҳақиқатига киши тушинсин. Бир-икки қоидага уларни
келтиришдан назм қилувчи, қочиб қутула олмайди ва ундан узоқ
бўлишга тадбир йўқ. Шундай бўлса, унинг идрокидан ўқувчига
бирор кулфат ва зеҳнига бирор машаққат етмайди. Бу мухтасар [асар] нинг
рисолалар қаторига кириш қобилияти ва бу каминада уни олимлар
кўзларига кўрсатиш салоҳияти бўлмаса ҳам. болаларга муаммо
амалларини ўрганишларини осонлаштириш учун яраши мумкин.

Қимматбаҳо ипак кийимнинг бозори чаққон бўлса-да,
Бўзнинг ҳам харидори бордир.
Агарчи дур шоҳларнинг қулоқларига муносиб бўлса ҳам,
Шоҳнинг наққоши балиқнинг қулоғини олиб кетади.

           Бу камина ушбу фанда «алифбе» мисолида бўлганлигим учун
(рисоланннг) отини «Муфрадот» деб номладим ва У — Тангри азиз ва дўстдир.
           Муаммо — бу бир вазнлик сўздурки, ундан исмда қандай тартибда бўлса,
худди шу тартибда исм ҳарфлари ҳосил бўлади. Токи мавзун —
шеърий табъли киши унинг ҳосил бўлишини қабул қилсин,
соғлом зеҳн эса, уни тўғри деб ҳукм қилсин.
           Муаммо амаллари уч қисмдир. Яъни баъзилари исмнинг модда ва
ҳарфларини ҳосил қилиш учундир ва бу навъни «аъмоли таҳсилий»
(ҳосил қилиш амаллари) деб атайдилар. Ва баъзилари эса, сўз шаклининг
тўғрилиги ва тартиби ҳақида бўлади ва буни «аъмоли такмилий»
(мукаммаллаштириш амаллари) деб айтилади. Ва баъзи бу амалларни
осон қилиш учун уникгфойдава нафън мазкур икки қисмга доир
бўлганлигидан «аъмоли тасхнлий» (осонлаштириш амаллари) дейдилар.
           Аъмоли тасҳили — ҳосил қилиш амаллари тўрт хилдир:
Интиқод (саралаш), таҳлил (ҳал қилиш), таркиб (бириктириш), табдил (ўзгартириш).
           Интиқод — шунга ишорат қнлишдирким, сўзнинг баъзи
ҳарфларини олиш мақсадида шу навъ: «аввал», ва «биринчи», ва «юз», ва
«бош», «тож», «ёқа», «баланд», «софлик», «аланга» каби сўзнинг аввалги
ҳарфига далолат қилувчи сўзлар келтирилса, сўзнинг биринчи
ҳарфини истайдилар. Масалан, Одам исмида:
Дилимизни яна ахтармоқчи бўлсанг,
Оҳ, дард, меҳнатдан биринчисини қидир.

Ва яна мисол, Малик исмида:
Ҳур,Кавсар, Фирдавс томонига бориб юрма,
Ул ойнинг юзини, лаъл лабини ва кўчасининг бошини изла.

           Ва шу каби «охир», «ниҳоят», «оёқ», «этак», «сўнг», «қуйқум»
сингари сўзнинг охирги ҳарфига далолат қиладиган сўзлар бўлса, охирги ҳарфни истайдилар.

Масалан, Валад исмида:
Хурсандчилик учун чаманни томоша қилсанг,
Сарв, гул ва шамшоднинг тагини талаб қил. 

Ва худди шундан, Вали исмида:
Унинг этагидан ушлаганингдан кейин, гулнинг тагини ахтар,
Сўнг майнинг қуйқумини олиб, гул ҳидла.

Ва бу мисол иккала қисмига ҳам тегишлидир. Масалан, Омилий исмида:
Ишқинг ўтининг шуъласи-ю, бизнинг бошимиз,
Гулнинг таги, майнинг лойқаси бўлса, тезда туриб кел.

           Ва шунга қиёс қилиб «ўрта», «бел», «юрак», «камар» ва
шулар каби сўзнинг ўртасидаги ҳарфга далолат қиладиган сўзларни
айтадилар ва бундан сўз ўртасида ўзи ёлғиз қолган ҳарфни ирода қиладилар.

Масалан, Вали исмида:
Менинг бепарво гўзалим кўринса,
Ҳушинг, илминг ва динингдан дилингни уз.

Ва масалан, Киё исмида:
Менинг ҳурккан дилимни майхонанинг ўртасида кўр,
Гўзалларим кўнгил олиш учун белини бойлади.

Иккала қисмига доир бўлган мисол Шаме исмида:
Шомнинг аввали, чаманнинг ўртаси ва наргиснинг тагида,
Шундай шамъ ва қадаҳ билан улфат дилбар бўлса яхши бўлади.

           Ва баъзида «қирғоқ», «чекка», «лаб», «тараф», «бўй» каби
аввал ва охирдан нимаики умумроқ бўлса, айтадилар ва
аввал ё охирги ҳарфни истайдилар:

Масалан, Убайд исмида:
Айш томонини истасанг, бир боғнинг бурчагини талаб қил,
Ариқ лаби ва анҳор томонини осойишталик учун танла.

