401. Хожа Аҳмад б. Мавдуд б. Юсуф Чиштий қ. с.
Отасидин сўнгра анинг ўрниға ўлтурди. Ҳар тавойифқа мақбул ва коффаи аномға шафқати тамом ва муруввати ом эрмиш. Дебдурларки, ул бир кеча Ҳазрат Рисолат с. а. в. ни воқеъда кўрдики, ул Ҳазрат буюрдики, Аҳмад, агар сен бизга муштоқ эмассен, биз сенга муштоқбиз. Чун уйғонди, уч мувофиқ ёр пайдо қилди ва мажҳулвор андоқки, эл танимағай. Ҳарамайни шарифайн зодаҳумоллоҳу таъзиман ва такриман зиёратиға мутаважжиҳ бўлди. Ва ул давлатқа мушарраф бўлғондин сўнгра олти ой Мадинада мужовир бўлди. Ва дерларки, анинг анда иқомати Мадина равзаси аҳлиға оғир келиб тилар эрмишларки, ани ранжида қилиб, узр қулғайларки, равзадин ун эшитмиш бўлғайларки, ул бизнинг муштоқларимиздиндур, ранжида қилмайг! Андин қайтқонда Бағдодда Шайх Шиҳобиддин Суҳравардий хонақоҳида тушти ва Шайх ани эҳтирому икром қилди ва Бағдод халифаси анинг суҳбатин табаррук қилиб, таъзимлар қилди. Валодати беш юз еттида эрди ва беш юз етмиш еттида дунёдин ўтти.
402. Абулвалид Аҳмад б. Аби Ражо р. т.
Озодон қарясидиндурки, Ҳиротга муттасилдир. Улуми зоҳирий ва ботиний била олим эрди.
Имом Аҳмад Ҳанбал р. а. шогирдидур. Ва Бухорий ўз «Саҳиҳ»ида андин ҳадис ривоят қилибдур. Авоилда кўп моли бор эрмиш. Барчасин ҳадис талабида ва ҳаж ва ғазода сарф қилибдур ва дерларки, онинг дўстларидин бири тўрт минг дирамға муҳтож бўлди ва онинг қошида зоҳир қилди. Тўрт минг дирамни нақд қилиб, дўстининг уйига йиборди ва онинг ул муҳимми кифоят бўлғондин сўнгра ҳамул важҳни саронжом қилиб, яна онинг уйига йиборди ва ул қабул қилмади. Яна кун ул дўст онинг хизматиға бориб, салом қилғоч, дедиким, агар салом жавоби вожиб бўлмаса эрди, саломингға жавоб бермагой эрдим. Ул муҳаққарнинг не қадри бўлғайким, яна нақд қилиб йиборгайсен. Ул икки юз иккида ўтти ва қабри Озодон қарясидадур.
403. Абу Исмоил Абдуллоҳ б. Абу Мансур Муҳаммад Ансорий Ҳиравий қ. с.
Лақаби Шайх ул-исломдур ва бу китобда ҳар ердаким Шайх ул-ислом воқеъдурур мутлақ мурод ондиндур ва Ул Абу Мансур Маттул Ансорий фарзандларидандур ва Маттул Ансорий Айюб Ансорий фарзандидурки, Ҳазрат Расул с. а. в. нинг соҳиби риҳли эрмиш. Ул вақтким, Мадинаға ҳижрат қилибдурлар ва Маттул Ансорий Амир ул-мўъминин Усмон хилофатида Хуросонға келиб, Ҳиротда сокин бўлубдур. Шайх ул-ислом дебдурки, манинг отам Абу Мансур Балхда Шариф Ҳамзаи Уқайлий била бўлур эрмиш. Бир қатла бир хотун киши Шайх Шарифға илтимос қилган эрмишки, Абу Мансурға айтингки, мани қўлсун! Отам деган эрмишки, мен ҳаргиз уйланмасман ва онинг илтимосин рад қилған эрмиш ва Шайх Шариф деган эрмишки, оқибат уйлангойсен ва сенга бир ўғул бўлғай ва не ўғул! Чун Ҳиротға келибдур, кадхудо бўлубдур ва мен мутаваллид бўлубмен. Шайх Шариф Балхда дебдурки, бизнинг Абу Мансурға Ҳирийда бир ўғул бўлди. Ондоқ ҳан. Ва ҳан лафзидурки, жамеъ яхшиликлар анда дарждур ва шайх ул-ислом дебдурки, мен Қуҳандизда мутаваллид бўлубмен ва анда улғайибман ва валодатим жума куни эрмиш. Кунас ғуруби вақти, уч юз тўқсонда шаъбон ойининг икки янггисида. Дебдурки, мен рабиъидурменки, баҳорда туғулибмен. Кунас саврнинг ўн етти даражасида эрканда ва баҳорни севармен. Ҳар қачон куна сонда етса, манинг ёшим тугонур. Дебдурки, Бу Осим пир менинг қаробатимдур. Кичик эрконимда онинг уйига борур эрдим. Бир кун онинг уйида эрконимдаки, онинг хотуни ажузе эрди, муҳташам ва соҳиби валоят. Дедики, менинг пирим, яъни хизр Алайҳиссалом Абдуллоҳни кўрди ва сўрди: Кимдур? Дедим: фалон киши! Деди: Машриқдин мағрибғача андин тўлғай, яъни овозасидин.
Шайх ул-ислом дебдурки, бу сўрмоқ онинг фаннидур, билур ва сўрар. Бону олия шукуҳлиғ хотун эрди Пўшангда. Чун шайх ул-ислом туғубдур. Хизр а. с. анга айтибдурки, ул гўдакни кўрдунг Ҳирида туғди ва машриқдин мағрибғача андин тўлғай ва ҳам Хизр а. с. анга дебдурки, сизнинг шаҳрда бозори зодаидурки, ўн етти ёшидадур. На отаси билурки, ул кимдур ва не ўзи. Тамом оламда ондин улуғроқ киши бўлмағусидур ва Шайх ул-ислом дебдурки, аввал мени бир хотун мактабида топшурдилар. Чун тўрт яшадим. Молиний мактабига топшурдилар. Тўққуз ёшимда имло битидим Қози Абу Мансурдин ва Жорузийдин. Ва ўн тўрт ёшимда мажлисқа ўлтуртдилар ва мен адаб дабиристонида кичик эрдим ва шеър айтур эрдим. Андоқки, ўзгаларга ҳасад бўлур эрди ва дебдуркн, Хожа Яҳё Аммор қаробатларидин бировнинг ўғли менинг била дабиристонда эрди ва мен арабий шеърлар айтур эрдим ва ҳар неки, мактаб аҳли мендин тиласалар эрдики, фалон маънида шеър айт, айтур эрдим, аларнинг тилагонидин ортуқ. Бир кун ул, ўғлон отасиға айтғондур бу сўзни. Отаси фозил киши эрди. Ўғлиға дебдурки, онга дегайсизки, бу форсий байтники,
Арабий тил била таржима қилсун! Ул манга айтқач, мен дедимки,
Ва бу мисраъни илтимос қилдиларки, арабий таржима қилки, мисраъ: [Оққан ариқдан сув оқар]3. Дедимки,
ва дебдурки, бизнинг масжидда яхши чиройлиғ киши бор эрди йигит, Абу Аҳмад отлиғ. Илтимос қилдиларки, онинг учун бир байт айтғил! Муни айттимки,
Дебдурки, менинг олти минг байтдан ортиқ арабий шеърим бор рост вазни била. Эл илкида ва ажзом кейнида. Ва дебдурки, араб шуаросининг мутақаддим ва мутааххириндин юз минг байт хотиримда бор ва дебдурки, тонг эрта қори қошиға бориб, қироат ўрганур эрдим ва қайтғонда дарсқа машғул бўлур эрдим ва олти варақ битир эрдим ва азбар қилур эрдим. Дарсдин фориғ бўлсам эрди, адиб хизматиға борур эрдим. Рўзгоримни улашиб эрдим. Андоқки, рўзгоримдин ҳеч нима ортмас эрди. Балки ҳануз нима дарбоист эрди. Кўпрак кун намози хуфтон ўтгунча наҳор эрдим ва дебдурки, кеча чироғ ёруғида ҳадис битир эрдимки,нон емак фароғатим йўқ эрди. Онам нонни тикка қилиб, оғзимға солур эрди нима битирнинг оросида. Дебдурки, Ҳақ с. т. манга ҳофиза бериб эрдики, ҳар не қаламим тахтиға кирса, ёдимдин чиқмас эрди ва дебдурки, мен уч юз минг ҳадис ёд билурман, юз туман иснод била. Дебдурки, улча мен Мустафо с. а. в. ҳадиси талабида тортибмен, киши тортмайдур. Бир манзил Нишобурдин Дизбодғачаки ёғин ёғар эрди. Икки буканиб ҳадис жузвин кўксумда тутуб, борибменки, жузв ўл бўлмағай ва дебдурки, уч юз кишидан ҳадис битибменки, бари сунний экондурлар ва соҳиби ҳадис, йўқки, мубтадиъ ва соҳиброй ва бу кишига муяссар бўлмайдур ва дебдурки, бас олий устодларки, битимайменки, ул киши соҳиброй экандур ё калом аҳли. Ва дебдурки, мен тазкира ва тафсир илмида Хожа Яҳё Аммор шогирдимен ва дебдурки, мен тўрт ёшимда эрдимки, Хожа Яҳё Аммор Қуҳандизлиғларға айттиким, Абдуллоҳни азиз тутунгки, ондин имомлиғ келур.
404. Хожа Яҳё б. Аммор Шайбоний р. т.
Ул шайх Абу Абдуллоҳ Хафифни кўруб эрди, Шерозда. Ва Шайх ул-ислом дебдурки, илм русумин Ҳиротқа Хожа Яҳё қелтурди ва мажлис демак ва динни суннат била мувофиқ қилмоқ тоза бўлди. Анинг сабабидин Қози Абу Амр Бистомий Ҳирига келди ва Хожа Яҳёнинг мажлисиға борди. Чун мажлис туганди, Хожа минбардин тушти ва Қози қошиға борди. Қози кўруб таъзим қилди ва деди: шарқдин ғарбқа баҳру барни кездим, динни тозаву тар Ҳиротда топтим! Нишобурда дағи бузургларга айтқон экандурки, [шарқу ғарбни кезиб, фақат Ҳиротда динни соф ҳолда кўрдим]1.
Қози Абу Амр бузург эрди, жаҳоннинг имом ва ягонаси. Ва шайх ул-ислом дебдурки, бир қатла Хожа Яҳё бемор бўлди. Сиҳҳат топқондин сўнгра мажлис қилди, курсиси устида. Икки қўл икки ёнидин қўллаб, ани минбарга чиқордилар. Деди: Яҳёйи Аммор ўзининг барча иззин бу йиғочдин топибдур, яъни минбар ва курси. Ва лекин эмди қила олман. Яна дедики, эшиттимки, демишларки, Яҳёйи Амморнинг оёғин торттилар. Мустафо с. а. в. нинг оёғин торттилар. Абубакр р.а. анинг ўрниға ўлтурди. Ало ҳазо Аби к. в. ғача менинг оёғимни тортсалар, Абдуллоҳ менинг ўрнумға ўлтурғай ва мулҳидлар ва мубтадеълар димоғиға урғай, Шайх ул-ислом дебдурки, ул кун курси тубида ўлтуруб эрдим Хожа манга ишорат қилди ва деди: Абдуллоҳ ул гўдакдур. Ва сўнгра Шайх Аму манга дедики, ул Абдуллоҳ сен эрдинг ва ал-ҳақ андоқ эрдики ул деди. Хожа Яҳёйи Аммор тўрт юз иккида дунёдин ўтубдур.
405. Шайх Абдуллоҳ Тоқий қ. т. с.
Оти Муҳаммад б. Фазлдур, Мусо б. Имрон Журафтий муридидур. Олим эрмиш улуми зоҳир ва улуми ботин била. Шайх ул-ислом дебдурки, ул менинг пирим ва устодимдур. Ва ҳаргиз ҳеч ҳазрат кўрмаймен андин ҳайбатлироқ. Ва мен ани нобино кўрубмен. Ва машойих ани таъзим тутарлар эрди. Ва ул каромату валоят эгаси эрди. Ва манга деб эрди: Абдуллоҳ Або Мансур, ул не нурдурки Тангри сенинг кўнглунгда қўюбдур? Кирқ йил ўтмак керак эрдики, мен билгайменки, ул не нурдур.
406. Шайх Абулҳасан Бишр Сижзий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул менинг пирларимдиндур. Бу машойихдинки, мен кўрубмен, уч киши улуқ эди: Хараконий ва Тоқий. Ва иккаласи жосус ул-қулуб эрдилар. Ва бири Абулҳасан Бишрий. Ва ул сика эрди ривоятда, суфий эрди, машойихдин кўп кўруб эрди, андоққи, кўрмак керак. Ҳарам машойихин кўруб эрди. Андоқки, Сийравоний ва Серкий ва Абулҳасан Жаҳзам ва Абубакр Тарсусий ва Абу Амр Нужайд ва Яна машойихии ҳам. Ва ул шайх Абу Абдуллоҳ Хафифнинг муридидур ва Ҳусрий ва Нурий ва Абу Зуръа Табарийни ҳам кўруб эрди.
407. Коко Абулқаср Бустий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул бузург киши эрди ва менинг айёмимда эрди. Ва мен кичик эрканда отам одина куни мени пирлар ва машойих қошиға элтар эрдики, илиг бошимға суртарлар эрди. Ва Абулқаср қошиға элтмас эрди, невчунки, ул маломат аҳли эрди ва отам қурро. Аммо Шайх Абулҳасан Тийшасов ва анинг иниси Шайх Муҳаммад Коко Абулқасрнинг муридлари эрдилар. Ва рўшан пирлар эрдилар ва азим наъралари бор эрди. Ва анинг барча муридларида азим қичқирмоғлар бор эрди.
408. Коко Аҳмад Сунбул ва иниси Муҳаммад.
Хожа р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Коко Аҳмад Сунбул қардошидин бузурграк эрди, Муҳаммад Хожадин. Ва бу икки пир ҳам Шайх ул-ислом замонида эрмишлар ва анинг ҳолотиға йироқ мутаъаммил.
409. Абу Мансур Муҳаммад Ансорий р. т.
Шайх ул-исломнинг отасидур ва Шайх Шариф Ҳамзайи Уқайлийнинг муриди. Ва Абулмузаффар Тирмизий хидматин қилиб эрди. Шайх ул-ислом дебдурки, Шайх Аҳмад Куфоний манга деди: мунча сафарлар қилдинг ва ҳар тараф кездинг, ўз отангдек кўрмадинг? Ва дебдурки, мен етмиш йилдин ортиқ илм ўргандим ва битидим ва ранж торттим эътиқодда. Ул барчани отамдин ўрганиб эрдим. Ва дебдурки, отамнинг менда бир сирри бор эрди, азим. Манга деб эрдики, Абдуллоҳ, неча дегайсен, Фузайл Иёз ва Иброҳим Адҳам сендин фозил келур ва Иброҳим Адҳам. Отам мени бир воқеъда кўруб эрди ва манга айтмас эди. Ва дер эрдики, ҳар кун таъбир қилурмен, рост келур! Ва Шайх Абу Мансур тўрт юз ўттизда Балхда дунёдин ўтти ва Шариф Ҳамзайи Уқайлийки, анинг пири эрди, қошида дафн қилдилар.
410. Абу Мансур Сухта р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Абу Мансур Сухта пире эрди Қуҳандизда. Вақте ўзин куйдурмакка берди, анинг учун куймади ва анга Сухта от қўйдилар. Содиқ киши эрди ва салобатлик.
411. Шайх Аҳмад Чиштий ва иниси Хожа Аҳмад Исмойил қ. с.
Шайх Аҳмад Чиштий Абу Аҳмад Абдолдин бошқадур, невчунки ул мутақаддимдур. Ва шайх ул-ислом ани кўрмайдур. Ва Хожа Аҳмад Мавдуддин ҳам бошқадур, невчунки, бу мутааххирдир ва Шайх ул-исломни кўрмайдур. Шайх ул-ислом дебдурки, мен ҳеч киши кўрмай-мен Аҳмад Чиштийдин тамомроқ ва қувватлироқ, маломат тариқида. Ва Чишт машойихи барча мундоқ экандурлар, халқдин бебок ва ботинда жаҳон содоти. Уч қатла бодия бошиға борибдур ва яна қайтибдурки, ўзидин ул азиматда тамом ихлос топмайдур. Аларнинг барча ҳоли ихлос ва риё тарки била эрди. Ҳеч навъ шаръда сустлик раво кўрмас эрдилар, таҳовунға не еткай? Ва ул Шайх Аҳмад Нажжорни кўруб эрди. Шайх ул-ислом дебдурки, Аҳмад Чиштий бузург эрди, мени таъзим тутар эрди ва ҳурматки ҳеч кимни тутмас эрди. Ул кишики оқ сақолин менинг аёғимға суртти ул эрди. Ва Шайхул-ислом дебдурки, ҳеч киши кўрмайман дий-дор ва фаросатда Аҳмад Чиштийнинг қардошидек. Ул менинг хидматим қилур эрди. Ва анинг зикрида нисбат Шайх ул-исломға иродатида кўп тарих ва маориф сурубдур. Ва Кавошонлиғ Бишр бобидаким, кабутархона анинг ишорати била йиқилибдур ва Ахмад Маржонийдек ва Аҳмад Каҳдистонийдекки, тут йиғочи шохи устида рақс қилур эрди ва ул замон машойих ва авлиёси била суҳбатлар тутулғон ва мувофақотлар қилилғонни не навъ шарҳларки қилибдур, «Нафаҳотул-унс»да битикликдур.
412. Шайх Аҳмад Ҳожи р. т.
Шайх ул-ислом деблурки, ул менинг пирларимдиндур. Шайх Ҳусринни кўруб эрди ва Абулҳасан Тазарийни дағи. Ва алардин ҳикоят дер эрди. Андин сўрдумки, Ҳусрийдин ҳеч нима ёд билурсен? Деди, бале! Машойихдин бири била Ҳусрий қошиға кирдук, егулик нима йўқ эрди. Шайх Ҳусрий дер эрдики, [биз сенинг уловингмиз, эй Хожам, уловингга озуқа бер, эй Хожам!] ва овуч бир-бирига урар эрди. Шайх ул-ислом деди: анга боқмаки, алафқа мухтож экандур. Ани кўрки, андин ўзгага ҳожати йўқ экандур.
413. Шайх Абу Салама Бовардий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, Бу Салам Бовардий хатиб, суфийи сайёҳ менинг пирларимдиндур. Мусин пир эрди ва машойихдин кўпини кўруб эрди ва Абу Абдуллоҳ Рудборийдек ва Аббос Сойир ва Абу Амр Нужайд ва Абу Яъқуб Наҳражурий қ. а.
414. Абу Али Кайёл р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, мен Абу Али Кайёлни кўрубмен, аммо кичик эрдим, ани танимайдурмен. Бузург эрмиш ва Сийстоннинг шайхидур.
Ва маломат тариқида эрмиш. Ани каромот била ситойиш килса бўлмағайки, ул каромотдин улуғроқ эрди. Ул ва Шайх Аҳмад Наср ва Абу Саид Молиний учаласи сўфилар саройида бўлуб эрдилар ва мен ҳозир.
415. Абу Али Заргар р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Абу Али Заргар дағи менинг пирларимдиндур ва улуғ сўфий эрди. Абу Аббос Қассоб Омулийнинг муриди. Ва андин ҳикоят айтур эрди.
416. Абу Али Бутагар р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул дағи менинг пирларимдиндур. Жавод киши эрди. Ва Шайх Абулҳасан Мисрийни кўруб эрди, андин ҳикоят қилур эрди.
417. Шайх Абу Наср Қаббоний қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул яхши сафарлар қилибдур ва кўп машойихии кўрубдур. Шайх Абу Амр Аккофни кўрубдур ва анга хидмат қилибдур Урдунда. Ва Шайх Абу Амр Нужайдни ва Шайх Абу Наср ва Абдуллоҳ Монакни кўруб эрди, Форс Арғонида. Шиблий шогирди алардин манга ҳикоят қилди.
418. Шайх Исмоил Насрободий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул Шайх Абулқосим Насрободийнинг улуғ ўғлидур. Андин ҳадисим бор ва отасидин ҳам.
419. Шайх Абу Мансур Гозар қ. с.
Шайх ул-ислом дедики, ул шукуҳлик дарвеш эрди ва машойихдин кўпини кўруб эрди. Ва Шайх Амудин улуғроқ эрди ва Шайх Аҳмад Нажжор Астрободийни кўруб эрди ва Шайх Абу Наср Саррожни дағи кўруб эрди.
420. Шайх Исмоил Даббос Жирафтий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул менинг пирларимдиндур. Ва рушан пире эрди. Муҳаддис Шайх Муъмин Шерозийни кўруб эрди ва андин сўзлари бор эрди ва айтур эрди.
421. Шайх Абусаид Муаллим р. т.
Шайх ул-ислом дедики, Абусаид Муаллим ҳам рушан пире эрди, яхши кўнгуллик ва содиқ оёқ мураққаъ киюр эрди. Ва Шайх Иброҳим Кайёлни кўруб эрди.
422.Шайх Муҳаммад Абу Ҳафс Куратий р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Шайх Муҳаммад Абу Ҳафс бузург эрди ва азим вақт эгаси ва менинг пирларимдиндур. Бир қатла ул бемор бўлди. Қавм анинг қошиға бордилар. Сўзе ўтар эрди. Бирав анинг қошида даъво қилди. Ва ул тоқат келтурмади ва ғайрат анга зўр кел-турди. Секриб қўпти ва деди: Ҳақ, Ҳақ! Чун соате ўтти, ўзига келди ва деди: [астағфируллоҳ, астағфируллоҳ, астағфируллоҳ!]1 Заиф бўлубмен ва узр қўлди.
423.Шайх Аму р. т.
Кунияти Абу Исмоил ва оти Аҳмад б. Муҳаммад. Ҳамзат ус-сўфий. Шайх ул-ислом дебдурки, Шайх Аму Хуросон ходими эрди. Менинг пири фаршовимдур, яъни сўфия одоб ва русумин андин ўрганибмен. Чун сафарда бўлса эрди номалар манга юборур эрди. Жаҳон машойихин кўруб эрди. Ва Шайх Абулаббос Ниҳовандин анга Аму от қўюбдур, андоқки ўтти. Ва Шайх Абубакр - Фарроъни Нишопурда кўрубдур. Ва аввалғи сафарда: Ислом ҳажжи Шайх Аҳмад Насрий Толқонин била қилибдур. Ва Шайх Абубакр Фолизбонни кўрубдур Бу хорода. Ва Шайх Абубакр Муфидни кўрубдур. Ва алар иккаласи Жунайд қ. с. ни кўрубдурлар. Ва Шайх Сирвоний била суҳбат тутубдур. Ва ул замонда Ҳарамнинг барча машойихи била андоқки, Шайх Абулҳасан Жаҳзам Ҳамадоний ва Шайх Абулхайр Ҳабаший ва Муҳаммад Сохарий ва Жуволгар ва Шайх Абу Ҳусома ва Шайх Абулҳасан Саракий ва Шайх Абулаббос Насойи ва Шайх Абулаббос Қассоб, ва Шайх Абулфараж Тарсусий қ. а. ни кўруб эрди ва ани навозишлар қилиб эрдилар. Ва ул аларға шойиста хидматлар қилиб эрди. Тўрт юз қирқ бирда ражаб ойи дунёдин ўтти ва ёши тўқсон иккига етиб эрди.
424.Шайх Аҳмад Куфоний р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Аҳмад Куфоний Шайх Амунинг ходими эрди. Ва кўп машойихии кўруб эрди ва яхши сафарлар қилиб эрди. Ул манга дедики, биз сендин билдикки, кимларни кўрган эрмишбиз, яъни сен аларни таниган эрмишсен, ҳақиқат била.
425.Абулҳасан Нажжор р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул Қуҳандизда бир дурадгор эрди. Шукуҳлиқ киши эрди ва бузург. Ва эл ани танимас эрдилар. Бир вақт ани Маккада кўрубдурлар, эллик риквадор била анинг муридларидин. Ул манга ҳикоят қилди. Ҳилолдинки, Ҳусрийнинг ҳодими, эрдики, Ҳусрий дедики, [қуёш фақат менинг ижозатим билан чиқади]. Бу ерда Ҳазрат Махдумий Ҳазрат Шайх ул-ислом ҳолот ва ҳақойиқ ва маорифидин кўп адо қилибдурлар «Нафоҳот ул-унс» да. Тилаган киши ул китобни кўрсун.
426.Шайх Абуллайс Фушанжий қ. с
Шайх ул-ислом дебдурки, Абуллайс Фушанжий бузург ва ориф эрмиш. Аёқ яланг юрур эрмиш. Фушанждин Ҳирига келибдур ва қолибдур. Сабаб бу эрмишки, биёбондин ўтарда бир заифа бир қабр бошида фарзандин тушуб мундоқ деб йиғлар эрмишки, эй онасининг жони, вой онасининг ёлғизи. Анга ҳоле воқеъ бўлубдур ва Ҳирида қолибдур. Шайх ул-ислом дебдурки, Абу Войил Шақиқ б. Салама Куфий тобеиннинг акобиридин, навҳа унин эшитса, йиғлар эрди. Бу тоифадин бири дебдурки, [йиғидан лаззатланиш-йиғининг қийматидир]1. Шайх ул-ислом дебдурки, сендин йироқ тушган ҳасрат йиғисидин лаззат топар, сени топқан не топқай! Абуллайснинг қабри Ҳирининг хиёбонидадур ва муридлари қубури анинг қабри теграсида.
427.Муҳаммад б. Абдуллоҳ Гозурий-Ҳиравий қ. с.
Бу қавмдиндур. Ҳиротда бузург эрмиш. Валоят ва каромот ияси. Хожа Абу Абдуллоҳ Заҳлнинг анга иродати бор эрмиш ва анинг учун азим ишлар қилибдур Бир қатла анга дедики, бу ишларни қиласан ва охир бу шаҳрдин сен мени чиқарғунгдур. Ул деди: мен? Деди: сен! Ул мутаажжиб бўлди. Муддате чун ўтти, чун Муҳаммад Абдуллоҳ Гозурий–Ҳиравий маориф ва насойиҳни муассир айтур эрди ва дунё тарҳига далолат қилур эрди ва эл кўнглига асар қилиб, дунё ишидин илик торторлар эрди. Хожа Бу Абдуллоҳ ани шаҳрдин узр қўлдики, сенинг сўзинг элга зиён қилур, яъни эл ишдин илик тортса, подшоҳ учун оз нима ҳосил бўлур ва Бу Хожа Абдуллоҳ тўрт йил Шиблий хизматини қилиб эрди ва кўп нима анга ийсор қилиб эрди ва Шиблий ани Хуросон жаводи дер эрди ва ҳофиз ва сиқа эрди.
428.Қурбанж р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул пире эрди, дарвеш ва валоят соҳиби. Ва қабри бизинг Гозургоҳдадур. Бир кун Хожа Абу Абдуллоҳ Абу Заҳлға етди. Дедики, эй Абу Заҳл ўғли, қачон бўлғайки, сени юқори ўлтурқайлар ва мени қуни? Хожа ҳушёр эрди, билдики, бузург кишидур. Деди: эй Шайх, бўлаолмағайки, сени юқори ўлтуртқайлар ва мени қуйи. Шайх деди: Абу Заҳл ўғли ранжур бўлма, не мазаси бўлғайки, мени юқори ўлтуртқайлар ва сени қуйи? Бир ҳафтаким ўтти, Хуросон ҳокими ани тутуб, қўрғониға юбордики, бир тоқта кивуруб эшикни қўпордилар, то анда дунёдин ўтти.
429.Хожа Хайрча р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Хайрча бир қул эрди. Қабри Гозургоҳдадур. Хожаси андин хавориқи одоту каромот мушоҳада кўп қилур эрди. Ани озод қилди. Гозургоҳга келди ва бир уйғина ясади ва анда муқим бўлди. Анинг муножотидурки, «Худовандо, ҳар кимга дунё матоиндин сийму зар керак бергил ва ҳар кимга ер ва қул керак бергил, Хайрчаға сен бассен!». Шайх ул-ислом дебдурки, ул гарро ҳоли маҳалли ғайратдур, аммо Ҳақ ихтиёри бандаларға бесабабу иллатдур. Билолким, ҳабаше қул эрди, тилади ва Абу Жаҳл ва Утба ва Шайбаники, Макка содоти эрдилар, сўрди: ул не қилди ва булар не қилиб эрдилар, ҳеч барча анинг иноят ва қисматиға вобастадур. Ва кишига анда сўз етмас. Шайх ул-ислом дебдурки, ҳарким бемор бўлса эрди ё бир дардға учраса эрди, Хайрчадин фотиҳа тилар эрди. Ул ўқигач, филҳол шифо топар эрди. Бир қатла бир донишманднинг тиши оғриб эрди, анга борди. Ул «Ал-ҳамд» ўқуғач ҳамул дам сиҳҳат топти. Ул донишманд дедики, Хайрча, «Алҳамд»ни рост ўқумайсен, мен санга ўргатай, то туз ўқиғайсен! Ул дедики, сен кўнглунгни тузат! Шайх ул-ислом деди: мен Харақонийдин «Ал-ҳамду лиллоҳ» эшиттимки, ўқидики, уммий эрди ва «Ал-ҳамд» дейолмас эрди, аммо рўзгорнинг саййид ва ғавси эрди.
430.Абу Абдуллоҳ Аҳмад б. Абдурраҳмон Наср Молиний қ. с.
Ул Ҳирот машойихининг улуғларидиндур, Шайх Аму ақронидин. Анинг била Ислом ҳажжи қилибдур. Ва Ҳарам машойихин кўрубдур ва суҳбат тутубдур. Ва зоҳиру ботин улуми била ораста эрмиш ва каромоту валоят ияси. Анинг асҳобидин бирига ул дебдурки, Маккага бор, фалон кишига мундоқ ва мундоқ де! Ул бириеча қадамки урубдур, ўзин Маккада кўрубдур ва ул кишига Шайхнинг пайғомин еткурубдур. Ва намоздин бурун: Шайх қошиға келибдур. Анда еткан маҳалда тилагандурки, ҳаж гузорлағай. Ул киши дебдурки, Шайхнинг сўзи хилофин қилмаки, ёнсанг, бора олмағайсен ва уч ой йўлда қолғайсен. Қабри Ҳиротнинг Молинидадур. Шайх ул-ислом авойил ҳолда анинг зиёратиға кўп борур эрмиш.
431. Абу Наср б. Абу Жаъфар б. Абу Исҳоқ Ҳиравий Хончабодий қ. с.
[Абу Наср Муҳаммад б. Аҳмад б. Жаъфар деб ҳам атайдилар]1. Зоҳиру ботин улумиға олим ва рўзгор фақиҳи. Ва асли Кирмонлиғдур. Ва тавбасининг сабаби бу эрмишки, бир кун бирав бир фатво келтурдики, не буюрғайлар, Ислом аиммаси бу масъаладаким, бираз йигитликда ғазаб юзидин бир неча йиғоч бир эшакка урубдур. Ул эшак юз кийн қилибдурки, эй Хожа, сенинг бу зулмунг ҳам мазлумға ўткай, аммо тонгла бу ғазаб сурмакнинг уҳдасидин нечук чиққунгдур? Йигирма йилдурки, ул киши йиғлайдур ва ҳоло кўзининг суйи қонға мубаддал бўлубдур, оё анинг таҳорат ва намозининг ҳукми нечук бўлғай? Чун Абу Наср бу фатвони ўқуди, бу сўз ҳайбатидин беҳуш бўлди. Чун ҳушиға келди, ул киши суҳбати иҳроме боғлади. Чун анинг манзилиға етди, ул киши ул йиғламоқ ва андуҳдин ўлуб эрди. Бир қари киши кўрди: нуроний ва қон кўзидин оқиб, юзида боғлаб эрди, аммо ул киши кулар эрди. Абу Наср ул кулгудин таассуб қилиб, ул киши такфину тажҳизин қилиб, йиғлаб борур эрди. Бир қари киши анга йўлиқиб деди: эй йигит, нега йиғлайсен? Магар Китоб уллоҳдин ояте санга етибдурки, анинг била амал қилмағайсен. Бу йиғламоғинг этаги кулганлар йиғламоғиға ўхшар, йўқки кўнгул қўйганлар йиғламоғиға.
Чун ул пир бу сўзни айтиб ўтти: Абу Насрга дард устига дард ва сўз устига сўз ортти. Ва ҳар недаким эрди, барчадин чиқти ва сафар ва саёҳат ихтиёр қилди. Ва дерларки, уч юз пир суҳбатиға етиб, барчаға хидмат қилди. Ва Хизр а. с. суҳбатиға мушарраф бўлди. Ва Макка ва Мадина ҳарамида Байт ул-Муқаддасда риёзат тортти ва ибодат қилди ва охир Ҳиротқа мурожаат қилди. Ва умри юз йигирма тўртга етти ва беш юзда дунёдин ўтти ва қабри Хончабоддадур, юзору ва ютабарраку биҳи.
432. Султон Маждуддин Толба р. т.
Дебдурларки, черикчи ва сипоҳий эрмиш. Ва тарку тажриду таваккулда ягона эрмиш. Дарвеш Муҳаммад Чургарки, абдолдин эрмиш ва масжиди Жомеъда бўлур эрмиш, бир кун ибриқидин сув тўкулгон эрмиш ва ўзи ётқон эрмиш. Масжид ходими ул сувни кўруб соғиниб-дурқи, дарвеш бавл қилибдур. Ани андоқ урубдурки, аъзоси мажруҳ бўлубдур. Дарвеш бир оҳ урубдур ва кетибдур. Бир ўт пайдо бўлубдур ва масжидқа, чун йиқочдин экандур, туташибдур ва андин ул бозорға ту-шубдурки, ани «жумлафурушлар бозори» дер эрмишлар. Султон Маждуддин Толбаға бу хабарни берибдурлар, дарвеш кейинча борибдур. Чун анга етибдур, дебдурки, мусулмонларнинг шаҳрин не учун куйдурурсен? Дарвеш ёнибдур ва кўзи ашкидин неча қатра ул ўтка тўкубдур, ул ут ўчубдур. Бу рубоийни дебдурки,
Дерларки бир қатла азим сел келди, андоқки, яқин эрдики, Ҳирот шаҳрин сув элткай. Султон Маждуддин Тодбоға айттилар. Деди: менинг хирқамни сел илайига қўюн! Андоқки қилдилар, сел филҳол қайтти. Имом Фахруддин Розий анинг замонида эрмиш, анинг суҳбатиға тақаррубу табаррук тилар эрди. Мазори Ҳирий шаҳрида Хушк ва Ферузобод дарби орасидадур.
Ва Шайх Маҳмуд Ушнувий раҳимаҳуллоҳки, «Ғоят ул - имкон ва маърифат уз-замон вал макон» рисоласининг мусаннифидур, анинг гунбадида мадфундур. Ва бу Шайх Маҳмуд Мавлоно Шамсуддин Муҳаммад б. Абдулмалик Дайламийнинг асҳоб ва шогирдларидиндурки, муҳаққиқларнинг акобир ва машойихидиндур. Ва ҳақиқатда кўп муфид мусаннафоти бор.
433. Абу Абдуллоҳ Мухтор б. Муҳаммад б. Аҳмад Ҳиравий қ. с.
Ҳирот машойихининг акобиридиндур. Зоҳир улуми ва ботин улумиға жомеъ. Валоят ва каромот ияси. Дерларки, қабри лавҳида мундоқ битилган топибдурларки, ул икки юз етмиш еттида дунёдин ўтубдур. Ул дебдурки, таомни андоқ егилки, сен они егайсен, йўқки ул сени! Агар сен они есанг, барча нур бўлғай ва агар ул сени еса, барча дард бўлғай ва тўнни андоқ кийки, руунат ва фахр ва хайлони сенинг ниҳодингда куйдургай. Йўқки, ул иллатлар ўти шуъласин ёрутғой. Дебдурки, ҳар ишда бўлсанг андоқ бўлки, Азроил бошингға келса, ул ишдин ўзга ишга борғулиқ бўлмағойсен ва бори ҳолатинг сенинг била бўлғай. Агарчи таом емак бўлғай, ё мубоҳ амал қилмоқ керак. Ботининг холисанлиллоҳ бўлғай ва ниятинг ул амалда Ҳақ с. т. нинг ризоси бўлғай ва шаръ риояти. Дебдурки, Убудият асли улдурки, зоҳирда андоқ бўлғайсенки, сендин барча шаръ зоҳир бўлғай ва ботинда андоқ бўлғайсенки, анда ғайр ёдининг сиғмоғи бўлмағай ва анга мурид ва асҳобки, каромат ва валоят ияси бўлғай кўп эрди. Абу Али Мухтор Аланий Ҳусайний р. а. дек. Ва ул саййид имомға машҳурдур ва пирининг оёғи сари мадфундур ва фақиҳ Абу Усмон Марғазийдекки, ғоят шавқ ва сўхталийдин Шавқсўхтаға машҳурдур ва анга ғароиб ҳолот ва ажиб вақоеъ эрмиш ва Хончабод гўристонида Абдувоҳид б. Муслимнинг аёғи сари мадфундур.
434. Шайх Абу Зар Бузжоний қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, мен бир киши кўрубменки, ани кўрубдур. Сайёде эрди Бузжонда, қулун тутқучи. Басе саъй қилдимки, ани топтим ва кўрдум. Абу Зар зоҳир каромоти ияси эрди. Бузжонда бир мадраса бор эрдики, Шайх Абу Зар анинг сокинларин авлиё дер эрди. Шайх бир кун ул мадраса эшигида ётиб эрди. Мадраса ходими келди. Шайх сўрдиким, авлиё не ишда? Ходим дедики, бу кун егулук топмайдурлар. Ул мадрасада бир тут йиғочи бор эрди. Ходимга дедики, чиқиб ул йиғочни силк! Ходимки, чиқиб силкди, яфроғларки тушти, холис олтун эрди. Шайх қошиға келтурди. Шайх буюрдики, ёронлар учун таом ол! Ва анинг ашъоридиндур.
Б а й т:
Ва ҳам анинг назмларидиндур:
435. Шайх ул-ислом Аҳмад Номақий Жомий қ. с.
Кунияти Абу Наср Аҳмад. б. Абулҳасандур ва Жарир б. Абдуллоҳ Жабалий фарзандларидиндур разиёллоҳу анҳуки, Расул с. а. в. вафот қилган йил мусулмон бўлди. [Аллоҳ ундан рози бўлсин, деди: Исломни қабул қилганимдан бери Расулуллоҳ с. а. в. зиёратидан маҳрум қилмади ва доимо менга табассум билан боқарди]1
Ва ул баланд қаду бисёр жамил эрди. Амир ул-муъминин Умар р. а. анга бу умматнинг Юсуфи от қўюб эрди. Ҳазрат Шайхқа Ҳазрати Ҳақ с. т. қирқ икки фярзанд бериб эрди, ўттуз тўққузи ўғул ва учи қиз. Шайх-нинг вафотидин сўнгра ўн тўрт ўғул ва уч қиз боқий эрди. Ва бу ўн тўрт ўғул бариси олим ва омил ва комил ва соҳиби тасниф ва соҳиби каромот ва валоят. Ва халқнинг муқтадоси-ю пешвоси эрдилар. Ва ўзи уммий эрди ва йигирма икки ёшида тавба тавфиқи топти ва тоғқа чиқди. Ва ўн саккиз йил риёзатлар тортқондин сўнгра қирқ ёшида ани халқ ичига юборибдурлар ва ладунний илм эшикларин юзига очибдурлар. Ва уч юз той қоғаздин ортуқдурки, тавҳиду маърифат илмида ва сирру ҳикмат маърифатида ва тариқат равишида ва ҳақиқат баёнида тасниф қилибдурки, ҳеч олим ва ҳаким анга эътироз қилмайдур ва қила олмайдур. Бу таснифот барча оёти Қуръоний ва Расул с. а. в. ахбор ва аҳодиси била муқайяд ва муайяддур. Ҳазрат Шайх қ.с. «Сирож ус-соирин» отлиғ китобида келтурубдурки, қирқ ёшимдан берики, мени халқ орасиға юборибдурлар, бу кунгачаким, олтмиш икки ёшимдамен ва бу китобни фармон била жамъ қиладурмен, юз саксон минг кишидурки, бизинг илгимизда тавба қилибдур. Ва андин сўнгра дағи кўп йил Ҳиротда эрмишлар. Шайх Заҳириддин Исоки, Шайхнинг фарзандларидин биридур, «Румуз ул-ҳақойиқ» китобида келтурубдур. Бизинг Шайх илигида умрларининг охириғача олти юз минг киши тавба қилибдурлар, маъсият йўлидин тоат тариқиға кирибдурлар. Ва Шайхнинг Хирқа пири Ҳазрат Шайх Абу Саид Абулхайр қ. р. дур. Ва анинг шарҳи будурким, Ҳазрат Шайх Абу Саидқа бир хирқа бор эрдиким, анда тоат қилур эрди.