           «Иккинчи», «учинчи» ва шунинг каби сўзларни айтиб, ўша
тартибда (ўринда) бўлган ҳарфни ирода қилиш ҳам мумкин.
Масалан, Хуррам исмида:
Соқинда косалар бўлса, аввалини хумдан истайман,
Агар тангам бўлса, иккинчи ва учинчисини тамаъ қиламан.

           Аввали ва охиридан умумроғи олинса ҳам бўлади.
Бунда «тасння» (иккилик сон) ва ё жамъ (кўплик сон) қиладилар.
«Тарафани», «атроф», «икки томон», «қирғоқлар», «чеккалар»,
«бўйлар», «ҳар икки тараф» каби сўзларни айтиб иккала тарафдаги
ҳарфларни истайдилар. Масалан, Рукн исмида:

Юзининг бир томонини менга кўрсатди,
Энди гулшаннинг атрофини истайман.

           Шунинг каби «тўн», «пўст», «қин» ва шунга ўхшашларни айтсалар,
иккала тарафни истайдилар, Масалан, Занги исмида:
Менинг маст гўзалимга қара, у айш-ишратга майл қилганда,
Кабоб ва май томонга зоҳидларнинг тўнидан тортади.

           Шунга қиёс қилиб, икки томоннинг мажмуъини истаган
чоғда «диллар», «беллар», «мағз» деб айтса бўлади.

Масалан, Саламий исмида:
Қара, ўша ислом аҳлининг подшоси раҳм юзасидан,
Ном чиқариш учун мусулмонларнинг дилларини олади.

           Интиқод йўллари билан бўлса, бир ҳарф ёки ундан кўпроқ ҳарф
билан ишорат қилганда, номнинг яқини билан мақсад белгиланади.

Масалан, Амон исмида:
Менинг бу кўз ёшимдан жаҳон вайрон бўлса,
Кўз ёшимдан озгина қолса, уммон денгизидан кўп қолади.

           Таҳлил шундан иборатки, бирор сўз шеърий маъноси эътибори
билан ёлғиз бўлса, муаммолик маъноси эътибори билан икки ё
ундан ортиқ қисмдан иборат бўлган мураккаб ҳисоблайдилар.

Масалан, Шамс исмида:
Майхўр гўзалимнинг қўшиқ овози қолибди,
Қулоғим ўша қўшиқ томонидадир.

Ва масалан, Мазид исмида:
Охир дилимнинг одати сенинг
кўзларингдан ўйин топиш бўлиб қолди,
Эй сарви қомат [дилбар], қадингни
дилимга кўрсатмасанг оҳ! [чекаман].21

Ва яна мисол, Тақий исмида:
Эй ажойиб соқий, қуёш ва ой ҳам сендек эмас,
Сенинг рухсоринг абадий бўлсин.

           Таркиб — шундан иборатдурки, бир сўз шеърий маъноси
билан мураккаб бўлса, ундан муаммолик маъносини ёлғиз оладилар.
Шарт шуки, ундан мақсад сўз бўлмай, маъно бўлади.

Масалан, Қаро исмида:
Қаҳр юзасидан ёр оёғи билан кўзларимни эзиб ташласа,
Кўзим ёшининг устида ёр этагининг акси кўринади.

Ва яна шунга ўхшаш Зиё исмида:
Соф ва тиниқ май сўзини мен камбағалга айтма,
Мен унинг файзининг чексизлиги ва қаддининг
яхшилигидан қаноат ҳосил қилганман.

           Табдил шундан иборатдурки,
           Ҳосил бўлган баъзи ҳарфларни уларнинг шаклига
қарамасдан, бошқа ҳарфларга ўзгартирадилар.

Масалан, Бурҳон исмида:
Боғнинг чеккаси, дилнинг шодлиги, нигорнинг рухсорини,
Яширин топганингдан кейин қўлингдан қадаҳни қўйма.

Ва яна мисол, Каркин исмида:
У гўзалим менинг олдимдан кетса, иши жафо ва душманлик бўлади,
Агар у олдимга келиб, ғамимни кўрса, дили ғамгин бўлади.

Ва яна Қадам исмида:   
Ошиқлар кўчасига қадам қўйиб,
Охирида ишқ ва жунундан пушаймон бўлдим.

Ва яна Шараф исмида:
У ёр шўхлиги ва золимлиги туфайли,
Ҳамиша ағёрларнинг тарафини олади.

Ва яна Беҳзод исмида:
Сенинг оёғинг тупроғини сарв ўз бошида кўриб шод бўлди,
У қул эди, баҳосини тўлагач, қулликдан озод бўлди.

           Табдилнинг йўлларидан яна бири шуки, ҳосил қилинган сўзнинг
икки қисмини бошқа икки қисмга бадал қиладилар.

Масалан, Жомий исмида:
Кўнглим қуши унинг кўчасида яна парвоз қилади.
Агар унинг кўчасига бориш майли бўлса яхшидир, бажо қилади.

           Таҳсил (ҳосид қилиш) амаллари саккизтадир.
Яъни: тансис, тахсис, тасмия, талмеҳ, тародиф ва иштирок,
киноят ва тасҳиф, истиора ва ташбиҳ, ҳисоб.
           Тансис ва тахсис (танснс — очиқ қилмоқ, тахсис хос қилмоқ)
шундан иборатдурким, исмнинг баъзи ҳарфларини ошкора айтадилар ва
бирор йўл билан таъйин қиладилар. Масалан, ўтган мисолларда зоҳир
бўлди ва юқорида ишорат қилиндики, муаммо назм
қилувчилар ундан қочиб қутула олмайдилар.