Мундоқ дебдурларки, ул хирқа Амир ул-мўминин Абобакр Сиддиқ р. а. дин мерос қолиб эрди машойихқа. То навбат аларға етиб эрди, аларга кўргуздилар ва амр қилдиларки, ул хирқани Аҳмадқа таслим қил! Шайх Абу Тоҳирғаким, аларнинг фарзанди эрди, васият қилдиларким, менинг вафотимдин неча йилдин сўнгра бир, навхат буюк буйлуқ, азрақ кўзлуғ Аҳмад отлиғ йигит сенинг хонақоҳингдин киргай ва сен асҳоб орасида менинг ўрнумда ўлтурмиш бўлғансен, зинҳорким, бу хирқани анга таслим қилғайсен. Аларнинг умри чун охир дамға етти, Шайх Абу Тоҳирға бу орзу бўлур эрдики, валоятеки алардадур, Шайх Абу Тоҳирға топширғайлар. Алар кўз очиб дедиларки, ул валоятеки, сиз тамаъ қилиб эрдингиз, ани яна биравга топширдилар ва бизинг шайхлиғимиз аламин бир хароботе эшикига урдилар ва ишеки бизда эрди, анга таслим қилдилар. Ва сўзларки, эл билмадики, ҳол недур, то улки, алар вафотидин неча йилдин сўнгра бир кеча Шайх Абу Тоҳир воқеъада кўрдиким, бузургвор оталари жамъи асҳоб била мустаъжал борадурлар. Ул сўрдиким, ё Шайх, не таъжилдур? Алар дедиларки, сен дағи келки, Қутби-авлиё келадур. Ул тиладики, борғай, уйғонди. Яна бир кун Шайх Абу Тоҳир хонақоҳида ўлтуруб эрдиким, бир йигит кирди, ҳам-ул сифат билаки, Ҳазрати Шайх васият қилиб эрди. Шайх Абу Тоҳир филҳол билди ва эъзозу икром қилди, аммо андоқки, башарият муқтазосидур. Мутааммил бўлдики, андоқ бузургвор ота хирқасин нечук илигидин чиқарай? Ул йигит деди: Хожа, амонатқа хиёнат раво эрмас. Шайх Абу Тоҳир хушвақт бўлди ва бориб ул ердинки хирқани Ҳазрат Шайх ўз муборак илиги била қозуқдин осиб эрдилар, олиб келтуруб, ул йигитнинг эгнига солди. Ва дебдурларки, ул хирқани машойихдин йигирма икки киши кийиб эрди, охир Шайх ул-ислом Аҳмад Жомға ҳавола бўлди. Андин сўнгра киши билмадики, ул хирқа қаён борди? Шайх ул-ислом Аҳмаддин сўрубдурларки, машойих мақомотин эшитиббиз ва кутубларин кўруббиз, ҳеч қайсидин бу навъ ҳолотки, сиздин зоҳир бўлур, бўлмайдур. Дедики, биз риёзат вақтида ҳар риёзатки эшиттик авлиёуллоҳ тортибдурлар, торттик ва анга нима мазид ҳам қилдук. Ҳақ с. т. ўз фазлу карами била ҳар не пароканда аларға бериб эрди, бир йўла Аҳмадқа берди. Ҳар тўрт юз йилда Аҳмаддек бирав пайдо бўлғай, иззу таолонинг инояти осори анга бу бўлғайки, халқ кўргайлар. [Бу раббимнинг фазлу карамидандир]2. Ҳазрат Шайх каромоту мақомотининг шарҳи андин кўпрокдурки, бу мухтасарда адо топқан, не учунки, бовужудиулки, алар мақомотининг жамъини эллик-олтмиш жузв битибдур, улча бор, шарҳ қилаолмайдур ва ул мақомот машҳуридур. Агар ҳолотиға яхши мутталеъ бўлай деган киши ул китобни ўқимоқ керак. Шайхнинг валодати тўрт юз қирқ бирда эрмиш ва беш юз ўттиз олтида дунёдин ўтубдур.
436. Абу Тоҳир Курд р. т.
Ул Хизр а.с. била суҳбат тутар эрмиш ва Шайх ул-ислом Аҳмадқа анинг била мувонасат бор эрмиш. Шайх ул-ислом дебдурки, бир кун мендин нафс зардолу тилади. Дедим: бир йил рўза тутқил, санга зардолу берай! Бир йилдин сўнгра нафс тақозо қилдики, мен ваъдаға вафо қилдим, сен ҳам қил! Ул боғ сари бордимки, отамдин мерос қолиб эрди, кўрдумки бир зардолуни шағол ебдур ва бутун ташлабдур. Олдимки, ваъдаға вафо қилғаймен, нафс фаръёд қилдики, не иш қилғунгдур, манга ҳеч зардолу керакмас! Эмдики, нафс андин тамом кечти, бир неча зардолу едим ва бир нечани кўтардим ва Шайх Абу Тоҳир қошиғаки менинг пири суҳ-батим эрди ва оллида қўйдум. Шайх ўрук сари боқди ва дедики, Аҳмад, бизинг учун вақф ўруги келтурубсен! Дедим: эй Шайх, вақф эмас ва менинг отам мулкида ўзи тиккан ва манга мерос етган дарахтдиндур ва мен ўз илигим била узубмен. Шайх мусаллам тутмади ва ўғлия айттики, бизинг қўйлардин бир қўй олиб кел ва ўлтур ва шурбое пиширки, очлиғ сафроси Аҳмаднинг димоғи ва бошиға урубдур, билмавдурки, не дейдур ва не қиладур. Мен дам урмадим, то ул таомни келтурдилар. Кўнглумға еткурдиларки, бу таомдин емаки, важҳдин эмас. Мен хаёл қилур эрдим ва нондин илиг уруб ер эрдим. Илҳоқ қилдики, чун айтки, не учун емайсен? Улча кўнглумга солиб эрдилар, айттим. Ўғлин тилади ва ул эт кайфиятин сўрди. Ўғли айттики, қўйлар йироқ бориб эрдилар, фалон қассобдин олдим. Ул қассобни тилаб, эт кайфиятин сўрди. Деди: ул бир қўй эти эрдики, шиҳна зулм била биравдин олиб эрди, манга бердики, ўлтур, яримин шиҳна элтти, ярими қолиб эрдики, шайхзода олиб келди. Шайх Абу Тоҳир бошин қуйи солди. Ва йиғламоқ манга зўр келтурди ва қўптум. Бир савмаъаки, ул яқинда эрди, кирдим, йиғламоғимни тия олмай йиғлар эрдимки, Шайх Абу Тоҳир кирди ва ўлтурди. Ва мен кўнглумда муножот қилур эрдимки, Худоё, андоқки, қўй ишини анга маълум қилдурдунг, ўрук ишин ҳам зоҳир қил! Бу аснода Хизр а. с. кириб келди ва деди: ё Або Тоҳир, Аҳмаднинг мулкига вақф от қўйдунг ва шубҳалиқ таоминға ҳалол от қўйдунг, муни кимдин ўрганибсен? Сенинг Аҳмадқа ҳеч боз-хостинг йўқдурки, ул буюк поядин борур.
437. Шайх Абу Али Формадий қ. с.
Оти Фазл б. Аҳмаддур. Хуросоннинг Шайх уш-шуюхи эрди. Тазкиру мавъизатда устод имом Абулқосим Қушайрийнинг шогирдидур ва тасаввуфда интисоби икки жонибдадур. Бири Шайхи бузургвор Шайх Абулқосим Гургоний қ. с. ға ва яна бири Шайх ул-машойих Абулҳасан Харақоний р. ғаки, ўз замонининг қутби эрди. Шайх Абу Али дебдурки, йигитлигим ибтидосида Нишобурда илм таҳсилиға машғул эрдим, эшиттимки, Шайх Абу Саид Абулхайр Меҳнадин келиб, мажлис айтадур. Мен бордим, то ани кўргаймен. Кўзумки онинг муборакжа-молиға тушти, вола ва ошиқ бўлдим ва бу тоифанинг муҳаббати кўнглумда кўпрак бўлди.
Бир кун мадрасада, ўз ҳужрамда ўлтуруб эрдим. Шайхнинг дийдорининг орзуси кўнглумга тушти ва ул вақт эмас эрдики, Шайх чиққай. Сабр қила олмадим. Қўпдум дағи чиқтим. Чун чорсуға еттим. Шайхни кўрдумки, қолин эл била борур эрди. Мен доғи аларни эришаборур эрдим, беҳуд. Ва шайх бир ерга кирди ва асҳоб доғи кирдилар, мен доғи кирдим ва бир гўшада ўлтурдум. Ондоқки, шайх мени кўрмас эрди. Чун самоъға машғул бўлдилар. Шайхқа вақт хуш бўлди ва важд анга зоҳир бўлди ва тўнин чок қилди. Чун самоъдин фориғ бўлдилар. Шайх тўнин солди ва асҳоб йиртиб улашадур эрдилар. Шайх бир енг била бир унгурин олиб чорладики, эй Бу Али Тусий, қайдасен? Кел! Мен жавоб бермадим ва дедимки, мени кўрмайдурур ва билмас. Шояд асҳоб оросида Абу Али отлиғ биров бор экин! Яна менинг отимни тутуб чорлади. Учунчи қатлада менга зарурат бўлди. Жавоб бериб қўптим ва қошиға бордим. Шайх ул енг била ул унгурни менга берди ва деди: Сен бизга бу енг била унгурдексен. Ани олиб бир ариғ ерда қўйдум ва доим шайх хизматиға борур эрдим ва шайх хизматидин менга кўп фойда ва ёруғлиқлар етишти. Чун шайх Нишобурдин борди. Мен устод Абулқосим Қушайрий хизматиға борур эрдим ва ҳар воқеа ва ҳолат юз кўргузса, анга айтур эрдим ва ул мени илм касбиға тарғиб қилур эрди. Яна икки-уч йил жидд била таҳсилға машғул бўлдум. Бир кун қаламни миҳбарадин чиқордим. Оқ чиқди. Ани устод имомға арз қилдим. Устод дедики, чун илм сендин илик тортти. Сен доғи ондин илик торт ва ишга машғул бўл! Мадрасадин чиқдим ва хонақоҳда сокин бўлдим ва устод Имом хизматида сулук қилур эрдим ва юзланган ҳолни анга арз қилур эрдим ва жавоб топар эрдим. Бир кун менга бир ҳол дас бердики, ул ҳолда гум бўлдим. Чун устод Имомға айттим. Жавоб бердики, эй Абу Али, менинг равишим мундин юқори эмас. Ул вақтда Ҳазрат шайх Абулқосим Гургонийнинг шуҳрати Тусдин етишти. Мен Тусқа, онинг хизматиға бордим. Масжидида асҳоб била ўлтуруб эрди, икки ракаат таҳияти масжид қилғондин сўнгра қошиға бордим. Бош кўтарди ва деди: Кел, эй Буали! Не ниятинг бор? Айт! Мен воқеаларимни арз қилдим. Эрса, дедиким, қутлуғ бўлсун, ишингнинг иб-тидоси ямон эрмас! Тарбият топсанг, бийик даражага етарсен. Мен ўз кўнглумда дедимким, менинг пирим бу кишидур. Онинг хизматида мақом қилдим. Ондин сўнграки, менга қаттиқ риёзатлар ва мужоҳадатлар буюруб эрди. Иқбол қилди ва мажлис ақди буюрди ва ўз фарзандин менинг ҳукмимда қилди ва ҳам шайх Бу Али дебдурки, мундин бурун Шайх Абу Саид Абулхайр Меҳ-надин Тусға келиб эрди ва чун хизматиға бордим. Деб эрдики, эй Абу Али, бот бўлғайки, тўтидек сени сўзга киюргайлар. Оз вақтдин сўнгра Шайх Абулқосим Гургоний менга мажлис ақди буюрди ва сўз эшиги кўнглумда очилди.
438. Шайх Абубакр б. Абдуллоҳ Тусий Нассож. қ. с.
Ул ҳам Шайх Абулқосим Гургонийнинг муридларидиндур. Ва Абубакр Динаварий била суҳбат тутубдур. Андин сўрдиларки, матлуб дийдорин не била кўрса бўлур? Дедики, сидқ кўзи била кўрса бўлур, талаб кўзгусида! Ва ҳам ул дебдурки, сув тасаввури сувсизлиғни дафъ қилмас ва ўт фикрати ҳарорат бағишламас ва талаб даъвоси матлубға еткурмас. Ва ҳам ул дебдурки, то мавҳум вужудни фано ўти кул қилмағай ва кўнгул ғайрат игнаси била анинг ғайридин тикилмагай, жон хилватхонаси жонон шамъи жамоли тажаллилари била ёрумағай, не учунки, эккан ерда тухум экмаслар ва мунаққаш қоғазға нақш чекмаслар. Дебдурларки, ҳоли бидоятида мужоҳада кўп чекти ва ул мужоҳадаси му-шоҳадаға уланмади. Худованди таоло даргоҳида нола қилди, сирриға еткурдиларки, Нассож, талаб дардиға қонеъ бўл, санга топмоқ била не иш! Ҳам ул дебдурки, таваккул улдурки, манъу атони Тенгри таолодин ўзгадин кўрмагайсен. Айн ул-қузот Ҳамадоний ўз мусаннафотида келтурубдурки, Шайх Аҳмад Ғаззолийки, Абубакр Нассож анинг пиридур, муножотида дедики, [Илоҳо, менинг яралишимдан ҳикмат не?]1 жавоб келдики, [Сенинг яралишингдан ҳикмат – жамолимни руҳинг кўзгусида кўрмоқ, муҳаббатимни қалбингга солмоқ]2.
439. Ҳужжат ул-ислом Муҳаммад б. Муҳаммад Ғаззолий Тусий қ. с.
Кунияти Абу Ҳомиддур ва лақаби Зайнуддин. Тасаввуфда интисоби Шайх Абу Али Формадийдур. Ул дебдур: [Шайхим имом Али Формадий ҳазратларининг шайхи Абулқосим Гургоний ҳазратларидан шундай нақл қилганини эшитдим: «Солик ҳануз восил бўлмаган бўлса ҳам, Аллоҳу Таолонинг тўқсон тўққиз исми унинг сифатларига айланади»]1.
Имом Муҳаммад ҳолининг ибтидоси Тусда ва Нишобурда улум таҳсилиға ва онинг такмилиға иштиғол кўргузди. Ондин сўнгра Низом ул-мулк била мулоқот қилди. Жамоати фузало билаки, онинг суҳбатида бўлур эрдилар, мутааддид мажолисда мунозара ва мужодала қилди ва аларға ғолиб бўлди. Ва Бағдодда Низомия мадрасаси тадрисин анга тафвиз қилдилар. Тўрт юз ўттиз тўртда Бағдодға бориб, дарс айтди ва Ироқ аҳли барча анга шефта ва фирифта бўлдилар. Баланд қадр аржуманд поя топти. Сўнгра борисин иҳтиёри била тарк қилди ва зуҳду инқитоъ тариқин илгари тутди ва ҳаж азимати қилди ва тўрт юз саксон саккизда ҳажға мушарраф бўлуб, Шомға мурожаат қилди ва муддате анда эрди ва андин Байт ул-Муқаддасға борди ва андин Мисрға келди ва муддате Искандарияда эрди ва андин Шомға келиб, неча вақт турди ва андин сўнгра ватан азимати қилди ва ўз ҳолиға машғул бўлди ва халқдин хилват ихтиёр қилди ва муфид китоблар тасниф қилди.
«Иҳъё ул-улум»дек ва «Жавоҳир ул-Қуръон» ва «Ёқут ут-таъвил» тафсиридекки, қирқ мужалладдур ва «Мишқот ул-анвор» декки, барча машҳур кутублардур ва бу барчадин сўнгра Нишобурга авд қилди ва сўфия учун хонақоҳе бино қилди. Ва илм талабаси учун мадраса ҳам иҳдос қилди ва авқотин хайр вазоифи тавзеъ этти, Қуръон хатмидин, арбоби қулуб суҳбатидин ва улум тадрисидин ул замонгачаки, беш юз бешда жумодул охир ойининг ўн тўртида Тенгри таоло живори раҳматиға восил бўлди. Шайх Абулҳасан Шозали қ. с. ки, ўз за-монининг қутби эрди, ўзи кўрган воқеадин мундоқ хабар берибдурки, Ҳазрат Рисолат с. а. в. Мусо ва Исо а. с. ға мубоҳот ва муфохират қилибдур Ғаззолий р. т. била. [Аллоҳ ундан рози бўлсин, баъзи дўстларига ёзган мактубларидаги ҳикматларидан]2. Руҳ ҳастии нестнамойдурки, киши анга йўл топмас ва султони қоҳир ва мутасарриф улдур. Қолиб анинг асиру бечорасидур. Ҳар не кўрсалар Қолибдин кўрарлар ва Қолиб андин бехабар; барча оламға олам қайюми била ушбу мисолдурки, олам қайюми «ҳасти нестнамон-дур»ки, олам зарротидин ҳеч зарраға вужуд ва қивом ўзи била эмас. Балки онинг қайюмлуғи биладур. Ва ҳар ниманинг қайюми заруратки, ул нима биладур, вужуди ҳақиқий ангадур ва муқаввим вужуди андин орият важҳи била [Сизлар қаерда бўлсангиз, у сизлар билан биргадир]3 будур ва лекин, бировким маийятни билмагай, илло жисм маийятини жисм била ё араз маийятини араз била ё араз, маийятин жисм била ва бу учаласи олам қайюмиға маҳолдур. Бу маийятни фаҳм қилаолмағай ва қайюмият маийяти тўртунчи қисмдур. Балки маийят ҳақиқат юзидин будур ва бу дағи ҳасти нестнамойдур. Аларки, бу маийятни билмагайлар, қайюмни тилаганлар ва топмағойлар [ва яна унга тегишли]4 Гирдбодки, софи ҳавода ердин қўпар. Бир минора сурати била мустатил ва ўзига чирманур. Қиши анга боқса соғинурки, туфроғ ўзин чирмайдур ва тебранадур ва андоқ эмасдур. Балкн ул туфроғдин ҳар зарра била ҳаводурки, онинг муҳаррикидур. Аммо ҳавони кўрса бўлмас ва туфроғни кўрса бўлур. Бас, туфроғ муҳарриклиғда нести ҳастнамойдур ва ҳаво ҳасти нестнамой. Туфроққа ҳаракатда мусаххарлиғдин ўзга йўқдур ҳаво илкида. Ва салтанат барча ҳавоғадур ва ҳавонинг салтанати нопайдо.
440. Шайх Аҳмад Ғаззолий р. т.
Шайх Абубакр Нассожнинг муридидур. Ва мўътабар таснифоти ва таълифоти бор. Ва алардин бири «Савониҳ» китобидурким, Шайх Фахруддин Ироқий «Ламаъот»ни анинг суннати била тартиб берибдур. Андоқки, дебочасида айтурки, [Аммо баъд: ишқ мартабалари ҳақидаги бир қанча сўзлар «Савониҳ» услубида ёзилди]1. Ва «Савониҳ» фузулидин бири будурким, маъшуқ барча ҳоли билан маъшуқдур, бас истиғно анинг сифатидур. Ва ошиқ барча ҳоли билан ошиқдур, бас ифтиқор анинг сифатидур. Ошиққа ҳамиша маъшуқ кераклик, бас ифтиқор анинг сифатидур. Ва маъшуққа ҳеч нима дарбоист эмас, чун ўзи ўзинингдур, ложарам истиғно анинг сифати бўлғай.
Бир кун анинг мажлисида қори бу оятни ўқудики, [Эй ўз жониға жиноят қилган бандаларим]3. Ул деди: [Аллоҳ «бандаларим» деб, ўзига нисбат бериш билан уларни улуғламоқда. Сўнгра ўқиди: Ишқ йўлида маломат осон кечди, душманларимнинг таъналари мен учун эътиборсиз. Ўз номим билан чақирсалар, карга айланаман ва агар Аллоҳнинг бандаси деб хитоб қилсалар, албатта, эшитувчиман]4. Бу тоифадин бирида Имом Аҳмад сўзларидин бир жузв эди, ани ҳужжат ул-ислом Имом Муҳаммад олиб тааммул қилди ва деди: субҳоноллоҳ, биз тиладук ва ул топти, яъни Имом Аҳмад.
Беш юз ўн еттида дунёдин ўтубдур ва қабри Қазвиндадур.
441. Хожа Юсуф Ҳамадоний қ. т. с.
Кунияти Абу Яъқубдур. [Имом, олим, орифи раббоний, гўзал ҳоллари, кўп эҳсонлари, юксак карамот ва мақомотлари бор эди]1. Ибтидода Бағдодқа борди ва Шайх Абу Исҳоқ Шерозий мажлисида мулозамат қилди ва иши юқори бўлди ва ўз ақрониға фиқҳ илмида ва ўзга улумда, хусусан назар илмида фоиқ бўлди ва Шайх Абу Исҳоқ ани кичик ёшлиғ эканида кўп улуғ поялиғ асҳобиға тақдим қилур эрди ва кўп уламодин Бағдод ва Исфаҳон ва Самарқандда ҳадис истимоъ қилди. Сўнгра барчани тарк қилди ва риёзату мужоҳадат тариқин илгари тутди ва машҳур андоқдурки, тасаввуфда интисоби Шайх Абу Али Формадийғадур ва дебдурларки, Шайх Абдуллоҳ Жувайнийға. Ва Шайх Ҳасан Симноний била суҳбат тутубдур. Марвда сокин бўлди ва андин Ҳирига келди ва бир неча вақт иқомат қилди. Яна Марв аҳли андин мурожаат илтимос қилдилар ва Марвға борди. Яна Ҳирига келди ва андин сўнгра Марв азиматиға мурожаат қилғанда, йўлда беш юз ўттуз бешда фавт бўлди ва ҳам андаки, фавт бўлди, дафн қилдилар ва нсча вақтдин сўнгра Марвға нақл қилднлар ва мазори Марвдадур машҳур. Шайх Муҳйиддин Арабий қ. т. р. ўз мусаннафотидин баъзида айтибдурки, Шайх Авҳадуддин Ҳомид Кирмоний Қуния шаҳрида менинг манзилимда эрди. Дедики, бизнинг билодда Хожа Юсуф Ҳамадоний қ. с. ки, олтмиш йилдин ортуқ шайхлиғ ва иршод сажжодасида ўлтуруб эрди.