Масалан, Дилором исмида:
Жаннат ул—маъвода кўнглим ором топмайди.
Менииг дилим унинг кўчасида ором олади.

Ва яна Лоло исмида:
Менинг ёримнинг саломида ва гапида,
Гул юзлигимнинг номидан бошқа ҳеч нарса йўқ.

           Исмнинг ҳарфлари тартиб билан бир жонда назмга
киритилса ҳам бўлади. Бу ҳарфларни мазкур исмга
махсус эканлиги ҳақида ишора қилинади.

Масалан, Ҳақдод исмида:
Ҳақнинг раҳмати унинг номини бизга берди,
Биз ва раҳматнинг орасидан ном изла.

Ва яна шундай, Рустам исмида:
Дилимга: «гул юзлигим ишқида сустсан» дедим.
У айтди: «Яширинман».У нимаики деган бўлса,ёримнинг номидир.

Ва яна Осаф исмида:
Эй сифатловчи, унинг васфини қилғилки, сенинг муродингдир,
Шу васфга қарасанг, у сенинг номинг бўлади.

Ва худди шундай, Салмон исмида:
Мусулмончиликда майга ғарқ бўлмоқ
Яхши бўлмаса ҳам, аммо унинг номини
бизнинг муродимиз деб бил.

           Тасмия-номлаш назмда номланиб ёзилган ҳарф билан
ишорат қилиш ва унинг исмини топиш ёки исм билан ишорат
қилиш ва ундан номланганни (ҳарф номини) исташдир. Лекин биринчи қисмда.

Масалан, Кофи исмида:
Унинг юзини томоша қилишда гумоним йўқ эди.
Карам юзасидан ёрим юзини кўрсатди.

Ва шунга ўхшаш, Салом исмида:
Дилим сунбулдек кокилинг тузоғига илингандир.
Унинг бир чеккаси бутунлай дил томонидадир.

Ва аммо иккинчи қисм. Масалан, Обил исмида:
У гўзал қошининг учини юзига кўрсатганда,
Оҳким, ҳамма саломат кишиларнинг
дилларини ўзига тортиб олди.

Ва яна мисол, Шоҳид исмида:
Адолатдан дилларни олган шоҳнинг соясига
Бутун олам аҳли кирса ажаб эмас.

           Ушбу мисол мазкур икки қисмдаги қоидани ўз ичига олади.
Масалан, Муъин исмида:

Дилим кўчангдан эсган хушбўй ҳидларни,
Анбар сочингдан топгандирлар.

           Талмеҳ-рамз ва иймо машҳур мавзуларда муқаррар
бўлган бир ёки бир неча ҳарфларга ншора қилишдан иборатдир.
Бу фанда кўпроқ машҳур бўлгани мунажжим аҳлларининг
қисқартириш учун тузган «тақвим» ҳисоб рақамларидир.
Масалан, Сабъаи сайёранинг номларини киритиш:

Ойдир ва Уторид (Меркурий)дир, Зуҳрадир(Венера),
Қуёш ва Миррих (Марс), Муштарий (Юпитер), Зуҳал.

           Ана шуларнинг охирги ҳарфлари билан кифояланадилар.
Масалан «Қамар»да ( )    ни ёзадилар, «Шамс» ( ) да  у ҳарфини
ёзадилар ва шунга ўхшаш «Уторид»да   ҳарфи, «Зуҳра»да   ҳарфи,
«Муштарий»да    ҳарфи, «Миррих»да  ҳарфи ва «Зуҳал»да  
ҳарфи ва шу йўл бплан «Шараф» учун о , «Ҳубут» учун   ,
«Лайл»—оқшом учун  , кун учун кундуз эътибори билан «наҳор»- дан   ,
ҳарфи ва «явм»дан  ҳарфини ёзадилар. Ва ҳафталар учун якшанбадан
оладиларда, унинг рақамини «абжад» ҳарфлари тартиби билан
энг охирида шанба рақамига   ҳарфини қўядилар. Якшанба   , душанба   ,
сешанба   , чоршанба   , панжшанба    , жума      ва шанба         
(Ва шунга ўхшаш ўн икки буржларнинг номларини ҳам худди
шундай ёзадилар улар: Ҳамал, Савр, Жавзо, Саратон, Асад,
Сунбула, Мезон, Ақраб, Қавс, Жади, Далв, Ҳут. Ҳамал учун «   »
рақам қиладилар. Савр учун   ва абжад ҳисобининг тартиби
билан қўядилар токи Далв рақами   ва Ҳут рақами  .
Шу тариқа бир қанча истилоҳлар борки, бу фан арбобларининг
олдиларида муқаррардир. Мана шу мавзуъларнинг қайси
бирларини зикр қилсалар, рақам қилган ҳарфларни истайдилар.

           Масалан, Сарий исмида:
           Қачонки сенинг нуринг, тозалигинг, сахийлигинг ҳаммага маълум
бўлди. Ва сенинг номинг Қуёш, Ой, Муштарийдан иборат бўлди.

Ва яна мисол, Қомил исмида:
Қофир қора сочинг ва мусулмон порлоқ юзингдан
кеча ва кундуз нишонини топсам,
Бадалига жонимни қурбон қилар эдим.

           Мазкур нарсаларга бир ҳарф аломат бўлса, уни ўзгартиришлари ва
ўша нарсани талаб қилишлари ҳам мумкин. Масалан, Шараф исмида:

Ғам туни достонини агар баён қилсам,
Зулфинг этагидан рақам қиламан.

Халил исмида: Қоронғи кечада Миррих (Сатурн юлдузи кўринганга (ўхшайди).
           Мазкур иккала қоидани ўз ичига оладиган мисол: Ёрнинг қора зулфи ва холи.
           Талмеҳ йўлларидан яна бири қуръондаги сўзларга ишора қилишдир.

Масалан, Қули исмида:
Жамолингнинг саҳифасига кўзим тушгач,
Ихлосдан аввалги сўзни ёр юзигача ўқидим.

Ва худди шундай, Рукн исмида:
Ой юзлигимни кўрганимда, юзи ниҳон эди,
Икки ҳарф айтгинки, ундан жаҳон пайдо бўлган бўлсин.

           Тародиф ва иштирок — билмоқ лозимдирким, икки лафз
бир маъно билдирса, иккаласини «Мутародифон»,
(икки бир маъно билдирувчилар) дейдилар.
           Ва агар бир маънони билдирувчи иккидан ортиқ сўз
бўлса, уларни «Мутародифа» (бир неча бир маънони билдирувчи сўзлар)
дейдилар. Мисол учун бир маънони билдирувчи икки лафз «Ой» ва
«Қамар». Бир маънони билдирадиган кўп сўзларга мисол «Шамс»,
«айн», «йўҳ», «ҳур» «меҳр», «офтоб». Ва агар буларнинг аксича бир
лафз икки ёки иккидан кўпроқ маънони билдирса, ундан сўзни
«Муштарак лафз» (умумий сўз) дейдилар.Мисол келтирганимиз «айн»
лафзи муштарак лафздир. «айн» сўзи кўз, булоқ. зар, ҳур ва муайян ҳарф номи ( )
сўзлари ўртасида муштаракдир. Ва «шаст» сўзи маълум сон (олтмиш)
билан таниқли асбоб номи (қармоқ, илгич) ўртасида муштаракдир.
Шундай бўлгач, агар назмда бир сўз зикр қилинганда хоҳ мустақил равишда,
хоҳ мустақил равишда бўлмаганда муаммо назм қилувчининг мақсади
бу сўзларнинг муродифи бўлса, тародиф амалига киришадилар.

Масалан, Довуд исмида:
Юзинг даврида, бирор боққа кирсам,
Унинг ҳар томонидан гулини тераман.

           Ва агар бир сўз зикр қилинса ва ундан мақсад бошқа маъно
бўлса, ва маънолари шеърда кўрсатилган маънодан бошқа  
бўлса, буни иштирок амали дейилади.

Масалан, Пир исмида:
Ёри томонидан келган хат аскарнинг дилини олди,
Бу дамда у ўз ёридан канор (қучоқ) олгиси келди.

           Бу мисол икки қоидани ҳам бирлаштиргандир. Масалан, Умар исмида:
Юзида майдан қизариш ҳосил бўлиб,
Менинг ойимнинг юзи энди офтобга айланди.

Ва яна мисол, Жамшид исмида:
Санамлар ҳар бир мажлис учун юлдузлар,
Булар орасида менинг ёрим Қуёшдир.

           Қиноят — бу икки қисмга бўлинади.
           Биринчи қисми шундан иборатки, бошқа сўз зикр қилиб,
шу сўзни эмас, балки маъно орқали мақсаддаги сўз талаб қилинади.

Масалан, Юнус исмида:
Бир элчи унинг ажойиб хатини олиб келди,
Лекин биринчи сўз билан у хат ботиб кетди.

           Киноятнинг иккинчи тури шиундан иборатки, бир сўзни
айтиб. иккинчи сўзни талаб қиладилар. Лекин бунга маъно восита
бўлмайди. Шарт шуки, аввалги сўз далолати талмеҳ йўли билан бўлмаса.

Масалан Бек исмида:
Эй (гўзал) лабинг остидаги холни тоза анбардан қўйганингда,   
Агар у холни юқорига қўйсанг яна яхшироқ кўринади.   

Ва яна мисол, Жавҳар исмида:

Лабинг гавҳари сўзлаганда, балоғат кўрсатади (етук сўзлар чиқаради).
Шундай экан, эй дил, сен ҳам уни етук сўзлар билан ёдла.

Ва яна Афзал исмида:
Эй хожа, сен бирор кишини фозил деб билсанг,
Унинг номини яхшилик билан ўқишинг, тилга олишинг керак.

Ва худди шундай, Хон исмида:
У жон бағишловчи қизил лаб билан менинг жононим бўлган (гўзал)
Агар мушкин холини лаби остида кўрсатса, менинг жоним бўлади.

Ва яна мисол, Тоҳир исмида:
Софликда ичи тўла гавҳардан иборат бўлган ном,
Сенинг ҳинду холинг нуқтасидан намоёндир.