Бир кун ўз зовиясида ўлтуруб эрдики, кўнглида ташқари чиқмоқ хутур қилди ва тариқи жумъа кунидин ўзга кун чиқмас эрди ва бу анга оғир келдики, билмас эрдики, қаён борғай? Охир бир маркабга минди ва жиловин қўйди, то қаёнки, Тенгри таоло элтса борғай. Ул маркаб шаҳрдин чиқди ва бодияға кирди ва борур эрди, то ани бир вайрон масжид эшигига еткурди ва турди.
Шайх тушти ва ул масжидқа кирди ва кўрдики, бир йиғит бошин муроқабаға тортибдур. Бир замондин сўнгра бошин кўтарди. Бир ҳанбатлиғ йигит эрди, деди: Ё Юсуф, менга масъала мушкул бўлубдур ва зикр қилди. Шайх ул мушкулни ҳал қилғондин сўнгра деди, эй фарзанд, ҳар қачон сенга масъалае мушкул бўлса, шаҳрға кел, доғи мендин сўр ва мени келурга ранжга солма. Шайх дебдурки, ул йигит менга боқди ва айтти, ҳар қачон масъалае менга мушкил бўлса, анинг ҳаллиға ҳар тош манга санингдек бир Юсуфдур.
Шайх Ибн Арабий дебдурки, мен мундин билдимки, мурид таважжуҳ сидқи била Шамхни ўз жонибиға жазб қила олур эрмиш. Хожанинг ғариб ҳолоти ва ажиб мақомоти андин кўпракдурки, шарҳ қилса бўлғай. Асҳоб аросинда хулафоси тўрт киши эрдилар: Хожа Абдуллоҳ Барқий ва Хожа Ҳасан Андоқий ва Хожа Аҳмад Яссавий ва Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қ. т. а. Ва Хожа Юсуфдин сўнгра бу тўрт кишидин ҳар бири иршод ва даъват мақомида эрмишлар ва муридлар анинг хизматида адаб била мулозим. Чун Хожа Аҳмад Яссавий Туркистон сори азимат қилди. Барча асҳоб ва иродат аҳлини Хожа Абдулхолиқ мутобаатиға далолат қилди. Бу навъ эрмиш, бу хонадоннинг баъзи мутааххир машойихининг рисоласида.
442. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қ. т. р;
Уларнинг равиши тариқатда ҳужжатдур. Барча форуқнинг мақбулидурлар. Ҳамиша сидқу сафо йўлида ва Мустафо с. а. в. шаръу суннати мутобаатида ва бидъату ҳаво мухолафатида қадам урубдурлар ва пок равишларин ағъёр кўзидин яшурубдурлар. Аларға кўнгул зикри. сабақи йигитликда Хожа Хизр а. с. дин бўлубдур ва ул сабаққа мувозабат кўргузубдурлар ва Хожа алардин фарзандлиқ қабул қилибдурлар ва буюрубдурларки, ҳавзлуғ сувға кириб, ғўта ур ва кўнглунгда [«ло илоҳа иллаллоҳу Муҳаммадур расулоллоҳ»]1 дегил. Алар Хожа буюрғондек қилибдурлар ва ишга машғул бўлубдурлар ва кушодлар топибдурлар ва аввалдин охирғача аларнинг рўзгори барча халқ қошида мақбул ва маҳмуд экандур. Сўнгра шайх уш-шуюх олиму орифи раббоний Хожа имом Абу Яъқуб Юсуф Ҳамадоний қ. р. Бухороға келибдурлар ва Хожа Абдулхолиқ алар суҳбатиға етибдурлар ва маълум қилибдурларки, аларда ҳам кўнгил зикри бор. Алар суҳбатида бўлур эрмишлар ва маълум қилибдурларки, то алар Бухорода эрмишлар, дебдурларки, Хожа аларнинг сабақи ва зикри пиридурлар ва Хожа Юсуф суҳбат ва хирқалари пири. Хожа Юсуфдин сўнгра алар риёзатқа машғул бўлдилар ва аҳволларин махфий тутар эрдилар ва аларнинг валояти ул ерга еттики, ҳар вақт намозда Каъбаға борурлар эрди. Аларнинг валояти кўп эрди ва Шомда аларға кўп муридлар пайдо бўлдилар ва хонақоҳ ва остона зоҳир бўлди. Ашуро айёмида жамоати касир алар хизматида ўлтуруб эрдилар ва алар маърифатда сўз айтадур эрдилар. Ногоҳ бир йигит кирди. Зоҳидлар суратида, эгнида хирқа ва кифтида сажжода ва бир гўшада ўлтурди. Ҳазрат Хожа анга назар қилдилар. Ул йигит дедики, Ҳазрат Рисолат с. а. в. дебдурларки, [Мўминнинг фаросатидин қўрқинг! Чунки у улуғ ва қудратли Аллоҳ нури билан боқади]2. Бу ҳадиснинг сирри недур? Алар дедиларки, бу ҳадиснинг сирри будурки, хирқанг остидағи зуннорингни кесиб, иймон кетургойсен. Ул йигит филҳол зуннорин кести ва иймон келтурди ва Ҳазрат Хожа асҳобға боқиб дедиларки, эй ёронлар, келингки, андоқки зоҳир зуннорин кесиб, бу наваҳд йигит иймон келтурди, биз ҳам ботин зунноринки иборати ужбдиндур қатъ қилиб, иймон келтурали, то андоқки, ул омурзида бўлди, биз доғи омурзида бўлали! Ажаб ҳолате асҳобға зоҳир бўлди. Хожанинг оёғиға тушарлар эрди ва тавбаларин тоза қилурлар эрди.
Бир кун алар хизматида бир дарвеш дер эрдики, агар Аллоҳ таоло мани беҳишт била дўзах орасида мухайяр қилса, мен дўзахни ихтиёр қилурмен. Невчунки, ҳаргиз нафсим муроди била зист қилмайдурмен. Бу ҳолда беҳишт нафс муродидур ва дўзах ҳақ муроди.
Ҳазрат Хожа ул сўзни рад қилдилар ва дедиларки, бандаға ихтиёр била не иш, ҳар қаён деса бор, борурбиз ва қаён деса бўл, бўлурбиз, бандалиқ будур! Йўқ, улки, сен айтасан. Ул дарвеш сўрдики, шайтонға ҳақ йўлининг соликлариға даст бўлғай?
Хожа буюрдиларки, ҳар соликки, нафс фаноси сарҳадиға етмаган бўлса! Чунки анга ғазаб даст бергай. Шайтон анга даст топқай. Чун нафс фаноси ҳосил қилмиш бўлса, анга ғазаб бўлмас, ғайрат бўлур ва шайтон ғайратдин қочар. Бу сифат бировга мусалламдурки, юзи ҳақ йўлиға бўлғай ва «Китобуллоҳ»ни ўнг илкига тутқой ва Расул с. а. в. суннатин сўл илкига ва бу икки ёруғлуқ оросида йўл сулуки қилғай.
Бир ниёзманд дедики, Хожа бизга иймон дуоси била мадад қилсалар бўлғайки, бу шайтон домгоҳидин саломат жон элтгайбиз. Алар буюрдиларки, ваъда андоқдурки, фаройиз адосидин сўнгра дуо мустажоб бўлур. Сен ишда бўл ва бизни хайр дуоси била ёд қил! Фаройиз адосидин сўнгра биз ҳам сени ёд қилали. Бўлғайки, бу орада ижобат асари зоҳир бўлғай ҳам сенинг ҳақингға, ҳам бизинг ҳақимизга!
443. Хожа Ориф Ревгарвий қ. с.
Хожа Абдулхолиққа уч халифа эрмиш: Хожа Аҳмад Сиддиқ ва Хожа Ориф Ревгарий ва Хожа Авлиёйи Калон. Ва нисбат силсиласи Ҳазрат Хожа Баҳоуддин Нақшбанд қ. с. ға бу жамоатдин Хожа Орифқа етишур.
444. Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий қ. с.
Ул Хожа Ориф хулафосидиндур.
445. Хожа Али Ромитаний қ. с.
Алар Хожа Маҳмуд хулафосидиндурлар ва бу силсилада аларнинг лақаби Ҳазрат Азизондур. Ва аларға олий мақомот ва зоҳир каромот кўп эркандур. Ва тўқимоқ санъатиға машғул бўлур эрмиш. Ва Ҳазрат Махдумким, «Нафаҳот ул-унс» китобининг мусаннифидурлар, мундоқ дебдурларки, манга баъзи акобирдин мундоқ истимоъ тушубдурки, ишорат аларғадур. Улча Ҳазрат Мавлоно Жалолиддин Румий қ. т. р. дебдурки, б а й т:
Алардин сурубдурларки, иймон недур? Дебдурларки, қўнгармоқ ва овламоқ. Ва ҳам алардин сўрубдурларким, масбуқ масбуқона қазосиға қачон қўпқай? Дебдурларки, субҳдин бурун. Ва алардин манқулдурки, дебдурларки, агар ер юзида Хожа Абдулхолиқ фарзандларидин бири бўлса эрди, Мансур ҳаргиз дор остига бормағай эрди. Ва бу силсила аҳли бу рубоийни
[Ким билан бирга ўтирсангу қалбинг боғланмаса, у билан суҳбатинг асло ҳовушмаса, зинҳор унинг суҳбатидан қочгин, йўқса, азизлар руҳи сени кечирмайди]2.
аларға нисбат берурлар. Ва аларнинг қабри Хоразмда машҳурдур.
446. Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий р. т.
Ҳазрат Хожа Азизоннинг халифасидур ва Ҳазрат Хожа Баҳоуддин ҳазратлариға алардин қабул фарзандлиғқа воқеъ бўлубдур ва алардурларки, Қасри Ҳиндувондин ўтарда дер эрмишларки, бу туфроғдин бир эр иси келадур. Бўлғайки, Қасри Ҳиндувон Қасри Орифон бўлғай. То бир кунки Саййид Амир Кулол манзилидинки, аларнинг хулафосидиндур, Қасри Орифон сари мутаважжиҳ эрдилар. Дедиларки, ул эр исики, бизинг димоғимизға етар эрди, ортуқроқ бўлубдур. Ҳамоноки ул эр мутаваллид бўлубдур. Чун нузул қилибдурлар. Ҳазрат Хожа Баҳоуддин валодатидин уч кун экандур, аларнинг жадди бир муомала аларнинг кўксиға қўйиб, аларни ихлос ва ниёз била Хожа Муҳаммад Бобо назариға келтурубдур. Хожа Муҳаммад Бобо дедиларки, ул бизинг фарзандимиздур ва биз они қабул қилдуқ ва асҳоб сори боқиб, дебдурларки, бу ул эрдурки, бизга онинг иси етиб эрди. Рўзгорнинг муқтадоси бўлғай ва Амир Саййид Кулолға буюрдиларки, фарзандим Баҳоуддин ҳақида тарбият ва шафқатни дариғ тутмағойсен ва сенга биҳил қилмағоймен, агар тақсир қилснг. Амир дедиким, эр бўлмағоймен агар, Хожа васиятида тақсир қилсам.
Хожа Баҳоуддин дебдурларки, тақдир ҳасби била мутааммил бўлурда жаддим буюрдиким, бориб, Хожа Муҳаммад Бобоға ташриф ҳузури илтимос қилки, аларнинг қадами баракоти бу манзилға етгай. Чун алар лиқосига мушарраф бўлдум, ажаб каромотки, алардин мушоҳада бўлди. Бу эрдики, ул менда ниёз ва тазарруъ пайдо бўлиб эрдиким, қўптум ва масжидқа кирдум ва икки ракаат намоз қилдум ва бошимни саждаға қўюб, ниёз била ихлос кўргуздим ва ул орода тилимга бу келдиким, илоҳи, балонг юкини тортарға қувват ва муҳаббатинг меҳнатини тортарға таҳаммул бер! Чун сабоҳ Хожа хизматиға еттим, буюрдиларки, эй фарзанд, дуо мундоқ қилмоқ керакки, илоҳи, онча сенинг ризонг андадур, бу заиф бандангни анга тут ўз фазлу караминг била! Агар худованди таоло ҳар дўстиға балойи йиборса, ўз инояти била ул юкни тортарға қувват бергай ва анинг ҳикматин анга зоҳир, қилғай. Ихтиёр била бало талаби душвордур. Густохлиқ қилмамоқ керак.
Андин сўнг таом ҳозир бўлди. Чун ейилди. Хожа бир қурс менга берди. Хаёлимға келдиким, ушбу соат тўқ таом едук ва манзилғаки бордилар, анда ҳам атъима бўлғусидур, Бу қурс бизинг не василамизға ярар.
Чун Хожа равон бўлдилар. Мен аларнинг жиловида борур эрдим ва ўз хотиримни асли таважжуҳға росих тутуб, ниёзи тамом била қадам урар эрдим. Агар ботинимда тафриқае пайдо бўлса эрди, хожа буюрурлар эрдиким, хотирни яхши асрамоқ керак, то йўлда муҳибларининг бири уйига еттилар. Ул дарвеш башошат ва ниёз била илгари келди ва алар чун нузул қилдилар.
Ул фақирда изтироб асари зоҳир бўлди. Алар дедилар: чинин айтки, изтиробингға боис недур? Ул дарвеш дедики, биз тараф сут ҳозирдур, ўтмак йўқдур. Алар менга боқиб дедиларки, ул қурсни келтурки, оқибат менга ишга яради ва менга ул ҳол мушоҳадасидин аларға яқин ортуғроқ бўлди.
447. Саййид Амир Кулол р. т.
Мазкур бўлғон Хожа Муҳаммад Бобонинг халифасидур. Ҳазрат Хожа Баҳоуддинға суҳбат нисбати тариқат сулуки, одоби таълими ва зикр талқини алардиндур. Бир кун азим мажмаъда Амир Саййид Кулол Хожа ҳазратин тилаб дедики, эй фарзанд Баҳоуддин, Хожа Муҳаммад Бобо нафаси васиятин сизнинг борингизда тамом бажой келтирдим деб. Дедиларки, ҳар не тарбия бобида бормен, сенинг ҳақингда кўргузубмен.
Сен фарзанд Баҳоуддин бобида кўргизгил! Андоқ қилдим ва ишорат ўз кўксига қилиб дедики, бу эмчакни сизинг учун қуруттум ва сизинг руҳониятингиз қуши башарият байзасидин чиқди. Аммо сизинг ҳимматингиз шаҳбози баландпарвоз тушубдур. Эмди ижозаттур. Ҳар ерда матлубдин исе димоғингизда етса, тиланг ва талабда ўз ҳимматингиз мужиби била тақсир қилмайг! Ҳазрат Хожа дебдурларки, ул сўзларки Мир ҳазратлари айтиб, бизга ижозат бердилар, ибтилоға восита бўлдики, ҳам алар тарбияти таҳтида бўлсак эрди, саодат ва саломатқа яқинроқ эрдук.
Бир кун Мир ҳазратлари Хожаға дедиларки, чун устод шогирдга тарбият қилса, ҳар ойина тиларки, ўз тарбияти асарини андин мушоҳада қилғай, то анга эътимод бўлғайки, онинг тарбияти жойгир тушубдур ва агар шогирд ишида халале кўрубдур, ул халалға ислоҳ қилғай. Андин сўнг дедики, Мир Бурҳон менинг фарзандимдур ва ҳозир ўлтурубдур ва ҳеч пирнинг тасарруф илиги анга етмайдур ва маънавий тарбият топмайдур ва манинг ҳузуримда онинг тарбиятиға машғул бўлмоқ кераксиз, то анинг асарини мутолаа қилғаймен ва сизинг санъатингизга тамом эътимод қилғаймен. Ҳазрат Хожа Мирға муроқиб ўлтуруб эрдилар. Ғоят адаб риоятидин ул иш имтисолида таваққуф қиладур эрдилар. Мир дедиларки, таваққуф қилмамоқ керак. Ҳазрат Хожа аларнинг амри имтисоли қилдилар ва Саййид Бурҳоннинг ботини ва зоҳирида пайдо бўлди ва қавий Ҳол анга падид бўлди ва шукри ҳақиқий асари зоҳир бўлди.
448. Қусам Шайх р. т.
Ул турк машойихидиндур. Хожа Аҳмад Яссавий қ. с. хонадонидиндур. Хожа Баҳоуддин ул сўз мужибики, Мир Саййид Кулолаларға ижозат берганда деб эрдики ҳар қаёндин ройиҳаи димоғингизға етса, талабда тақсир қилмайг! Қусам Шайх хизматиға бордилар. Ул аввал мулоқотда қовун ейдур эрди. Пўчоғин Хожа сори ташлади. Алар ғоят талаб ҳароратидин ул пўчоғни териси билан едилар. Ул мажлисда икки-уч қатла бу навъ воқеъ бўлди ҳам бу мажлисда Шайхнинг ходими кириб дедики, уч тева ва тўрт отғойиб қилибман. Шайх Хожаға ишорат қилиб дедики, ани яхши тутингиз! Тўрт киши андоқ хушунат била Хожаға ёпуштиларки, гўс арода қоне воқеа бўлубдур. Ҳазрат Хожа дебдурларки, турк машойихининг шинохти бўлмаса, алар тариқидин мутанаффир ва навмид бўлур. Хожа муроқиб ўлтурдилар. Намозшом адосидин сўнгра ходим яна кириб дедики, ғойиб бўлғон тевалар ва отлар ўзлари келдилар. Қусам шайх хизматида Хожа уч ойға яқин бўлдилар. Охйр ул-амр Шайх Хожаға ташриф берди ва деди: Тўққуз ўғлум бор. Сен барчасидин улуғроқ ва муқаддамроқ. Андин сўнгра ҳар қачон Шайх Нахшабдин Бухороға келур эрди, Хожаға мулозамат қилурлар эрди. Шайх дебдурки, бу навъ талабгорлиғки, сенда кўруб-мен, толиблардин ҳеч қайсида кўрмаймен. Охир бу Қусам Шайх Хожа инқитоъий ва камоли бетаъайюнлуғидин Бухоронинг тимларидин бирида андоқ савдо ва сотиқ қилди ва чиқиб бир дўкончада ўлтуруб, асҳоб ва фарзандларидин ҳар кимки, онинг била эдилар тилади ва дедики, бизинг борур чоғимиз бўлди. Тавҳид калимасин алар мувофақати била айтти ва жон таслим қилди.
449. Халил Ота қ. р.
Хожа Баҳоуддин ҳазратлари дебдурларки, бидоят ҳолда бир кеча Ҳаким ота р. ники, турк машойихининг киборидиндур, воқеъада кўрдумки, бизни бир дарвешга сипориш қиладур. Уйғонғондин сўнгра ул дарвешнинг сурати хотирда эрди ва бизга жаддани эрди, солиҳа отамиз онаси, ул воқеъани аларға айттуқ. Дедилар: эй фарзанд, сенга турк машойихидин насибе бўлғусидур ва мен доим ул дарвешга толиб эрдим.
То бир кун Бухоро бозорида ул дарвешга йўлуқдум ва танидум. Отин сўрдум. Халил эрди. Ул замон онинг била мужоласат ва муколама муяссар бўлмади. Чук манзилға бордим ва оқшом бўлди. Ул дарвеш қошидин биров келиб, мени тилади. Куз айёми эрди. Бир пора мева олдим ва ул дарвеш хизматиға бордим. Чун тиладимки, ул воқеъани анга изҳор қилғаймен. Айттики, улча санинг хотирингдадур, бизга аёндур. Баён қилмоқ ҳожат эмас, менинг ҳолим ўзга бўлди. Кўнгул майли онинг суҳбатиға кўп бўлди ва онинг суҳбатида шигарф аҳвол ва ғариб ва ажиб нималар мушоҳада бўлур эрди ондин. Ва муддатдин сўнгра Мовароуннаҳр мулкининг салтанати анга мусаллам бўлди ва менга онинг хизмат ва мулозаматин қилмоқ зарур эрди ва мулозамат айёмида ҳам азим ишлар зоҳир бўлур эрди ва менга шафқат зоҳир қилур эрди. Гоҳи лутф ва гоҳи унф била манга хизмат адосин таълим қилур эрди ва ул жиҳатдин кўп фавоид менга етар эрди ва бу йўл сайру сулукида кўп ишга ёрор эрди ва олти йилғача онинг хизматида бу навъ бўлур эрдим ва халода хос суҳбатининг маҳрами эрдим ва малода салтанат одобин риоят қилур эрдим ва маликдин бурунроқ ҳам олти йил онинг хизмати ва суҳбатида бўлур эрдим. Кўп қатла боргоҳи хоси қошида айтур эрдиким, ҳар ким Ҳақ таоло ризоси учун менга хизмат қилур, халқ орасида бузург бўлғай ва менга маълум бўлур эрдиким, бу сўздин мақсуди кимдур. Бу муддатдин сўнгра, чун мажозии мамлакатиға завол бўлди ва ҳар лаҳзада мулку хидаму ҳашами ҳабоан мансуран бўлур эрди ва дунё иши тамом манинг кўнглумда совуди. Бухороға келдим. Ревартундаким, Бухоро кентларидиндур сокин бўлдум.
450. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд қ. т. с.
Аларнинг оти Муҳаммад б. Муҳаммад Бухорийдур Аларға қабул назари фарзандлиққа Хожа Муҳаммад Бобойи Самосийдиндур ва одоби тариқат таълими зоҳир юзидин Амир Саййид Кулолдиндур, андоқки, ўтти. Аммо ҳақиқат юзидин алар Увайсийдурлар ва тарбият Ҳазрат Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қ. с. руҳидин топибдурлар. Андоқки, дер эрмишларки, мабодии аҳволда бир кеча ғалаботи жазаботдин Бухоро мазоротидин уч мозорға етишдим. Ҳар мазорда бир чироғдон кўрдум ёнадурғон, ёғи тўла ва фатилалари ёғ ичинда. Аммо фатилаларға бирор нима ҳаракат бермак керак эрдики, яхши туташқой ва ёруғой. Сўнгги мутабаррак мозорда қиблаға мутаважжиҳ ўлтурдум ва ул таважжуҳда ғайбате воқеъ бўлди. Мушоҳада қилдим. Қибла девори шақ бўлди ва бир улуғ тахт пайдо бўлди ва яшил парда ул тахт оллиға тортилғон ва теграсида жамоате. Ва Хожа Муҳаммад Бобони алар орасида танидим. Билдимки, ул хайли ғойиблардиндурлар. Ораларидин биров менга айттики, тахтда Хожа Абдулхолиқдур ва ул жамоат аларнинг хулафосидурлар ва бир-бирин аларнинг отин атади ва Хожа Муҳаммад Бобоға етгонда, дедики, аларни худ ҳаётлари чоғида кўрубсен ва сенинг пирингдурлар ва сенга бир бўрк берибдурлар ва каромат қилибдурларки, нозил бўлғон бало сенинг баракатингдин дафъ бўлғай. Андин сўнгра ул жамоат айттиларки, қулоқ тут ва яхши эшитки, улуғ Хожа Ҳазратлари сенга сўзлар айтғусидурларки Ҳақ с. т. йўли сулукида сенга андин чора йўқтур. Ул жамоатдин илтимос қилдимким, Ҳазрат Хожаға салом қилай ва муборак Дийдорлариға мушарраф бўлай. Пардани илайларидин олдилар. Пире кўрдум – нуроний. Салом қилдим. Жавоб бердилар ва сўзларни, сулук мабдайида ва васатида ва охирида керакликдур, менга баён қилдилар ва дедиларки, ул чироғларки, ул кайфият била сенга кўргуздилар ишорату башоратдур сенга бу йўл қобилият ва истеъдодидин. Аммо истеъдод фатиласин ҳаракатға келтурмак керак, то ёруған ва асрор зуҳур қилған ва яна буюрдилар ва муболаға қилдиларки, барча аҳволу ақдомни барча амру наҳий жодасиға қўйғил ва азимат била амал қил ва суннатни бажо келтургил ва рухсатлар ва бидъатлардин йироқ бўл ва доимо Мустафо с. ш. в. аҳодисини ўзингга пешво қил ва Расул с. а. в. ва асҳоби киром р. а. ахбору осориға мутафаҳҳис ва мутажассис бўл! Ва бу сўзлардин сўнгра ул жамоат манга айттиларқи, санинг сидқи ҳолингнинг шоҳиди улдурки, тонгла эрта фалон ерга борғайсен ва фалон ишни қилғайсен ва мунинг тафсили ул Ҳазратнинг мақомотида шарҳ била бор. Ва андин сўнгра дедиларки, Насафға мутаважжиҳ бўл. Амир Саййид Кулол хизматиға! Чун алар буйруғи била. Насафға бордим ва Мир хизматиға еттим. Илтифотлар қилдилар ва алтоф кўргуздилар ва менга зикр талқини қилдилар ва нафю исбот тариқи била зикрга машғул қилдилар. Чун воқеъда маъмур эрдимки, амал азимат блла қилғоймен. Алония зикри била амал қилдим. Бирор алардин савол қилдиким, дарвешлик сизга маврус ё муқтасаб? Алар дедиларки, [Ҳақнинг бир жазбаси жинлар ва инсонларнинг барча амалига баробардир]1 ҳуқми била бу саодатқа мушарраф бўлдуқ. Яна алардин, сўрдиларки, сизинг тариқингизда зикри жаҳру хилват ва самоъ бўлур? Дедиларки, бўлмас! Яна сўрдиларки, сизинг тариқингиз биноси не ишгадур? Дедиларки, анжуманда хилват зоҳир юзидин халқ била ва ботин тарафидин Ҳақ с т. била.
Улча Ҳақ с. т. буюрубдурки, [уларни на тижорат ва на олди-сотди Аллоҳ зикридан чалғитолмайди]3 ишорат бу мақомғадур. Дерларки, аларга ҳаргиз қул ва додук бўлмас эрмиш. Улардин бу маънода сўрубдурлар; Алар дебдурларки, қачон бандалиғ Хожалиғ била рост келур. Биров алардин сўрдиким, сизнинг силсилангиз на ерга етар? Алар дедиларки, киши силсиласи била ҳеч ерга етмас ва дер эрмишларки, нафсларингизға туҳмат қилингки, ҳар ким Тенгри инояти била ўз нафсининг ямонлиғин ва кайду макрин билгон бўлса, агарчи анга саҳлдур, аммо бу йўл соликларидин кўп бор экандурларки, биров гуноҳин ўзларига тутуб, юкин тортибдурлар ва дер эрмишларки, [эй иймон келтирганлар, Аллоҳга иймон келтиринг!)4 ишорат ангадурки, ҳар турфат ул-айнда ўз вужуди нафъйин ва маъбуди ҳақиқий исботин қилғай.
Жунайд қ. с. дебдурки, олтмиш йилдурки, иймон келтурмакдадурмен ва лекин, ул ихтиёр тарки ва қусури аъмол мушоҳадасидин ўзга нима ҳосил бўлмас ва дер эрмишларки, тааллуқ мосувоға бу йўл соликиға улуғ ҳижобдур.
Ҳақиқат аҳли иймонни мундоқ таъриф қилибдурлар. [Иймон – қалбни Аллоҳдан бошқа ўзига ром этувчи фойдали ва фойдасиз нарсалардан узиб, Ҳаққа боғлашдир]6. Ва дер эрмишларки, бизинг тариқимиз суҳбатдур ва хилватда шуҳратдур ва шуҳратда офат. Ҳайрият жамъиятдадур ва жамъият суҳбатда бу шарт билаки, бир-бирига нафй бўлулғай ва улча ул бузург буюрубдурки, [кел, бир соат иймон келтирайлик!]7, Ишорат ангадурки, агар жамъи бу йўл соликлари бир-бири била суҳбат тутсалар, анда кўп хайру баракатдур. Умиддурки, анга мулозамат ва мудовамат имони ҳақиқийға мунтаҳи бўлғай ва дер эрмишки, бизинг тариқимиз [мустаҳкам тутқичр]8 дурур. Ул илик Пайғамбар с. а. в. мутобаатиға урмоқдур ва саҳобаи киром осориға иқтидо қилмоқ ва бу тариқда оз амал била кўп футуҳ етишур. Аммо суннат мутобаати риояти улуғ ишдурки, ҳар киши бу тариқимиздин юз уюрса, анга дин хатаридур ва дер эрмишлар: солик вақтики, Тенгри дўстларидин бири била суҳбат тутса ўз ҳолидии воқиф бўлсун ва суҳбат замонини ўзга замон била мувозана қилсун. Агар тафовут топса [етдингки, лозим тут!]9 Ва дебдурларки, «ло илоҳа» табиат нафйидур ва «иллаллоҳ» маъбуди барҳақ исботидур ва «Муҳаммадур Расулуллоҳ» ўзни [менга эргашинглар!]10 мақомиға кивурмак, мақсуд зикридин тавҳид калимасининг ҳақиқиқатиға етмакдур ва калима ҳақиқати ўзга калима айтмоқдин бакулли нафий бўлмоқдур. Кўп айтмоқ шарт эмас. Дебдурларки, Ҳазрат Хожа Азизон а. р. в. дер эрмишларки, ер бу тоифанинг кўзида бир суфра-чадур ва биз дербизки, тирноғ юзичадур. Ҳеч нима булар «ўзидин ғойиб эмас ва дебдурларки, тавҳид сирриға етса бўлур. Аммо маърифат сирриға етмак душвордур. Алар муборак сафар азимати қилурда бузургзодалардин бирига зикр таълимин дегандурлар. Ул сафардин қайтғанда аларға дебдурларки, ул таълим олғон зикрга иштиғол кўрсатмайдур ва тарк қилибдур. Алар андин сўрубдурларки, бизни ҳеч туш кўрдунг? Деди: Ҳов, кўрдум! Дедиларки, сенга басдур! Мундин маълум бўлурки, ҳар кимгаки оз робита бу азизлар била бўлса, охир мулҳақ бўлур ва ул нажот сабаби ва даражот рафъи жиҳати бўлур. Алар ҳазратида биров дедики, фалон киши бемордур ва хотирингиз таважжуҳи дарюза қилур. Алардин дедиларки, [аввал хастанинг қайтиши, сўнгра кўнгли синиқнинг таважжуҳи керак]11. Алардин каромот талаби қилдилар. Алар дедиларки, бизнинг каромотимиз зоҳирдур. Бовужуди бу навъ гуноҳ юки ер юзида бора олурбиз. Алар дер эрмишларки, Ҳазрат шайх Абу Саид Абулхайр қ. с. дин сўрубдурларки, сизинг жанозангиз илайида қайси оятни ўқусунлур? Дер эрмишки, оят ўқумоқ улуғ ишдур! Бу байтни ўқусунларки,
Андин сўнгра алар дебдурларки, бизинг жанозамиз илайида бу байтни ўқусунларки,
Мавлоно Жалолуддин Холидин ҳазратларидин сўрубдурларки, Ҳазрат Хожа Баҳоуддиннинг сулук ва тариқининг нисбати мутааххир машойихдин қайси пирнинг тариқиға муносабати бор? Ул дебдурки, сўз мутақаддимин машойихдин денг ва икки юз йилдин ортуқдурки, бу навъ осори валоят зуҳурики, ҳазрат Хожа Ҳазратлариға Тенгри таоло иноятидин воқеъ бўлубдур. Тариқат машойихиға мутааххирлардин ҳеч кимга бўлмайдур. Алар етти юз тўқсон бирда рабиул-аввал ойининг учида душанба кечаси оламдин ўтубдурлар.
451. Хожа Алоуддин Аттор қ. с.
Анинг оти Муҳаммад б. Муҳаммад Бухорийдур. Ҳазрат Хожа Баҳоуддиннинг кибори асҳобидиндур. Ва Ҳазрат Хожа ўз ҳаётлари замонида кўп толибларнинг тарбиятин аларға ҳавола қилур эрмишлар. Ва дер эрмишларки, Алоуддин бизга хейли юкин енгил қилибдур, ложарам валоят анворининг осори [том ва комил суратда]1 алардин зуҳурға келибдур ва алар суҳбати юмни тарбияти натижасидин кўп толиблар буъду нуқсон пойгоҳидин қурбу камол пешгоҳиға етибдурлар ва такмилу икмол мартабаси топибдурлар. Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, бу фақир баъзи азизлардин эшитибменки, [ҳақиқатни аниқловчи олимларнинг раҳбари, диққат билан текширувчи улуғларнинг пешвоси, юксак асарлар ва фасоҳатли тадқиқотларнинг муаллифи, насаби улуғ Саййид Журжоний, унга Аллоҳнинг раҳмати бўлсин!]2ки, инҳирот тавфиқи Хожа Алоуддин асҳоби сулукида топқондур ва ниёзу ихлос аларнинг ходимлар ва мулозимлариға пайдо қилғондур. Борлар дер эрмишларки, то мен Шайх Зайнуддин Алийи Кулол суҳбатиға етмадим, рафздин қутулмадим ва то Хожа Аттор мажлисиға уланмадим, Тенгрини танимадим. Хожа Атторнинг қудси калимотидинким суҳбат мажолисида буюрурлар эрмиш, Ҳазрат Хожа Муҳаммад Порсо қ. с. китобат қайдиға киюргондин Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да мазкур қилибдурлар. Анга етган киши ул фавоиддин баҳраманд бўлур. Алар саккиз юз иккида Ражаб ойининг йигирмасида чоршанба кечаси хуфтон намозидин сўнгра оламдин ўттилар ва қабрлари Чағониёндадур.
452. Хожа Муҳаммад Порсо р. т.
Аларнинг оти Муҳаммад б. Муҳаммад б. Маҳмуд Ҳофиз Бухорийдур қ. с. Улуғ Хожанинг кибор асҳобидиндурлар ва Ҳазрат Хожа алар ҳақида буюрубдурлар ва ўз асҳобида, ҳузурларида аларға хитоб қилибдурларки, ҳақи ва амонатики, Хожалар хонадони хулафосидин бу заифға етибдур. Ва ҳар не бу йўлда касб қилибдур, борини сизга топшурдуқ. Андоқки, биродари диний Мавлоно Ориф топшурди, қабул қилмоқ керак ва ул амонатни халққа тегурмак керак. Алар тавозеъ кўргузуб, қабул қилдилар ва охири маразда алар ғайбатида асҳоб ҳузурида алар ҳақида буюрдиларки, мақсуд бизинг зуҳуримиздин онинг вужудидур ва анга иккаласи тарийқ билаки, жазба ва сулук бўлғай, тарбият қилибман. Агар машғуллуқ қилса, олам ондин мунаввар бўлур. Яна. бир маҳалда бурх сифотин мавҳибат назари била аларға каромат қилдилар ва Ҳазрат-Маҳдум н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, бурх сифоти «Қут ул-қулуб» китобида мазкурдур ва яна бир маҳал мавҳибат назари била аларға нафсни бағишладиларки, ҳар не алар десалар ул бўлғай ва яна бирмаҳалда дедиларки, ҳарне ул деса Ҳақ таоло они қилур. Ҳадиси саҳиҳ ҳукми билаки: [Аллоҳнинг бандалари ичида шундайлари борки, агар Аллоҳга қасам ичсалар, Ҳақ қасамларини рост келтиради]1 дерманки, дей, ул демас. Ва яна бир маҳалда аларға хуфя зикри буюрдилар ва ижозат бердилар амалиға ул мужиб билаки, тариқат одобининг дақойиқу ҳақойиқидин улча билур ва онинг таълимидин, [булардан ташқари бениҳоят илтифотлари бор]2.
Ва саккиз юз йигирма иккида Муҳаррам ойининг Байт ул-ҳаром ва Набии зиёрати алайҳис салавот вас-салом нияти била Бухородин чиқдилар ва Насаф йўли била Чағониён ва Тирмиз ва Балх ва Ҳиротқа мазороти мутабаррикаки, зиёрат қасди била азимат қилдилар. Барча ерда содот ва машойих ва уламо аларнинг шариф мақдамларин муғтанам билдилар ва тамом эъзоз ва икром била талаққий қилдилар. Ва Ҳазрат Махдум н. м. н. дебдурларки, хотирға келурки, чун Жом вилоятидин ўтар эрдилар. Қиёс андоқ қилурким, жумодул-аввАлиинг охири ё жумод ул-охирнинг авваллари эрди эркин. Мазкур бўлғон йилдинки бу фақирнинг отаси жамеъ касир ниёзмандлар ва мухлислар била аларнинг зиёрати қасдиға чиқиб эрдилар ва манинг умрум ҳануз беш йилда бўлмайдур эрди. Отам мутааллиқларидин бирига айттиким, мани эгнига кўтариб, аларнинг маҳофасининг илайига тутди. Алар илтифот қилиб, бир бош кирмоний набот илгимга бердилар. Бу кун ул таърихдин олтмиш йилдурки, ҳануз талъатларининг сафоси манинг кўзумдадур ва муборак дийдорларининг лаззати менинг кўнглумдадур ва ҳамоноки ихлос ва эътиқод ва иродот ва муҳаббат робитаси бу фақирғаки Хожалар қ. а. ҳонадониға воқеъдур, ул назарнинг баракатидир эркин ва умидим улдурки, ушбу робита юмнидин аларнинг муҳиблари ва мухлислари зумрасида маҳшур булғаймен. Ва Жомдин ўтуб чун Нишобурға етибдурлар; ҳаво ҳарорати ва йўл хавфи жиҳатидин асҳоб оросида сўз ўтар эрмиш ва фил-жумла футури ул азиматқа йўл топқон чоғлиғ эрмиш. Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий қ. с. девонин тафоъул тариқи била очибдурлар. Бу абъёт келибдур.
Р у б о и й:
Ва андин Бухороға мактуб йиборибдурларки, Ҳақ субҳонаҳу исми била бу битилди, ул кундаки Нишобурдин чиқилиб эрди ва ул кун таърих саккиз юз йигирма иккида жумод ул охир ойининг ўн биринчи куни эрдики, сиҳат ва саломат ва рафоҳият ҳолида ва вусуқи тамом, илоҳий фазл ва икромиға ва қалб қути ва яқин қуввати номутаноҳий файз ва фазлға бор экан вақтда ишорат бобашорат ҳукми билаки, [Расулуллоҳ с. а. в. яхши башорат қиларди, бадгумонлик қилмасди. Расулуллоҳ с. а. в. деди: мендан кейин пайғамбарлик бўлмайди. Фақат башоратлар бўлади. Мўъмин киши бу башоратларни тушида кўради ёки унга кўрсатилади. Бу ҳадиснинг саҳиҳлигига иттифоқ қилинган].
[Эй ҳидоят пайғамбари, сўзларинг мададкорим,
таянчим, эшигингда умид ва илтижо қиламан]4.
Ва чун сиҳат ва саломатлиғ била Маккаи муҳтарамаға етиштилар ва ҳаж арконин тамом адо қилдилар. Аларға маразе ориз бўлди. Андоғки, видоъ тавофин аммори била қилдилар ва андин Мадинаи муборакка мутаважжиҳ бўлдилар. Ва йўлда асҳобин тилаб имло қилибдурларки, [Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан бошлайман. Саккиз юз йигирма иккинчи сана, зул-ҳижжа ойининг тўққизинчи – шанба кунида Аллоҳу Таоло мукаррам ва муборак қилган Маккадан чиқаётганимизда, эрталаб кун ёришган пайти суфилар тоифасининг пешвоси Жунайд қ. т. с. олдимга келди. Мен ўша пайт мудроқ ҳолатда эдим. Аллоҳ ундан рози бўлсин, Жунайд ўзининг зиёрати ва башорати ҳақида деди: Бу ҳаж қабулдир. Мен бу сўзни эслаб қолдим ва унинг башоратидан хурсанд бўлдим. Кейин мудроқликдан сергак тортдим. Бунинг учун Аллоҳга ҳамд бўлсин!)5
Андин сўнгра яна калимот ҳам арабий иборат била имло қилибдурларки, таржимаси бу бўлурки, бу калимаи воҳидаки, Саййид ут-тоифа Жунайд қ. с. дин воқеъ бўлди, калимадур жомеъаи томма ва башоратдур шомилаи омма бизга ва авлодимизга ва асҳобу аҳбобимизгаки ҳозир ё ғойибдурлар. Анинг учунки, бизнинг қасдимиз бу изоми машоир ва адъияки, ҳар маҳалу здақомда қилилди, барчанинг диний ва дунёвий масолиҳи эрди ва ул қасд бу башорат муқтазоси била мақбул: [неъматларига етказган ва зиёда мукофотлаган Аллоҳу субҳонаҳуга пок, муборак ҳамд бўлсин!]6 Ва ойнинг йигирма учида чаҳоршанба куни Мадинаға етибдурлар ва Ҳазрат Рисолат с. а. в. дин башорат топибдурлар ва ул имло мусаввадасин тилабдурларки, анга нима ортурғойлар? Чун мутолаа қилибдурлар. Дебдурларки, ушбулар-ўқдур ва ортуғроқ битимайдурлар ва панжшанба куни Ҳақнинг живори раҳматиға восил бўлубдурлар ва Мавлоно Шамсуддин Фаннорий Румий ва Мадина аҳли ва қофила аларға намоз қилибдурлар ва жума кечаси ул муборак манзилда нузул қилибдурлар. Амир ул-мўъминин Аббос р. а. нинг муборак марқадининг живорида дафн бўлубдурлар. Ва Шайх Зан-нуддин Хавофий ҳазратлари Мисрдин бир оқ тош йўндуруб келтуруб, уларнинг қабрининг лавҳи қилибдурлар. Онинг била сойир қубурнинг теграсидин мумтоздур. Сиқотдин бирики, аларнинг фарзанди Хожа Бурҳонуддин Абунаср р. а.нинг махсуси эрди, улардин мундоқ нақл қилдики, ул вақтдаки волиди бузургвор фавт қилди. Мен бошларн устида ҳозир эмас эрдим. Чун ҳозир бўлдум. Муборак юзларин очтимким, назаре қилайин. Кўз очиб табассум қилдилар ва менинг изтиробим ортуқ тўлди. Оёғлари сори «елиб, юзумни тобонлариға сурттум. Оёғларин юқори торттилар. Чун аларнинг хабарики, Расул с. а. в. Мадинасида нақл қилибдурлар. Ажам акобиридин баъзиға етишти. Бу иборат буюрдиким, «ҳам анда узалдики, андин қувонди». Аларнинг мурид ва муътақидларидин биров дебдурки, алар Ҳижоз азимати қилурда видоъ вақти дедимки, Хожа, сиз бордингиз? Дедиларки, бордуқ. Уларнинг таййиба анфосидиндурки, асҳобдин бирига битибдурларки, бу фақирнинг хотири доим сизнинг зоҳирий ва ботиний аҳволингизға нигорон бўлур ва алад-давом ул биродар нисбатиға назароти бе иллати илоҳий шомилдур: Саййид ут-тоифа Жунайд қ. с. дебдурки, [карам кўзи очилса, кейин келганларни олдин келганлар билан боғлайди]7. Бовужуд бу кубаройи дин қошида қ. а. мўътабар асл будурким, дебдурларки, кўшишдин тортма қўл ва бахшишга мунтазир бўл! Ва дебдурларки, бизнинг Хожа ҳазратларидин сўрдиларки, тариқатни нима била топса бўлғай? Дедиларки, шаръ била ва яна [овқатланишда ўртача меъёр сақланса, яъни ўта тўқ ҳам, ўта оч ҳам бўлмаса!]8. Ва маном тақлилида эътидол тариқи била кўшиш қилмақ, алал-хусус, [шом ва хуфтон намози орасидаги вақтда қуёш чиқмасдан олдин, ҳеч кимга билдирмай турмоқ керак]9. Таважжуҳ била ўзига фуру бормоқ ва хавотир нафйи алал-хусус таманний хотири ҳол ва мозий ва мустақбал нисбатиға яхши муассирдир [қалбдан пардаларни кўтариш учун]10. Ва яна: [тил беҳуда гапдан сукут қилса, қалб Аллоҳ билан тиллашади. Агар тил гапга тушса, қалб сукут қилади. Сукут икки хилдир: тилнинг сукути ва қалбнинг дунё андишаларидан сукут қилиши. Қимки, тилида сукут қилсаю қалбда сукут қилмаса, унинг гуноҳи енгил бўлади. Кимки, тилда ҳам қалбда ҳам сукут қилса, унга сирлар зоҳир бўлади, улуғ ва қудратли Парвардигор унга тажалли қилади. Кимки, тилида ҳам, қалбида ҳам сукут сақламаса, шайтоннинг мулки ва қўғирчоғи бўлади. Бундан барчамизни Аллоҳнинг ўзи асрасин! Кимки, қалбда сукут қилиб, тилда сукут қилмаса, беҳуда гапдан тийилади, ҳикмат тили билан гапиргувчи бўлади. Аллоҳу Таоло ўз фазлу карами ила улардан бизни насибадор қилсин!] 11.
Абу Наср Порсо қ. с. ва алардин сўнгра аларнинг ўрнида шажараи тоййибалари:
453. Хожа Ҳофизуддин Абу Наср Муҳаммад б. Муҳаммад б. Муҳаммад Ҳофиз Бухорий р. т.
Эрдики, улуми шариат ва русуми тариқат поясин бузургвор отасиға етку руб эрди ва вужуд нафни ва мавжуд базлида алардин ҳам ўткаруб эрди ва сатри ҳолу талбисда бир масобада эрдиларким, ҳаргиз алардин зоҳир бўлмас эрдики, бу йўлға қадаме урмиш бўлғайлар ва бу тоифа улумидин, балки сойир улумдин масъала билмиш бўлғайлар ва агар алардин савол қилсалар эрди, дер эрдиларки, китобға ружуъ қилали! Чун китоб келтуруб, очсалар эрди, то ҳамул маҳалда чиқар эрди. ё мақсуд варақидин бир-икки варақ юқори ё қўйи. Мундин тахаллуф қилмағай эрди.
Бир кун аларнинг мажлисида Шайх Муҳиддин Арабий қ. т. с. зикри ва онинг мусаннафоти ўтар эрди. Бузургвор оталаридин ривоят қилдиларки, алар дер эрдиларки, «Фусус» жондур ва «Футуҳот» кўнгул. Ва дағи дер эрдиларки, ҳар ким «Фусус»ни яхши билса, анга Ҳазрат Рисолат с. а. в. мутобаъатининг доияси қавий бўлур ва алардин бу сўз ноқили Ҳазрат Махдумий н. м. н. дур ва бу ҳақир алар асҳобу муридларидин бир сиқа! кишидин эшиттимки, аларнинг ҳусну хулқи бобида дедиким, бир кун аларнинг тағойисики, ҳофиз ва хушхон киши эрмиш батахсис «Қуръон» ўқимоқда. Бир кун бир мулозимиға ғазаб қилиб, нафсоният юзидин сафоҳат қилиб сўкадур эрмиш. Алар етибдурлар ва онинг ғазаби ўти мунтафиъ бўлмайдур. Алар анга илтимос қилибдурларки, бизинг учун бир ушр «Қуръон» ўқунг! Бу илтимос ҳеч кимга йўқ дер илтимос эрмас, хусусан, алардек бузургворға. Заруратан «Қуръон» ўқумоқ бунёд қилибдур. Бу латофат била наҳй мункар ҳеч киши ёд билмаски, кишини паст мартабадин не бийик манзилға далолат қилғайлар ва орада куллий мақсуд худ хўброқ важҳ била ҳосил бўлғай ва алар саккиз юз-етмиш бешда дунёдин ўтдилар ва қабрлари Балхдадур.
454. Хожа Ҳасан Аттор р. т.
Алар Хожа Алоуддин Атторнинг фарзандидурлар. Қавий жазбалари бор эрмиш. Ва жазба тариқи била ҳар қачон ҳар кимга тиласалар эркан, тасарруф қилурлар эрмиш ва ани бу оламға, ҳузур ва шуур мақомидин ўткариб, бехудлиқ ва бешуурлиқ оламиға еткурур эмишлар. Ва ғийбат ва фано жомики баъзи сулук ва мужоҳада аҳлиға адо сабили надрати воқеъ бўлур, анга тутар эрмишлар. Ва онча Мовароуннаҳр ва Хуросонда бу ишнинг толиблар орасида аларнинг бу исрофу тасарруфи муқаррар ва машҳурдур. Ҳар ким дастбўсиға мушарраф бўлса эрмиш, бехуд бўлуб йиқулур эрмиш ва ҳақиқий сакру фано давлати анга муяссар бўлур эрмиш. Ва дерларки, бир кун сабоҳ уйдин чиққан эрмишлар ва ғолиб кайфиятлари бор эрмиш. Ул ҳолда ҳар кишига кўзлари тушубдур, кайфият ва бехудлуғ даст бериб йиқилибдур. Аларнинг дарвешларидин бири муборак сафар азиматиға Ҳирийга келган эрмиш. Кўча ва бозор-даким юрур эрмиш, элга андоқ маълум бўлур эрмишки, ўз ҳолида эмас ва анга ботиний кайфият ғалаба қилибдур. Ҳазрат Махдум н. м. н. дебдурларки, бу силсилада азизеки, мен алар суҳбатиға етар эрдим, алардин аларнинг ҳолин истифсор қилдим. Дедиларки, ул дарвешнинг иши будурки, дойим Хожа Ҳасаннинг суратин хотирда асрар ва анга муроқиб бўлур, бу иш баракатидин аларнинг жазбаси анга асар қилиб, бу навъ мағлублиғ ва бехудлиғ анга даст берур. Ва алар андоқки, Хожалар силсиласидаги баъзи азизлар беморлар марази юки остиға кириб, бемор сиҳҳат топиб, алар ул беморлиғни тортарлар эрмиш. Ҳижоз сафаридаки, Шерозға етибдурлар, ул ернинг акобиридин бири алар нисбатиға иродат ва ихлоси тамом кўргузуб эркандур, анга маразе торий бўлғондур. Хожа анинг иёдатиға бориб, маэкур бўлғон дастур била анинг маразини қабул қилиб, ул юк остиға кирибдурлар ва ул азиз сиҳҳат топиб дур ва Хожа Ҳасан ҳазратлари мариз бўлуб, ул мараз била оламдин ўтубдурлар; Ва аларнинг бу воқеаси саккиз юз йигирма олтида қурбон ҳайитининг душанба кечасида воқеъ бўлубдур. Ва наъшларин Шероздин Чағониёнғаки, оталарининг мадфани андадур, нақл қилибдурлар.
455. Мавлоно Яъқуб Чархий қ. т. с.
Асли Чарх деган ердиндурларки, Ғазнийнинг кентларидиндур. Ва Хожа Алоуддин Атторнинг асҳобидиндур, балки Хожайи бузургвор асҳобидин эрмиш, Ул Ҳазрат оламдин нақл қилғондин сўнгра Хожа Алоуддин қ. с. суҳбатиға етибдур. Мавлоно дер эрмишларким, аввал қатлаким, Ҳазрат Хожаи бузургвор муборак суҳбатлариға етиб, ўзни топшурдук, алар буюрдиларки, биз ўзлукумиз била ҳеч иш қилмасбиз, бу кеча кўраликим, сени радму қилурлар, ё қабулму? Мавлоно дебдурки, ҳаргиз ул кечадин саъброқ кеча манга ўтмайдурким, тонг отқунча бағрим юз лахт қон эрдиким, ё Раб, бу эшикни манга қабул била очқайлар, ё рад қилғайлар. Алас-сабоҳ чун Ҳазрат Хожайи бузургвор субатлариға бордим, иноят қилиб дедиларки, қабул қилдилар, аммо сен Алоуддин суҳбатида бўлғунгдур, дебдурлар. Андин сўнгра мен Бадахшонға туштум ва Хожа Алоуддин, Ҳазрат Хожайи бузургвор қ. с. вафотларидин сўнгра Чағониёнға келиб, мутаваттин бўлдилар. Ва манга киши юбориб, Ҳазрат Хожайи бузургвор ишорат қилған сўзни изҳор қилдиладр. Ва мен алар хидматиға келиб, то алар ҳаётда эрдилар, алар хидматида бўлдум. Ва Ҳазрат Махдумий н. м. н. Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳ қ. с. дин мундоқ дебдурларки, алар Ҳазрат Мавлоно суҳбатиға етибдурлар ва мундоқ дебдурларки, Ҳиротда эрдим, манга Ҳазрат Мавлононинг хидмати доияси пайдо бўлди. Чағониён вилоятиға мутаважжиҳ бўлдум ва кўп машаққат ва меҳнатдин сўнгра анда еттим. Ва ҳамоноки тамом, ё аксар йўлин яёғ бормиш бўлғайлар. Ва дебдурларки, чун алар суҳбатиға мушарраф бўлдум, аларнинг юзида баёзеки, табъға мужиби танаффур бўлғай, зоҳир эрди ва манга қатиғ демак сиёсат либосида зоҳир бўлдилар. Ва анча ирик сўзлаб, сиёсат қилдиларки, яқин эрдики, алардин менинг ботиним мунқатеъ бўлғай. Бағоят маҳзуну мағмум бўлдум. Яна бир қатлаки, алар суҳбатиға етиштим, манга маҳбублиқ ва жамолият суратида зоҳир бўлдиларки, ҳаргиз ул хўблуғ била киши кўрмайдурмен. Ва ниҳоятсиз лутф кўргуздилар. Ва Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, бу маҳалдаки Хожа хидматлари бу сўзни дейдур эрдилар, менинг назаримға бир азиз сурати била кўрундиларки, манга анинг жониби иродат ва робитаи тамом бор эрди. Ва ул азиз оламдин ўтуб эрди ва филҳол ул суратни хулъ қилдилар ва ҳамоноки ул иш Хожа хидматлариға ихтиёр ва шуур била воқеъ бўлуб эрди эркин. У маъно исботиғаки, Ҳазрат Мавлонодин нақл қилдилар. Ва дерларки, Ҳазрат Мавлоно, дер эрмишларки, толибеки бир азиз суҳбатиға келур. Хожа Убайдуллоҳдек келмоқ керак, чароғ муҳайё қилғон ва ёғ ва фатилани таёр ясаган, ҳам ул гугурд анга тутмак керак. Хожа Убайдуллоҳ қ. с. дер эмишларки, Мавлоно хидматлари Ҳазрат Шайх Зайнуддин Хавофий хидматлари била Мавлоно Шиҳобуддин Сайрафий қошинда ҳамсабоқ эркандурлар. Бир кун мендин сўрдиларки, дерларки, Шайх Зайнуддин вақоеъ ҳаллиға ва мақомот таъбириға кўп иштиғол кўргузурлар. Дедим, бале, андоқдур. Мавлоно соате ўзларидин ғойиб бўлурлар эрди. Чун ҳозир бўлдилар, бу байтни ўқидиларки,
456. Хожа Алоуддин Ғиждувоний қ. с.
Хожа Убайдуллоҳ дебдурларки, Хожа Алоуддин Ғиждувоний бузургвор Хожанинг асҳобидин эрмиш. Ва Ҳазрат Хожа ани Ҳазрат Хожа Муҳаммад Порсо суҳбатлариға амр қилғондурлар. Ва азим истиғроқи бор эрмиш. Ва бағоят ширинтакаллум эрмиш. Гоҳ бўлур эрмишки, сўз айтадурғоннинг орасида ўздин ғойиб бўлур эрмиш. Хожа Муҳаммад Порсо қ. с. муборак сафарға азимат қилғонда ани ҳам ўзлари била элтибдурлар. Самарқанд акобиридин бири айтибдурким, Хожа Албуддин бағоят қари ва заиф бўлубдур, андин ҳеч иш келмас, агар ани қўюб борсангиз бўлур. Хожа дебдурларки, анинг била ҳеч ишимиз йўқдур, мундин ўзгаким, ҳар қачон ани кўрсак, Хожалар нисбати хотирға келур.
457. Мавлоно Низомуддин Хомуш қ. с.
Хожа Алоуддин Аттор асҳобидиндур. Ва таҳсил авонида Хожаи бузургворни Бухоро уламосидин бирининг мажлисида кўрган экандур. Андин сўнгра Хожа Алоуддин суҳбатиға етибдур. Авойилда анвоъи риёзоту мужоҳадотға машғул бўлур эркандур. Ва нафс тазкияси ва кўнгул тасфиясиға кўп жидд кўргузур эркандур. Ва дебдурки, аввал қатлаки, Хожа Алоуддин суҳбатиға бордим, Хожаи бузургвор асҳобидин бири аларнинг эшикида ўлтуруб эрди. Манга дедики, вақт бўлмадики, зуҳду покизаликларингдин чиққайсен? Бу сўз менга оғир келди, аммо Хожа қошиға кирганда алар ҳам ушбу сўзни дедилар, вале манга оғир келмади. Ҳазрат Мавлоно Саъдуддин Кошғарийнинг алардин кўп нақл-лари бор «Нафоҳот ул-унс»да. Ва ул жумладин бири будурким, дебдурларки, бир кеча инкор аҳлидин бири алар борасида сўзлар айтадур эрди ва мен муқобалада жавоблар айтадур эрдим, андоқки сўз узоққа тортти. Ва ул ердинки, биз эрдук, аларнинг манзилиғача узоқ йўл эрди, андоқки имкон йўқ эрдики, сўз эшитилғай. Тонг эрта алар хидматиға чун бордим, дедиларки, кеча сенинг унунг бизни ташвишга соладур эрди. Ҳар киши ҳар не деса, жавоб берма ва ўз ишингга машғул бўл! Ҳазрат Махдуми н. м. н. Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳ қ. с. дин нақл қилибдурларким, алар дебдурларки, бир кун алар хидматиға борадур эрдим. Йўлда манга ошнолардин бири йўлиқти ва сўзга тутти, ҳамоноки, ул киши чоғир ичиб эрди. Чун алар хидматиға еттим, дедиларки, магар сен ичарсен? Дедим: йўқ. Дедилар: пас санга не ҳолдур? Дедим: Йўлда бир маст йўлуқти, мени сўзга тутти. Дедилар: пас бу анинг ҳолидурким, санга қолибдур.
458. Хожа Убайдуллоҳ Имом Исфаҳоний қ. с.
Ул дағи Хожа Алоуддин асҳобидиндур. Ул дебдурки, аввал қатлаки Хожа мажлисиға еттим, бу байтни ўқидиларки,
Баъзи рисоласида Алоия тоифасининг таважжуҳи тариқин зикр қилибдурки, аларнинг ботиний нисбатларннинг парвариши андоқдурки, ҳар қачон тиласаларқи, анга иштиғол кўргузгайлар, аввал ул кишининг суратинки, бу нисбатни андин топибдурлар, хаёл қилғайлар, ул замонғачаким, маъҳуди ҳарорат ва кайфиятлари асари пайдо бўлғай. Андин сўнгра ул хаёлни нафй қилмағайлар, балки асрағайлар. Ва кўз ва қулоқ ва барча қуво била ул хаёл била кўнгулда мутаважжиҳ бўлғайларки, ҳақиқати жомиъаи инсоний иборат андиндурки, мажмуъ коиноти улви ва суфлидин анинг муфассалидур. Агарчи ул ажсомға ҳулулдин муназзаҳдур, аммо чун анинг била бу қитъаи лаҳми санавбари орасида нисбати бор. Кўз ва хаёл ва барча қувони анга келтурмак керак ва анинг ҳозири бўлмоқ ва кўнгул эшикида ўлтурмоқ. Бизга шак йўқтурки, бу ҳолатда ғийбат кайфияти ва бехудлиғи юз кўргузабошлар. Ул кайфиятни бир йўл фарз қилмоқ керак ва анинг кейнича бормоқ керак. Ва ҳар фикрки кирса, қалб ҳақиқатиға мутаважжиҳ бўлуб, ул фикрни нафйи қилмоқ керак. Ва ул нимага машғул бўлмоқ керак ва ул мужмалға куллий қочмоқ керак. Ва то ул нафйи бўлғунча, ул шахс суратиға илтижо қилмоқ керак. Ва ани лаҳзае асрамоқ керак, то яна ул нисбат пайдо бўлғай. Ул замон худ ул сурат нафй бўлур, аммо керакки, шахс ул сурати мутаважжиҳин нафй қилмағай. Ва ҳам ул калимаи таййиба маъносида дебдурки, нафйи ашё касрат ва суварин ул айни воҳидғаки, барча соликларнинг мақсуду матлубндур, рожиъ қилмоқдин иборатдур. Ва исбот барча суварни ул айни воҳидда мушоҳада қилмоқ ва буларни анинг айни кўрмакдин иборатдур. Пас «Ло илоҳа», яъни бу сувари мута-ваҳҳима ғайрияти манфийдур ва рожиъ ҳам ул бир аслғадур. Ва «Иллаллоҳ», яъни бу воҳид маънодуркн, бу сувар била кўрунур, валлоҳу аълам.
459. Мавлоно Саъдуддин Кошғарий қ. с.