           Тасҳиф — ёзувда хато қилиш амали нуқталарини йўқотиш
ёки нуқталар қўшиш йўли билан сўзни ўзгартиришдан
иборат бўлиб, бу амал иккига бўлинади.
           Тасҳифи вазъи — бунда ёлғиз бир аниқ сўз зикр қилинадики,
ўзгартириш лозим бўлган сўз хатнинг шаклига дахли бўлмай,
балки нуқталарини йўқотиш мақсадига далолат қилади.
           Ва бу ҳақда махсус сўзлар бор:
           «Сурат», «нақш»,   «расм», «чун», «шакл», «намуна», «нишон»,
«мисол», «монанд», «ашбаҳ» ва шунга ўхшаш.
           Масалан, Борик исмида:

Бир ёр суратини ақлим талаб қилади,
У келса, дилим унинг кўчаси бошига боради.

Ва яна мисол, Ражаб исмида:
Гулдан менинг мушкилим қандай ҳосил бўлсин?
Бу мушкилнинг ечилишини дилим сенинг юзинг
                                                              шаклидан истайди.

Ва яна мисол, Шамс исмида:
У ой юзлик майдонда отини чоптирганда,
Оти туёғининг изи қуёш юзида қолди.

Ва яна мисол, Фаррух исмида:
Ойнинг юзи қанақа, деб сўрасанг,
Қара, у менинг ёримнинг юзидан намунадир.

           Тасҳифи жаъли — бу назмда махсус сўзлар орқали нуқталарни
йўқ қилиш ёки қўшишга ишорат қилмоқдир. Нуқтадан таъбир қилмоқ
бир неча навълар билан бўлади. Масалан: «қатра», «дурр», «ашк»,
«гавҳар», «дона», «хол», «хурда» ва шунга ўхшаш сўзлар. Масалан, Самуд исмида:
Гўзал юзини кўрсатган чоғда дилингни ким ўғирлади деб сўрама,
Юзини кўрсатди, лекин бир-икки холини орттирди.

Ва яна мисол, Сафо исмида:
Ёримнинг тоза-тоза майи бор,
Ундан бир қатра ҳам қолдирмайман.

Ва яна мисол, Борак исмида:
Замон шоҳи агар бошида манманлик пайдо қилса,
Тожининг устидаги дурлари оёғи остига тўкилади.

Ва яна мисол, Фаррух исмида:
Юзидаги холини дилимга жо қилганим ҳамоно,
Бировлар юзларининг холи менга ажал доғидек бўлди.

           Истиора ва ташбиҳ — бу шундан иборатки, бир сўзни зикр
қиладилар ва ундан хат суратида ўхшаш борлиги воситаси билан бир
ё кўпроқ ҳарфни истайдилар. Мисол, Саъд исмида:
Зулфингга юзинг қуёшини кўрсатганингда,
Меҳрим устига меҳримни орттирдинг.

Ва яна мисол, Зиё исмида:
Сабо юзинг гулзоридаги ҳосилдан икки гул баргини олиб келди,
Бирини кўзимга қўйдим, иккинчисини дилимнинг доғига қўйдим.

           Аъмоли ҳисоби   (ҳисоб амаллари) ва у беш услубдир. Биринчиси —
исмлик    услубдир са у шундан иборатки, бирор соннинг номини
мақсад қилиб, унинг исмини ёки унинг номидан сон шаклини оладилар.

Масалан, Воҳид исмида:
Иккиликни ўз хаёлингга келтирма,
Дилингни ҳамиша яккаликка боғла.

Ва хоҳ у исмга далолат қилган бирор ҳарф бўлсин. Масалан, Қули исмида:

Отган саноқсиз ўқларинг дилим ичидадир,
Ҳа, қарасанг энг камида икки юзта бордир.

           Ҳарфлик услуб — бу бир муайян ҳарф билан ёки кўпроқ ҳарфлар
билан ишорат қилмоқдур. Токи зеҳн ундан ададга қараб борсин.
Хоҳ мақсад у исмининг адади бўлсин ва хоҳ ададга далолат
қилган ҳарф бўлсин. Масалан, Дўст исмида:
Эй ширинлаб, зулфинг ҳидининг
ҳисоби икки қисм ҳисобланади,
Унинг бир қисмидан ажамлар ва иккинчи
қисмидан арабларнинг тиллари баҳра олади.

Ва яна мисол, Шайх исмида:
Ул ойнинг висолига тўлаш учун кўп олтин ва кумушни санадим,
Агар у юзини кўрсатса, жоним нақдинасини ҳам нисор қилар эдим.

           Санаш услуби ва бу соннинг аҳволи ва сифатларини зикр
қилишдан иборатдир. Шу йўл биланким, уни мулоҳаза қилиш
билан кишининг зеҳни сонга қараб йўл олсин.

Масалан, Бахтиёр исмида:
Менинг ойимнинг юздан бирию, Қуёшнинг ўн юзтасини сана,
Ва мумкин бўлгунча бир йўлини топиб, ёр томонга қараб бор.

Ва яна мисол, Фалакий исмида:
Қара, осмон тоқидаги гумбаздан бошқа ҳамма тоқлар
баландликда   Ёрнинг қасри олдида паст бўлди.

           Инҳисор услуби муаммо назмида халқ орасида маълум ва
машҳур бўлган ва уни зикр қилганда зеҳн унинг ададига бориб
етадиган сонларни келтиришдан иборатдир.

Масалан, Таййиб исмида:
Осмон ойи менинг қадримни баланд қилди.
Шу сабабли мен ҳар лаҳзада осмон ва буржларни санайман.

Худди шундай мисол Баҳлул исмида:
Ҳар кимки ўз ойи   (гўзали) билан ёнма-ён ўтирса,
Узининг ёнидан кўп доғларни бир томонга ташлайди.