Авойили ҳолда улум таҳсилиға машғўл эрмишлар ва мутадовила кутубни кўргон экандурлар ва сувари жамиятлари ҳам бор экандур. Чун бу тариқ доияси пайдо қилибдурлр тарк ва тажрид қилиб, Мавлоно Низомуддин суҳбатлариға уланибдурлар. Дер эрмишларки, неча йилдин сўнграки, алар хизматида эрдим, менга Макка сафари дағдағаси пайдо бўлди. Чун алардин ижозат тиладим. Алар дедиларки, ҳар неча боқадурмен, бу йил сени ҳожилар қофиласида кўрмаймен ва мундин бурун воқеалар кўруб эрдимки, андин кўп мутаваҳҳим эрдим. Алар деб эрдиларки, кўрқма, чун борурсен, ул воқеаларингни Мавлоно Зайнуддинға айтки, муташарреъ кишидур ва суннат жоддасида собит. Ва муродларн бу сўздин Ҳазрат Шайх Зайнуддин Хавофий эрмишки, ул кун Хуросонда шайхухат ва иршод маснадида мутааййин эрмишлар. Мавлоно дебдурларки, чун Хуросонға келдим ва ҳажға бормоқ, андоқ Мавлоно Низомуддин қ. с. деб эрди. Неча вақт таваққуфға қолди ва кўп йилдин сўнгра муяссар бўлди. Чун Шайх хизматиға етиштим. Ул воқеаларни арз қилдим. Дедиларки, бизнинг била банъат қил ва бизинг иродатимиз қайдиға қил! Мен дедим: Азизеки, мен бу тариқни андин қабул қилибмен, ҳануз ҳаёт қайдидадур. Сиз амин ва муршидсизки, бу тоифа тариқида бу жойиздур. Андоқ қилаи. Шайх дедики, истихора қил! Мен дедимки, истихорамға эътимодим йўқтур. Сиз истихора қилинг! Шайх дедики, ҳам биз истихора қилоли, ҳам сен истихора қил! Чун кеча бўлди, истихора қилдим. Кўрдимки, хожалар табақаси Ҳирий зиёратгоҳиғаки, ул вақт шайх анда эрмишлар кирибдурлар, дарахтларни қўнғорадурлар ва томларни йиқадурлар ва қаҳру ғазаб осори аларда зоҳирдур. Билдимки, ишорат ул иш манъиғадур. Хотирим жамъ бўлди ва осудалиғ била оёғимни узотиб, уйқуға бордим. Чун тонгласи Шайх мажлисиға келдим. Ондин бурунки, мен воқеамни арз қилғаймен, Шайх дедики, тариқ бирдур ва барча бирга-ўқ қайтурлар. Ҳамул ўз тариқинг била ишга машғул бўл! Агар воқеа ё мушкиле оллинға келса, бизға айтғил, қилаолғонча мадад қилоли! Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, Мавлоноға ул маъноки анга машғул булурлар ғалаба ва истилоси зоҳир эрди. Оз таважжуҳ била ғайбат осори ва бехудлуғ кайфияти юз кўргузур эрди. Кишиким, ул ҳолдин воқиф эрмас эрди, соғинур эрдики, аларнинг уйқуси келадур. Авоилдаким, алар суҳбатиға еттим. Масжиди Жомеъда алар хизматида ўлтуруб эрдим. Аларға ҳамул ғайбат ҳоли юзланди. Мен гумон қилдимки, аларға уйқу келадур. Дедимки, бир соат истироҳатға иштиғол кўргузулса йироқ эмас. Алар табассум қилиб дедиларки, магар ақиданг йўқдурки, бизга уйқудин ўзга амре бор. Бир кун айтурлар эрди: дарвешлардин баъзи дерларки уйқу била уйғоғлиқ орасида фарқ мундин ўзга йўқдурки, ўзда хиффатеки, уйқудин сўнгра бўлур топорлар. Йўқ эрса, аларнинг машғуллуқларининг кайфияти уйқуда ва уйғоғлиқда бир тариқа биладур. Балки уйқудаким, баъзи мавонеъ муртафеъ бўлур софийроқ ва қавийроқ бўлур ва менга гумон андоқдурки, улча айтурлар эрди, ишорат ўз ҳоллариға эрди, валлоҳу аълам. Дарвешлардин бирики, алар суҳбатиға етар эрди, мундоқ ҳикоят қилдики, менга ваъз мажлисидаки, дарвешлар маорифлари ўтар эрдилар. Кўп тағаййур воқеъ бўлуб, кўп сайҳа ва фарёд қилур эрдим ва андин асру маҳжуб бўлур эрдим. Бир кун бу ҳолни аларға дедим. Айттиларки, ҳар қачон сенга ул тағаййур воқеъ бўлса, бизни ёдингға келтур! Ул вақтки, алар Ҳижоз сафариға бориб эрдилар. Манга мадрасалардин биридаки, бир азиз анда ваъз айтур эрди, тағаййур бўлмоқ оғози бўлди. Аларға таважжуҳ қилдим. Кўрдумки, мадраса эшигидин кирдилар ва менинг қошимға еттилар. Икки иликларни эгнимга қўйдилар. Мен ўзумдин бордим ва беҳуш йиқилдим. Ул вақтки ўз ҳолимга келиб эрдим, ваъз мажлиси тугониб эрди ва ул халқ тарқаб эрдилар ва кунас менинг устумга етиб эрди ва ул кун рамазоннинг сўнгги панжшанбаси эрди. Они кўнглумда асрадимки, алар Маккадин келсалар, аларға айтқаймен. Чун алар Маккадин ташриф келтурдилар ва алар хизматиға мушарраф бўлдум. Жамеъ алар хизматида эрдиларки, бу сўзни аларға айтурдин монеъ эрдилар айта олмадим. Алар менинг сори боқиб дедиларки, панжшанбае эрдики, онинг била ийд оросида яна панжшанба йўқ эрди. Алар саккиз юз олтмишда жумад ул-охир ойининг еттисида чоршанба куни дунёдин ўттилар.
460. Хожа Убайдуллоҳ қ. с.
Ҳазрат Махдуми н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»ни битирда замон машойиху акобирдинки ҳаёт қайдида эрдилар Ҳазрат Хожа Носируддин Убайдуллоҳдин ўзга киши ул табаррук китобда зикр қилмадилар ва алар зикру маноқибида айтилғоннинг таржимаси будурким, оёт мазҳари ва каромот ва валоёт мажмаи Хожалар табақасиға илтиём робитаси ва интизом силсиласи ул шариф қавмға қ. т. а. Ҳазрат Хожа ва аларнинг мухлислари ва ниёзмандларидурлар. Умид улдурким, аларнинг шариф вужудлари баракатидин бу шариф силсиланинг илтиём ва интизоми ило явмил қиём имтидод топқай. Ҳар неча бу фақирдин бу навъ сўзлар амсоли гўстохлиқ сурати топар, аммо ҳар неча ўзум била андиша қилдим. Узумдин они топа олмадимким, хотир анга қарор бера олмағайменки, бу мажмуъаки, мунунг жамъидин мақсуд бу тоифанинг маорифининг зикри ва маноқибининг нашридур, аларнинг зикридин холи бўлғай. Ложарам бу шариф силсиланинг маноқиби шарҳин ва аҳволин аларнинг баъзи қудсия калимотлари билаки, маориф нигорхоналарининг рақамзадаси бўлубдур, миският ул-хитом қилилди. Ҳазрат Махдумий н. м. н. ким алар васфида бу навъ нукта сурубдурлар, аларнинг маорифидин баъзи сўз келтурубдурлар. Чун сўз бағоят дақиқу бийик эрди ва бу бебизоатнинг фаҳми ва идроки андин қосир. Аларнинг баъзи ҳолотики, бу ҳақирға мавҳум ва яқин эрди анга шуруъ қилилди. Аларнинг мавлиди Тошкандур ва оталари дарвеш киши эрмиш ва она тарафидин ҳамоноки, Шайхи Таҳурки, ул вилоятда мутааййин шайх эрмиш, анта етарлар ва ўзларида бу иш чошниси туфулият айёмидин бор эрмиш. Йигит бўлғондин сўнграким, саёҳатға қадам қўюбдурлар. Кўп машойих ва авлиё хизматиға етиб, суҳбатлариға мушарраф бўлубдурлар, Хуросон машоййхидин Ҳазрат Мирсайид Қосим Анвор қ. с. хизматлариға етибдурлар ва Шайх Баҳоуддин Умар р. т. мулозаматиға мушарраф бўлибдурлар ва Шайх Зайнуддин Хавофий суҳбатиға етибдурлар ва Мавлоно Муҳаммад Асад ва Мавлоно Саъдуддин Кошғарий била суҳбат тутубдурлар ва Мовароуннаҳр машойихидин Хожа Муҳаммад Порсо мулозаматиға етибдурлар ва Хожа Абу Наср суҳбатиға етибдурлар ва Мавлоно Низомуддин Хомуш била суҳбат тутубдурлар. Мавлоно Яъқуб Чархий қ. с. дин иршодлар ва тарбиятлар топибдурлар ва сўнгралар Ҳазрат Хожаға онча мукнат даст бердики, маълум эмаски, машойихдин ҳеч кимга ул даст берибдур ё йўқ. Мулкка ажаб истило ва салотин ва мулукка ғариб исрофу ҳукм, Мовароуннаҳр салотини ўзларин аларнинг муридзодалари ва. маҳкуми ҳукми туторлар эрди. Йўқки, ёлғуз Мовароуннаҳр салотини, балки Хуросон ва Ироқ ва Озарбайжон, ҳаттоки бир соридин Рум ва Мисрғача ва бир соридин Хито ва Ҳиндғача барча мулук ва салотин ўзларин Хожанинг маҳкуми ҳукми ва маъмури фармони тутарлар эрди ва руқъалари бу салотинға онча муассир эрдиким, аларнинг аҳкоми ўз худдомиға бўлмағай ва Ҳазрат Хожага зоҳир жамъияти барча абнои замондин кўпрак воқеъ эрди. Андоқки, ботин жамъиятидағи барча абнои замондин балки кўп, мозий машойихдин доғи ҳамоноки ортуғроқ эрди ва бу ҳақир била илтифотлари кўп бор учун ваҳйи осор руқъалари била мушарраф қилиб, ишларга маъмур қилурлар эрди.
Ул руқъаларни мураққаъ ясаб, мужаллад қилиб, жадвал ва такаллуфот била табаррук йўсуни била асрабмен. Умидим улки, аларнинг баракотидин бу ишнинг завқи ва талаби насиб бўлғай. Аларнинг ёши тўқсондин олти ой ўксук эрди. Саккиз юз тўқсон тўртда дунёдин ўттилар. Аларнинг асҳобидин иршод ва талқинға мушарраф бўлғонлардин Мавлоно Қосим ва Мавлоно Хожа Али ва Мавлоно Мир Ҳусайн ва Мавлоно Мир Муҳаммад ва Мир Абдулаввал ва Мавлоно Бурҳонуддин ва Мавлоно Лутфуллоҳ ва Мавлоно Ҳусайн Турк ва дарвеш Аҳмад Жомий эрди ва яна доғи дарвешлар бор эрдилар ва мухтасарда мунчаси собит бўлди.
461. Мавлоно Қосим қ. с.
Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳнинг кибор асҳобидиндур. Анжуманда ҳамдам ва хилватда маҳрам. Асли Фаркат навоҳисидиндур. Эллик йилға яқин ул Ҳазрат хизматин андоқ қилдиким, ҳаргиз аларнинг муборак хотирлариға андин ғайри муҳаббат ва илтифот воқеъ бўлмади ва Мавлоно Қосимни салотин хизматиға баъзи арбоби ҳожот муҳиммоти учун йиборур эрдилар ва салотин истиқбол қилиб, таъзим била ўлтуртуб, ҳар не алар ул Ҳазратдин рисолат қилсалар эрди, миннат тутуб, ҳамул навъ эъзоз била узотурлар эрди ва Мавлоно ул навъ фоний ва мақбул киши эрдиким, они кўргон киши гирифтор бўлур эрди.Ул жумладин, бири буҳақирдурким, аларни ул Ҳазрат мусулмонлар маслаҳати учун Мовароуннаҳрдин Ҳуросонға рисолат расми била йибориб эрдилар ва бу фақир ҳамул келганларида кўруб, аларнинг волиҳи бўлиб эрди. Ул ишни ясаб, азим эъзоз ва икромлар топиб бордилар. Аларнинг ёши етмишдин ўтуб эрди. Оламдин ўтганлари бу навъ эрдиким, Ҳазрат Хожанинг азим заъфлари бор эрди ва сўл ёнларида бир санчиқ эмишки, барча атиббо ва халқ ҳаётларидин тамаъ мунқатиъ қилған эрмишлар. Мавлоно ул ҳолни кўруб, андоқки Хожалар хонаводаси аҳли баъзи дилхоҳ элнинг маразининг юки остиға кириб ул юкни қўториб, мариз сиҳҳат топар ва ул киши ул маразни тортар. Мавлоно Қосим доғи Хожанинг бошиға эврулуб, ул маразни қабул қилиб, оғриқ юки остига кириб, ул юкни кўтариб, Ҳазрат Хожа ҳамул вақтда сиҳҳат топиб, Мавлононинг ҳамул сўл ёниға ҳамул санчиғ туруб, бир ҳафта ҳамул маразға гирифтор бўлуб, жонларин Хожалариға фидо қилдилар.
Бир кун бу ҳақир Ҳазрат Махдум н. м. н. хизматларида эрдим ва Хожаи бузургвор асҳобидин сўз ўтадур эрди. Ҳақир ул Ҳазратдин савол қилдимким, аларнинг асҳобидин бу тариқда аларнинг иршоди била му вофиқ сулук қилиб, фақр тариқида мартаба ҳосил қилғон ва фано расмида ёруғлуқ топиб, ўзлук зулматидин халос бўлған улки, сизинг муборак хотирингизға зоҳирдур, кимлар эркин? Алар дедиларким, барча бу тариқда яхши сулук ва равишлар қилибдурлар. Аммо биз Мавлоно Қосимни бағоят вораста киши топиббиз. Ҳақ с. т. бу табақанинг аҳли иршодидин толибларға барчани ўз фазлу карами била дарёйи раҳматиға ғариқ ва ўз бавориқи қурбиға ҳариқ қилғай. Омин, ё Раббал-оламин.
462. Абулҳасан Бустий р. т.
Ул Хожа Юсуф Ҳамадонийдек Шайх Абу Али Формадийнинг асҳобидиндур. Ва бу мушкил ва машҳур рубоий андоқки, Айн ул-қузот Ҳамадоний расойилидин маълумдур, анинг дурурким,
Р у б о и й:
[Дунёнинг пинҳонларию жаҳоннинг аслиии кўрдик ва иллату ордан осон кечдик. У қора нур, гуноҳнинг қора нуқтаси эмас, унданда кечдик. Униси ҳам буниси ҳам қолмади]1.
463. Шайх Ҳасан Саккок Симноний қ. с.
Ул шайх Абулҳасан Бустиининг асҳобидиндур. Ва Саккокия хонақоҳики, Симнондадур ва Ҳазрат Абулмакорим Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. т. с. ким, авойилда анда бўлур эркандур ва арбаъинот анда чиқарибдур ва баъзи амлокин анга вақф қилибдур, анга мансубдур. «Нафаҳот»да мундоқдур.
464. Муҳаммад Ҳаммуя Жувайний қ. т. с.
Кунияти Абу Абдуллоҳдур. Ул ҳам Шайх Абулҳасан Бустийнинг асҳобидиндур. Ва зоҳирийю ботиний улуми била ороста эркандур. Айн ул-қузот мактуботидин бирида дебдурки, оз киши бу тоифадин зоҳирий улум билғай, Хожа Имом Абу Ҳомид Ғаззолий ва қардоши Шайх Аҳмад Ғаззолий бу жумладиндур. Ва Хожа Имом Муҳаммад Ҳаммуя доғн Гуёнда бу жумладиндур, не билайки илм билгай ва бузурглардиндур. Ва анга бу тоифа сулукида тасаввуфда «Саловат ут-толибии» отлиғ таснифдурки, анда бу тариқдин кўп ҳақойиқ ва дақойиқ дарж қилибдур.
465. Айн ул-қузот Ҳамадонйй қ. с.
Кунияти ва оти Абулфазойил Абдуллоҳ б. Муҳаммад б. Маёнажийдур. Айн ул-қузот лақабидур. Шайх Муҳаммад Ҳаммуя била суҳбат тутубдур. Ва Шайх Имом Аҳмад Ғаззолий қ. с. нинг муридидурур ва суварий ва маънавий фазойили мусаннафотидин маълумдур. Не арабий ва не форсий ончаким, ҳақойиқу дақойиқ кашфи ва шарҳи ул қилибдур, бу тоифадин оз киши қилмиш бўлғай. Ва ондин хавориқи одот иҳёю амвотқача зуҳурға келибдурлар. Ва анинг била Шайх Имом Аҳмад Ғаззолий қ. с. орасида кўп мукотабот ва муросалот бор. Ул жумладин бири «Айнийя» рисоласидурким, Ҳазрат Махдуми н. м. н. дебдурки, имом анга битибдурки, равонлиғ ва салосатда айтса бўлурки, назири йўқдур. Ва Айн ул-қузот «Зубдат ул-ҳақойиқ» китобида битибдурки, андин сўнгра расмий улум гуфту гўйидин малул бўлдум. Ҳужжат ул-ислом мусаннафоти мутолаасиға машғул бўлдум ва тўрт йилғача иштиғолим мунга эрди. Чун мақсудумни андин ҳосил қилдим, соғиндимки, асли мақсуднмға етдим.
Б а й т:
[Зайнаб ва Рубоб манзилига туш ва жойлашиб олки, у ер ёру дўстларнинг истиқомат жойидур]1.
Ва яқин эрдики, талабни тарк қилғаймен ва маълум қилғонимға иктифо кўргузгаймен. Бир йил бу мақомда қолдим. Ногоҳ Саййидий ва мавлойи шайхул-ислом султон ут-тариқа Аҳмад бин Муҳаммад Ғаззолий р. т.
Ҳамадонғаким, менинг асли ватанимдур, келди ва анинг суҳбатида йигирма кунда манга бир нима зоҳир бўлдики, мендин ва талабимдин ўзга ҳеч нима боқий қўймади, илло мошоаллоҳ. Ва манга эмди ҳеч иш йўқдур, фано талабидин ўзга ул нимада. Ва агар Нуҳ умри топсам ва бу талабда фано қилсам, ҳеч иш қилмамиш бўлғаймен. Ва ул нима оламни иҳота қилибдур. Кўзум ҳеч нимага тушмагайки, анинг юзин анда кўрмагаймен. Ҳар нафаски, истиғроқим анда ортмағай манга муборак бўлмасун.
466. Шайх Барака р. т.
Айн ул-қузот р. ўз мусаннафотида андин ҳикоят айтур. Бир ерда дебдурки, Барака фотиҳа ва бир неча сурадин ўзга Қуръондин билмас ва ани ҳам қоида шарти била ўқий олмас. Ва «қола яқулу» ўқимайдур ва билмас. Ва Ҳамадоний тил била мавзун сўз айта олмас: Ва мен билурменки, Қуръон ул билур дуруст ва мен билман, магар баъзини. Ба ул баъзини ҳам тафсир ва анинг ғайридин билманмен, анинг хидмати йўлидин билурмен. Ва яна бир ерда дебдурки, Ҳазрат Хожа Имом Шайх Аҳмад Ғаззолий қ. с. дин эшиттимки, дедики, Ҳазрат Шайх Абулқосим Гургоний р. т. ҳаргиз иблис демас эрди. Ҳар қачон анинг оти мазкур бўлса эрди, Хожаи хожагон ва Сари маҳжурон дер эрди. Шайх Барака чун эшитти, дедики, Сари маҳжурон дегани яна бир фиқра яхшироқдур.
Яна бир ерда дебдурки, Барака р. а. дедики, бировнинг бир фарзанди бор эрди. Андин сўрдики, эй фарзанд, ҳаргиз ришгов бўлубсен? Ул дедики, ришгов кимдур? Деди улдурки, ҳар сабоҳ уйидин чиқса, айтурки, бу кун бир ганж топсам! Дебдурки, эй ота, то мен бор эканмен, ришгов эканмен.
467. Шайх Фатҳа р. т.
Айн ул-қузот қ. с. мусаннафотида Шайх Фатҳадии ҳиқоят қилур! Бир ерда дебдурки, Фатҳа айттики, Ҳақ с. т. дин шар етмас. Ва яна бир ердаким, Барака қ. с. дин эшиттимки, Фатҳа дер эрдики, Иблис дедики, мендин сиёҳ гилимроқ Фатҳадур. Ва бу сўздин сўнгра йиғлади. Ва яна бир ерда дебдурки, чун муршидлар ва пирлар комил бўлсалар, билурларки, ҳар мурид қайси мақомғача етаолур, андоқки Фатҳа айтур эрди. Ва андин кўп эшитиб эрдики, фалон фалоннинг қадамиға еткусидур ва фалон фалоннинг, валлоҳу таоло аълам.
468. Шайх Зиёуддин Абуннажиб Абдулқоҳир Суҳравардий қ. с.
Зоҳир ва ботин улумида комил экандур. Кўп тасниф ва таълифи бор. Нисбати ўн икки восита била амир ул-мўъминин Абубакр Сиддиқ р. а. га етур. Ва тасаввуфда нисбати Шайх Имом Аҳмад Ғаззолий қ. с. дур.
Ул «Адаб ул-муридин» китобида келтурубдурки, [агар фақирлик кўнгул ризоси билан боғлиқ бўлса, бойликдан афзаллигига иттифоқ қилишган. Бир киши «Берувчи қўл олувчи қўлдан яхшироқдир» – деб, пайғамбар а. с. сўзини далил келтирса, унга айтилади: «Берувчи қўл ўзида борини бериш билан фазилатга эга бўлади. Олувчи қўл борини ҳосил қилиш билан нуқсон топади».