           Рақамлик услуб — бу шундан иборатки, ҳисоб рақамларидан
бирортаси билан ишорат қилинади. Шу йўл биланким,
кишининг зеҳни ўша ададга қараб борсин ва ўша рақам унинг
баробарида таъйин бўлган бўлсин. Ҳи-соб рақамларининг   
суратлари    булардир:   :   — бир,  — икки,  —уч,  — тўрт,    —
беш, — олти,    —етти,   — саккиз,  —тўққиз ва— ноль.
Бу рақамларнинг ёзилиши қоидаси   шундайки,  
аввалги рақам ўнг томонда бўлиб, бу бирлар мартабасидир. 
Кейин ўнлар, учинчи тартибда юзлар,   тўртинчисида минглар, бешинчисида ўн минглар, олтинчисида юзминглар, еттинчисида минг-минглар   (миллионлар)   ва шунга ўхшаш давом этади. Мартабадаги сифр (ноль) кичнк доирадан иборатдир. Шунинг учун бу « »   ҳисобга кирмайди. Унинг   вазифаси мартабани қўриқлашдир. Шундай бўлгач, ўн  адади учун     ёзиш керак,   юз  учун    шаклида ёзиш керак. Минг бир учун 1001-  , минг ўн учун 1010   , бир минг юз учун 1100-      ва шунга қиёс қилиб бошқаларни ёзиш керак. Энди бу қоида билингач, худди хат шакли воситаси билан ҳарфларга боғланса бўлади. Бу масала «ташбиҳ» амалида ҳам юқорида зикр қилинган эди. Ана шунга ўхшаш рақам воситаси билан сонларга боғланса бўлади. Масалан, Садр исмида:
Иккизулфи ва қоматидан икки ҳалқа ва икки алифни кўр,
Агар алиф икки баробар бўлса, наъл ҳам
икки баробар бир-бирига мухолифдир.

Ва яна мисол, Зийрак исмида:
Ёр кўчасининг бошида мен беморни хор-зор ҳолда кўр,
Ва ёрнинг фироқида доғ бўлган зор дилимни кўр.

           Ва сонлар ҳам рақам суратларига қараб боғланишлари мумкин:
          
Масалан, Ҳисом исмида:
Ҳандаса (геометрия) ҳисобини биладиган ёримнинг қоматини,
Кўз олдимга келтираману, кимсасизликдан чўчийман.

           Мазкур икки қисмни ҳам ўз ичига оладиган турига бир мисол.
           Ҳаким исмида:

Эй сабо, жонимнн олиб бориб, у гўзалнинг оёғи остига ташла,
Ёки унинг кўчаси тупроғидан кўзимнинг чеккасига теккиз.

           Бу мазкур мисол шунинг учунки, кўп вақт сифр (ноль)нинг сурати нуқта шаклида воқеъ бўлади. Шунинг учун сифр ўрнига нуқта билан қаноатланадилар.
           Аъмоли такмили (мукаммаллаштириш амаллари) учга бўлинади; таълиф, исқот, қалб. Таълиф (улаш) назмга киритилган алоҳида-алоҳида сўзларни бир-бирлари билан қўшишдан иборатдир.
           Бир жузв (бўлак) билан аралашиб кетмайди. Ана шуни «таълифи иттисоли» деб атайдилар. Масалан, ўтган мисолларда кўриниб турибди ва ўтган намуналарда бу тўғрида ишорат қилиб ўтилдики, муаммо шеърларида бу қоидадан узоқ бўлмоқ қийин, балки имконсиз.

Масалан, Ҳомид исмида:
Менинг ойим қадаҳни оғзи томон олиб борса,
Лабидаги қатраларни тоза қилади.

Ва худди шундай, Темур исмида:
Оҳимнинг этаги осмон этагига уланганда,
Худди шуни гўзал турким ҳам қилади.

Ва яна Жобир исмида:
Эй (гўзал), зулфинг учи булутдек ва
жамолинг офтобдек бўлибди.
Агар у булутдан жамолинг
тарафига тулуъ қилса, бу иш карамдир.

Ва яна мисол, Ғариб исмида:
Бир дилрабонинг юзига кўзим билан хол қўйдим,
Қарагил, бир жойда савдо пиширдим афсус, қандай жойда?

           Ва баъзан қўшилиш йўли билан бўлади. Шу тариқаким, баъзи қисмлар баъзиларининг ичида аралашади ва шу сабабдан бу хилдаги таълифни «таълифи имтизожий» (аралаштириб қўшиш) дейдилар. Масалан, Дониёл исмида:

Ҳар томонга қарасам ҳам қаддингнинг васлини кўраман,
Ҳар томондан дилимга ғамзанг ўқи санчилмайди.

Ва яна мисол, Камол исмида:
Зулфингнинг тобланиши сунбулнинг тобланишидандир,
Юзинг тердан гули серобга ўхшаб қолибди.

Ва худди шундай, Содир исмида:
Эй сарв қоматлик, бир оз ёнимда ўтирсанг,
Ҳажрингдан сийнамда нуқул алиф (ўқ)ни кўрасан.

Ва яна мисол, Жалол исмида:
Тиғинг захмидан бошим фарқи иккига бўлинади,
Жигаримнинг порасига қараб ажабланма.

           Исқот амали назмда келтирилган лафздан бирор ҳарфини ёки кўпроқ ҳарфини камайтиришдан иборатдир. Ва бу икки қисмга бўлинади. Яъни Исқоти мислий ва Исқоти айний. Исқоти айний—Айний исқот шуки, сўзда қанча ҳарф ташлашни қасд қилган бўлсалар таъйинландилар.

Масалан, Содиқ исмида:
Лабининг холи юқоридан кўриниб,
Бошқа йўл кўринганда дилни тортади.

Ва яна мисол, Зийрак исмида:
Менинг ўртанувчи дилимни ёр кўрганда,
Мен бечора зорнинг дилига дили куяр эди.

           Исқоти мисли шундан иборатки, нимаики ташлашни қасд қилинса, бошқа жойда таъйин қилиб ташлайдилар. Масалан, Убайд исмида:
Эй нозанин, сенинг ғамингда дилимнинг
ожизликдан бошқа ҳеч нарсаси йўқ,
Кўргил, сенинг зулмингдан идроким
ҳам ожизлик томон йўл олди.

Бу мисол мазкур икки амални ҳам ўз ичига олади. Масалан, Жамшид исмида:
У, жамоли камолга етган (гўзал) қараганда,
Қуёш ўзини заволга етган деб топди.

Ва яна мисол, Малик исмида:
Зулфингнинг хушбўй ҳиди, лабингнинг сўзи, шубҳасиз
Дилимнинг тешикларидаги рахналарни бир-бир йўқотади.

Ва бу амалда ҳар кандай лафз билан йўқликка ва заволга далолат қиладиган бўлса, боғланиш йўлини ахтариш керак.

Масалан, Камол исмида:
У гул юзли (гўзал) рухсори ва чиройи билан назар қилиб турганда,
Ой ва Қуёшга: «Осмонда бошқа кўринма», — деб айт.

Ва яна мисол, Вайс исмида:
У санамнннг ўқ ва қиличидан ғам ема,
У (гўзал) сеники бўлса, сенга булардан нима ғам.

Ва яна, Алижон исмида:
Юзингни оламдан жонон эшигига ўгир, эй беқарор,
Жононнинг нозига қарамаю, дилинг дардини ошкор қил.

Ва рад этиш йўли билан масалан, Коко исмида:

«Ўз дилинг ҳисобини тамом баён қил», —
деб неча марта айтасан Шундай ёриқ чоклари
борки, озгинасини кўрса ҳисобига етмайди.

Ва яна мисол, Вали исмида:
Мен унга бир-икки марта бўсадан сўз очсам-да,
Лекин қучоғим ҳақида бир сўз ҳам айтмайман, —деди.

           Ва бу жумладан инкор қилиш ва қилмасликка дало-лат қиладиган сўзлар билан эмас, балки бирор нарсанинг исқотнга далолат қиладиган бир неча феълларни восита қилиш мумкин.

           Масалан: тортмоқ, киймоқ, силкимоқ, қувламоқ, озод қилмоқ, куймоқ, ҳуркимоқ, учмоқ, қирмоқ, эритмоқ, бўлмоқ, эсдан чиқармоқ, равон бўлмоқ, бўлинмоқ, безор бўлмоқ, қўймоқ, яширмоқ, кесмоқ, хиром қилмоқ, эҳ-тиёт бўлмоқ ва шунга ўхшаш тартиб билан зикр қилинади. Масалан, Чақмоқ исмида:

Менинг ойим этак силкиб, Чақардан чиқди,
Чақардан нимаики топса, айт, чарх унинг оёғи остига сочсин.

Ва яна мисол, Рашид исмида:
Гўзалимнинг юзи яширин эди, бу зоҳирини айтганимдир,
У жамолидан бир чеккасини кўрсатди-ю, қолганини ёпди.

Ва яна Киё исмида:
Юзингнинг алангасидан ўт олганда,
Қуёш ўз юзидаги терларини тўкди.

Ва яна мисол, Оҳий исмида:
Ёр кўйидан дилимни қочирдим,
Бошим ва дилимни ёр балосидан қутқардим.

Ва яна мисол, Ҳамро исмида:
Базм вақтида тонгги майнинг кайф ва шодлигида,
У ой тоза майни тўкди-да, лабини тишлади.

Ва яна мисол, Тоҳир исмида:
Қазо уни ўз ошёнидан узоққа ташлаганда,
Дили ҳурккан қушнинг кўнгил тирновчи оҳига қара.

Ва яна мисол, Борак исмида:
Кўйида ётган беморини кўрганда, у аҳдини бузувчи гўзал,
Бошини жабр билан кесди-ю, дилини дафъ қилди.

Ва яна мисол, Шуъайб исмида:
Шавқ ўти шамънинг дилини эритди,
Айби шуким, сен томон меҳр қўйди.

Ва яна мисол, Ҳуд исмида:
Бир кийик унинг ўқидан қочди, шу замонда ўқ,
Ундан ўтди-ю, оёғига тегиб камондек букилди.

Ва яна мисол, Жунанд исмида:
Эй жон, унинг қадди сенинг кўйнингда бўлса,
Бўстоннинг сарвини эсингдан чиқарасан.

Ва яна мисол, Шиблий исмида:
Дил сенинг жамолинг шавқидан овора бўлди,
Ҳа, чунки кўзларим юз пора бўлди.

Ва яна мисол, Шомий исмида:
Шаробдан менинг комим аччиқ бўлди, ундан худо безордир,
Охирида бу бемор дилим ундан қочиб қутила олмаса ҳам.

Ва яна мисол, Зуннун исмида:
Сенинг зулфинг ва холинг девона ва ошиқ қилдилар,
Йўлингда бошимни қўйдим, аммо энди пушаймонман.

Ва худди шундай, Нажм исмида:
Сенинг оғзинг ғунчадек кулганда,
Булбул ғунчадан юзини яширдию учди.

Ва яна мисол, Зийрак исмида:
Бизнинг ёримиз хиром қилиб келди, уни қараки,
Қуёш ва Ой унинг олдида ҳар тарафдан ўндан
бир бўлиб кўринди.

Ва яна мисол, Бобо исмида:
Эй дилнавоз, сенинг ғамингда менинг оҳ ва кўз ёшим,
Шамол ва ёмғирдан иборатдир, ундан ҳазар қил.

Ва яна, шу жумладан «холи», «бўш» ва шунга ўхшаш сўзларни зикр қиладилар ва сўзнинг ўртасини исқот қиладилар.

Масалан, Нажм исмида:
Камбағал ринднинг жойи майхона бўлиб?
Жоми бўш бўлганлиги сабабли у бесаранжомдир.

Ва бу Комил исмидаги мисол исқот амалининг бадиий кўринишларидандир.

Жоним мақсадга етса ҳам Хизр суви — оби ҳаётни истамайман.
Тилим мақсадига етиши учун, унинг лабининг бир қисми менга 
                                                                                            кифоядир.

           Қалб — ҳарфларнинг тартибини ўзгартиришга муяссар бўлинганда ишорат қилишдан иборатдир. Агар ҳамма ҳарфлари     тартиби билан ўзгартирилса уни «Қалби куллий» деб аталади. Масалан, Шаҳоб исмида:

Дилим тиғингдан қонга беланди,
У ҳушида йўқ эди, энди ҳушига келди.

Ва яна Шараф исмида:
Ҳар тарафда қаттиқ кўнгилли гўзаллар,
Кўнингда тўшама бўлдилар, у ерга от чоптир.

Ва яна мисол, Мазид исмида:
Ҳар кеча дилим сенинг ҳажрингдан жигар қони билан тўлади,
Ундаги парчаларга қара, унинг ҳар бирида бошқа-бошқа доғлар бор.

Агар шундай бўлмаса, уни «Қалби баъз» дейдилар. Масалан, Зайд исмида:

Зоҳиднинг «Ошиқона» нафаси,
Унинг ичида бузуқ ҳавога айлангандир.
           
           Бу қоида икки калима ёки кўпроқ сўзда олдин кейин воқеъ бўлганда, уларнинг ҳарфларини тартибига қарамасдан бемулоҳаза «Қалби куллий» дейдилар. Масалан, Дилором исмида:

Ман ундан ором, у мендан дил истарди,
Қара, биз нимаики истаган бўлсак, пасткаш фалак
                           уни остин-устун қилди.

           Ва агар ҳарфларнинг тартибига ишорат қилинган бўлса ва у ёлғиз калималар аслида ўша маънога далолат қилса, «қалб», «акс», «Давр» каби сўзлар бўлса, уларни «қалби въази» дейдилар. Масалан, Малик ис-мида:

Навбаҳор вақтида майни ҳавас қилсанг,
Тиниқ май олгинки, гул давридир.

Яна мисол, Ғаюр исмида:
Агарчи булбулга гулдан ҳамиша жафо
тикани санчилиб турса ҳам, Дил юзини
булбул томонга кўрсатса, қийин эмас.

           Ва агар сўзнинг мафҳуми ҳарфларнинг тартибини ўзгартириш билан ҳарфларнинг ёлғизликларига қарамасдан далолатга ишорат қиладиган бўлса, бундай қалбни «Қалби жаъли» (ясама қалб) дейдилар. Масалан, Камол исмида:

Камолга етган киши улким, маҳбубнинг ишқ ўқи
                                           жигарининг бир жойидан чиқса,
Уни олиб, бошқа жойига маҳкам қилиб қўяди.

Ва яна мисол, Нажм исмида:
Ул гўзал чаманга айб тақди,
Насрин гули ўз баргларини ариқ бўйига тўкди.

Ва яна мисол, Лутф исмида:
Лўлиларча шўхлик ва ўйинни жойига қўйдй,
У бола такроран оёқ остига бош қўйди.

Ва яна мисол Амон исмида:
Номингни дилим тўғрилик билан ёзди,
Ундан дилим худди узукдек ном чиқарди.

Қ и т ъ а.
Умидим Шулким кишиларнинг кўзлари,
Менинг бу пароканда нақшларимга тушса,
Тузатиб ва ислоҳ қилиб ўқиб,
Менга илтифот кўрсатсалар экан.

Т а м о м
Рубоий
Бу сенинг ҳаракатинг туфайли тамом бўлган (китоб),
Ҳамма хос ва авом табиатларининг севилганидир.
Муаммо фанида буюк ва машҳур бўлиб,
Ном чиқарган сен каби кишини кўрмадим.

Хотима
           Бу назм мазкур асарнинг мақтови учундир ва бу баён қилинган рақамлар муаллифини васфи учундир. Мен сўз безовчининг мантиқини таърифлашдан ожизман. Шунинг учун менга уни таърифлашни буюрманг ва афв этинг.
           Вассалому алайкум.