Аммо саховат ва эҳсоннинг афзаллиги фақирликнинг фазилатига далилдир. Кимки, бойлик, инфоқ-эҳсонни фақирликдан афзал деса, гўё тавба шарофатидан гуноҳни тоатдан афзал билган одамга ўхшайди]1. Ва Имом Ёфиъий тарихида дебдурки, Шайх Абуннажиб қ. с. асҳобидин бири дедики, бир кун Ҳазрат Шайх била Бағдод бозоридин ўтар эрдук. Бир қассоб дўкониға еттук, бир қўй осиғлиқ эрди. Шайх кўзи ул қўй сари тушгач дедики, бу қўй айтадурки, мени ўлтурмайдурлар, ўзум ўлубмен. Қассоб бу сўздин бехуд йиқилди. Ўзига келгач, Шайхнинг қавли сидқиға иқрор қилди ва тойиб бўлди. Ва Шайх Абуннажиб Суҳравардий беш юз олтмиш учда бу оламдин ўтубдур.
469. Шайх Аммор Ёсир қ. р.
Шайх Абуннажиб Суҳравардийнинг асҳобидиндур, Ноқислар такмилида ва муридлар тарбиятида ва аларнинг вақоеъ кашфида бағоят комил эрмиш. Шайх Нажмуддин Кубро қ. с. «Фавотиҳ ул-жамол» отлиғ китобида келтурубдурким, чун Шайх Аммор Ёсир хидматиға еттим ва анинг изни била хилватқа кирдим, хотирға келдиким, чун улуми зоҳирий иктисобин қилибмен, ғайби футуҳот даст бергандин сўнгра ани минбарлар устида Ҳақ субҳонаҳу толиблариға еткургаймен. Чун бу ният била хилватқа кирдим, хилват тамом муяссар бўлмади ва чиқдим. Шайх дедиким, аввал ниятинг тасҳиҳин қил, андин сўнгра хилватқа кир! Анинг ботинининг нурининг партави кўнглумга тушди, китобларимни вақф қилдим ва либосларимни фуқароға улашдим, бир жуббадин ўзгаким кийиб эрдим: Ва дедимким, бу хилватхона менинг қабримдур ва бу жубба кафаним, манга яна ташқари чиқмоқнинг имкони йўқдур. Ва азм қилдимким, агар манга чиқмоқ доияси ғолиб бўлса, кийганимни йиртайин, то сотири аврат қолмағай ва то истиҳё хуруж манъи бўлғай. Шайх манга боқди ва дедики, киргил, ниятни дуруст қилдинг. Чун кирдим, хнлват итмоми даст берди. Шайхнинг ҳиммати юмнидин футуҳот эшиклари юзумга очилди.
470. Шайх Рўзбехони Кабир Мисрий р. т.
Гозируниюл-аслдур, аммо Мисрда бўлубдур. Шайх Абуннажиб Суҳравардий қ. с. муридларидиндур. Аксар авқот истиғроқда бўлур эрмиш. Ва Шайх Нажмуддин Кубро анинг суҳбатиға етибдур ва анда риёзатқа машғул бўлубдур ва хилват ўлтурубдур. Ва Шайх Рўз-бехони Кабир аларни қуявлиққа қабул қилиб, аларға Шайхнинг қизидин икки ўғул бўлубдур. [Маждуддин Бағдодийнинг «Туҳфат ул-барараҳ» китобида ёзилган: «Шайхимиз Абулжанобдан эшитдим. У киши Мисрда Рўзбехоннинг шундай деганини эшитдим, дейди: «Менга бир неча маротаба «намозни тарк қил, сен бунга муҳтож эмассан»,– дейилди. Мен: Эй Раббим, бунга тоқат қилолмайман, менга бошқа нарсани таклиф қил”,– дедим]1.
471. Шайх Исмоил Қасрий қ. с.
Ул ҳам Шайх Абуннажиб Суҳравардий асҳобидиндур. Ва Шайх Нажмуддин Кубро қ. с. анинг суҳбатиға етибдур ва анинг илигидин хирқа кийибдур. Ва ул Муҳаммад Монкилдин ва ул Муҳаммад б. Довуд ал-маъруф би-Нодим ул-фуқародин ва ул Абулаббос Идрисдин ва ул Абулқосим Рамазондин ва ул Абу Яъқуб Табарийдин ва ул Абу Абдуллоҳ б. Усмондин ва ул Абу Яъқуб Наҳражурийдин ва ул Абу Яъқуб Сусийдин ва ул Абдулвоҳид б. Зайддин ва ул Кумайл б. Зиёддин қ. т. а. ва ул амир ул-мўъминин Али б. Абу Толиб р. т.дин ва алар Ҳазрат Рисолат с. а. в. дин. [Баъзи асарларида Шайх Рукнуддин Алоуддавла Симноний, Аллоҳ руҳини муқаддас қилсин, шундай зикр қилган]1.
472. Шайх Нажмиддин Кубро қ. т. р.
Куниятлари Абулжанобдур ва отлари Аҳмад б.
Умар Хевақий ва лақаблари Кубродур. Ва дебдурларки, аларға Кубро андин лақаб бўлдики, йигитлик авонидаким, зоҳир улуми таҳсилиға машғул эрмишлар, ҳар ким билаким, мунозара ва мубоҳаса қилсалар эр-миш – ул кишига ғолиб бўлурлар эрмиш. [Шунинг учун унга «Томмат ул-кубро» лақабини бердилар. У анча вақтгача шу лақаб билан аталиб келди. Кейинроқ «томма» сўзини қолдириб, «Кубро» деб атай бош-ладилар. Мана шу важҳ тўғрироқдир. Буни унинг ростгўй, ишончли асҳоблари нақл қилган]1. Ва аларни Шайх Валитарош ҳам дебдурлар. Онинг учунки, важду ҳол ғалаботида муборак назарлари ҳар кимга тушса, валоят мартабасиға етар эрмиш.
Бир кун бир тожир тафарруж расми била Ҳазрат Шайх хонақоси эшигига борғон эрмиш ва ул Ҳазратқа қавий ҳолате эрмиш, муборак назарлари ул бозиргонға тушмиш. Филҳол валоят мартабаси анга ҳосил бўлмиш. Шайх анга иршоду талқин ижозати битиб, ўзи мулкига узатмишлар, то ул мулкда халойиқни Тенгрига иршод қилғай. Бир кун ул Ҳазрат мажлисида Асҳоби каҳф аҳволианинг тақрири ва таҳқиқи ўтар эрди. Шайх Саъдиддин Ҳамавий қ. с.ки, Ҳазрат Шайхнинг асҳобидиндур, хотириға ўттиким, оё бу умматда андоқ киши ўлғаймуким, суҳбати итга асар қилғай? Ҳазрат Шайх каромот нури била маълум қилдилар ва қўпуб хонақоҳ эшигига бориб турдилар. Ногоҳ бир ит етишди ва қуйруғин тебратадур эрди. Аларнинг мубарак назарлари ул ит сори тушди. Филҳол бахшиш топиб, мутаҳаййир ва бехуд бўлуб, шаҳрдин юз эвурди ва гўристонға мутаважжиҳ бўлди ва бошин ерга суртар эрди. Дебдурларки, ҳар ён борса, келса эрди, эллик-олтмишқа яқин ит они эришиб, ондин айрилмаслар эрди ва қайда сокин бўлса, теграсида ҳалқа уруб, иликларин илик устига қўйиб, ун чиқармаслар эрди ва нима емаслар эрди ва ҳурмат била турарлар эрди. Оқибат ул яқинда ўлди. Ул Ҳазрат буюрдиларки, они дафн қилдилар ва қабри бошида иморате ясадилар. Ҳазрат Шайх Табризда «Муҳйис сунна»нинг шогирдларидин бири қошидаки, олий санади бор эрмиш «Шарҳ ус-сунна» китоби ўқур эрди. Чун охирлариға етти. Бир кун устод ҳузурида жамъи аимма била ўлтуруб «Шарҳ ус-сунна» ўқур эрди. Дарвеше кирдики, танимаслар эрди. Аммо анинг мушоҳадасидин Шайхқа тағайюр йўл топди. Андоқки қироат мажоли қолмади. Сўрдиларким, бу на кишидур? Дедиларки, Бобо Фараж Табризийдурки Ҳақ таолонинг мажзублари ва маҳбубларидиндур. Шайх ул кеча беқарор эрди. Сабоҳ устод хизматиға келиб дедики, Бобо Фараж хизматиға борали ва илтимос кўргузди. Устод асҳоб била мувофақат кўргуздилар. Бобо хонақоси эшигида ходиме эрди, Бобо Шодон отлиғ, чун аларни кўрди, ичкари бориб, Бободин ижозат тилади. Бобо дедиким, агар андоқки Тенгри даргоҳиға борурлар, кела олсалар, кир, денглар! Шайх дебдурким, чун Бобонинг назаридин баҳраманд бўлуб эрдим. Сўзининг маънисини билдим. Ҳар не кийиб эрдим, чиқардим ва иликимни кўксумга қўйдум. Устод ва асҳоб ҳам мувофақат қилдилар. Бобо қошиға кирдук ва ўлтурдуқ. Бир замондин сўнгра Бобонинг ҳоли мутағаййир бўлди ва суратида азимате пайдо бўлди ва қуёш қурсидек дурахшон бўлди ва либоским кийиб эрди, анга сиға олмай, шикоф бўлди. Чун бир замондин сўнгра ўз ҳолиға келди, қўпти ва ул либосини менга кийдурди ва дедиким, сенга дафтар ўқур чоғ эмас, вақтдурки, оламнинг сардафтари бўлғайсен. Менинг ҳолим мутағаййир бўлди ва ботиним ҳар недин Ҳақ ғайридур мунқатиъ бўлди. Чун андин чиқтуқ. Устод айттиким «Шарҳ ус-сунна»дин оз қолибдур. Бир-икки кунда они ўқи! Ўзга ўзунг бил! Чун сабақ бошиға бордим. Бобо Фаражни кўрдумки, кирди ва деди: Туно кун манзили «илм ул-яқин»дин ўттунг. Бу кун яна илм бошиға борурсен. Мен дарс таркин туттим ва риёзат ва хилватқа машғул бўлдум. Улуми ладуний ва воридоти ғайбий кўрина бошлади. Дедим: ҳайф бўлғайки, ул фавт бўлғай! Они битир эрдим. Бобони кўрдумки, кирди ва деди: шайтон сенга васваса берадур. Бу сўзларни битима! Давот ва қаламни ташладим ва кўнгул барчадин жамъ қилиб, қуллуқ бошладим. Амир Иқбол Сийистоний Шайх Алоуддавла қ. с.динки онинг пиридур ва онинг сўзларидин бир китоб жамъ қилибдур. Мундоқ нақл қилибдурки, Шайх Нажмуддин Кубро Ҳамадонға бориб, Ҳадис ижозати ҳосил қилди ва эшиттики, Искандарияда муҳаддисе иорки, олий санади бор. Онда ҳам бориб, ижозат ҳосил қилди. Қайтиб келурда, Ҳазрат Рисолат с. а. в.ни воқеада кўрди ва илтимос қилдики, Ҳазрат анга кунияте бағишлағай. Абулжаноб куниятн Ҳазратдин анга иноят бўлди. Сўрдики, Абулжаноб мухаффа? Буюрдики, ло, мушаддада. Чун воқеадин уйғонди. Бу куниятдин анга бу маъни юзландики, дунёдин ижтиноб қилмоқ керак! Дарҳол тажрид қилди ва пири муршид талабиға мусофир бўлди. Ҳар кишига иродати дуруст бўлмас эрдики, донишманд эрди ва боши ҳар кимга инмас эрди. Чун Хузистон мулкига етти ва Дизпул деган ерда бемор бўлди. Ўзин ҳар навъ била бўлса, шайх Исмоил Қасрии хонақосиға еткурди ва анда ранжурлиғи узоққа тортти ва шайх ул сўфиларнинг самоъи унидин заҳматда эрдики, самоъға мункир эрди. Бир кеча дарвешлар самоъда эрдиларким, Шайх Исмоил Ҳазрат Шайх Нажмуддиннинг боши устига келиб икки илкин шайх қўлтуқлариға солиб кўтариб, самоъға киюруб, неча давр айландуруб, томға таяб қўйди. Шайхдин тамом ранж зойил бўлиб эрди. Ўзин саҳиҳ топти ва иродат ҳосил бўлди ва Шайх Исмоилға иродат илки бериб, сулукка машғул бўлди. Ва дебдурки, чун менга ботин аҳволидин хабар бўлди ва зоҳир улумин худ вофир касб қилиб эрдим. Бир кеча хаёлимға келдики, ботин илмидин хабардор бўлдунг ва зоҳир илминг Шайх илмидин кўпракдур. Сабоҳ шайх мени тилади ва дедиким, қўп, сафар қилки, сенга Аммор Ёсир қошиға бормоқ керак. Мен билдимки, кечаги хотиримдин Шайх воқиф бўлди, аммо ҳеч нима демадим ва шайх Аммор хидматиға бордим ва сулук бунёд қилдим. Анда ҳам бир кеча ҳамул даъво кўнглумга хутур қилди. Сабоҳ Шайх Аммор буюрдиким, Нажмуддин, қўп ва Мисрға бор! Шайх Рўзбеҳон қошиғаким, бу инониятни силлий била сенинг бошингдин чиқарғой! Мисрға бордим. Чун Шайх Рўзбеҳон хонақосиға кирдим. Шайх ҳозир эрмас эрди. Дедиларки, Шайх вузуъ қилғали ташқари чиқибдур. Кейнича чиқдим. Шайх Рўзбеҳонни кўрдумки, андок оз сув била вузуъ қиладурким, шаръан жоГшз эмас Яна кўнглумга ннкоре келди. Чун шайх вузуъни тамом қилиб, қўпти. Икки ўл илкин юзумга сочти. Ул сув еггач менга бехудлуғ асари зоҳир бўлди. Шайх чун хонақоға кирди. Мен доғи кирдим ва шайх шукри ву-зуъға машғул бўлди ва мен ҳам анда турнб, ўзумдпн ғойиб бўлдум. Кўрдумки, қиёмат-қойим бўлубдур ва дўзах зоҳир, элни тутуб, ўтға соладурлар ва бу ерда бир тепадур, биров ўлтурубдур. Ҳар киши десаким, анга мутааллақдурмен, они ўтға солмай қўядурлар. Ногоҳ мени туттилар. Мен дедимким, мен онинг мутааллақларидинмен. Ўтқа солмадилар. Ул тепага чиқдим. Кўрдумки, Шайх Рўзбеҳондур. Югуруб оёғиға тушдум. Ул иликин кўтариб, бир қаттиқ силлий бўй-нумға урди. Андоқки, юз тубан йиқилдим ва дедики, мундин ортиқ Ҳақ аҳлиға инкор қилма! Чун йиқилдим. Ул ғайбдин ҳозир бўлдим. Шайх намознинг саломин берди. Ҳамул дастур била югуруб оёғиға тушдум. Шайх ҳамул воқеадағидек маҳкам силлий уруб, ҳамул сўзни айтти. Ул мастлиғ ранжурлуғи тамом хотиримдин рафъ бўлди. Андин сўнгра амр қилдики, қайт ва шайх Аммор, Ёсир қошиға бор! Ва анга бир мактуб битиб, мундоқ зикр қилдиким, ҳар неча миским топарсен, йиборгилки, холисолтин қилиб юборай! Андин яна Шайх Аммор хизматиға келдим. Ва Шайх чун Шайх Аммор хизматиға келибдур. Муддате анда бўлубдур. Чун су-лук анга тамом бўлубдур, Шайх Аммор амр қилибдур-ки, Хоразмға бор! Ҳар неча шайх узр айтибдурлар, фойда қилмайдур ва Хоразмға келибдурлар ва бу тариқни мунташир қилибдур ва бу тариқниким, зоҳир қилибдурлар, халойиқ кўп мурид бўлибдурлар ва иршодқа машғул бўлибдурлар. Чун тотор куффори Хоразмға етибдурлар. Ҳазрат Шайх асҳобини йиғиб, амр қилибдурларки, вилоятларингизға боринг! Алар ул Ҳазратнинг амри била ўз внлоятларнга борибдурлар. Асҳобдин баъзики, Ҳазрат Шайхқа доғи чиқар илти-мос қилибдурлар. Шайх дебдурларки, биз бу куффор илкида шаҳид бўлурбиз. Асҳоб тарқағондин сўнгра ким, куффор Хоразмға кирибдурлар. Ҳазрат Шайх қолган асҳоб била чиқиб, ғазвға машғул бўлубдурлар. То шаҳодат шарбатин тотибдурлар. Дерларки, шаҳодат вақтида бир кофурнинг парчамин тутқон эрмишлар. Андоқки, шаҳодатдин сўнгра ўн киши айира олмайдур ва ул парчамни кесиб айирдилар. Ва баъзи дебдурларки, Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий қ. с. ғазалиётида ишорат бу қиссаға ва ўз интисобини Ҳазрат Шайхқа қилиб дебдурки,
р у б о и й:
[Биз қўлга қадаҳ олувчн улуғвор кишилармнз. Ориқ эчкиси билан қолган қашшоқлардан эмасмиз. Бир қўлда иймоннинг холис шаробин ичарлар, бир қўлда кофирнинг кокилин маҳкам тутарлар]2.
Ҳазрат Шайхқа муридлар кўп эрдилар, аммо алардин нечаси жаҳонда ягона ва замонда муқтадо ва фар-зона эрдилар. Андоқки, Шайх Маждуддин Бағдодий ва Шайх Саъдуддин Ҳумуйий ва Бобо Камол, Жандий ва Шайх Розуддин Али Лоло ва Шайх Сайфуддин Бохарзий ва Шайх Нажмуддин Розий ва Шайх Жамолуддин Гилий р. т. Ва баъзи дебдурларки, Мавлоно Баҳоуддин валадки, Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий қ. с.нинг волиди бўлғай, ҳам алардиндур. [Унинг, Аллоҳ сиррини муқаддас қилсин, шаҳид бўлган санаси – етти юз ўн еттинчи йил]3.
473. Шайх Маждуддин Бағдодий қ. с.
Кунияти Абу Саиддур ва оти Маждуддин Шараф б. Муайяд б. Абулфатҳ Бағдодий р. Асли Бағдоддиндур. Хоразмшоҳ Бағдод халифасидин табибе тилади. Анинг отасин юборди. Ва баъзи дебдурларки, Бағдодединдурки, Хоразм кентларидиндур. Ва ул султоннинг муқаррибларидин эрди. Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. с. буюрубдурки, улки дерлар амрад эрмиш, Ҳазрат Шайх хидматиға етибдур, хилоф воқеъдур. Ёшга етган улуқ йигит эрди, аммо латиф сурати ва ҳайъати бор эрди. Ҳазрат Шайх ани аввал мутаваззо хидматяға амр қилди. Волидаси эшитти ва ул табибае эрди ва Ҳазрат Шайх ҳам табиб эрдилар, айтиб юбордиким, фарванд Маждуддуиға хидмате буюрған эрмишсиз ва ул нозук кишидур, агар мурод ул хидматдур, мен ўн турк қул юборайин, то ул хидматни бажо келтургайлар ва анга ўзга хизмате буюринг! Шайх дедиларки, анга айтингки, мен эшитибменки, тиб илмин билурсен, сендин бу сўз ажабдур. Агар сенинг ўғлунгға сафровий иситма ташвиш берса, мен дору ул қулларға берсам, ул сиҳҳат топарму? Ул жавоб топмади. Бу навъ тарбиятким, Ҳазрат Шайх қ. с. Шайх Маждуддинға бунёд қилдилар. Бир неча вақтдин сўнграким, риёзатлар тортиб сулуклар қилди, олий маротиб ҳосил қилиб, буюк мақомларға қадам қўйди. Дерларки, Шайх Маждуддин бир кун дарвешлар била ўлтуруб эрди. Анга сакре ғолиб бўлди. Деди: биз ўрдак байзаси эрдук дарё қироғида ва Шайх қуше эрдики, қаноти остида бизни парвариш бериб тарбият қилди, то ул байзадин чиқтуқ. Чун ўрдак боласи эрдук, дарёға кирдук ва Шайх қироққа қолди. Ва Ҳазрат Шайх каромат нури била ул сўзга воқиф бўлдилар ва муборак тиллариға келдики дарёда ўлгай. Шайх Маждуддин бу сўзни эшитиб қўрқди ва Шайх Саъдуддин Ҳуммуйий қошиға келиб кўп тазарруъ қилдиким, бир кунки Ҳазрат Шайхнинг вақтларин хуш топсанг, манга хабар қил, то ҳазратлариға келиб узр қилай! Бир кунки, Шайх ҳазратлари самоъда хушҳол бўлуб эрдилар. Шайх Саъдуддин Шайх Маждуддинға хабар қилди. Ул аёғ яланг келди ва бир таштда ўт тўлдуруб, бошиға кўтариб, кашфгоҳда турди. Чун Шайх Ҳазратларининг муборак назари анга тушти, дедиларки, чун дарвешлар тариқи била паришон сўзунг узрин қиласен. Имон ва дин саломат элттинг, аммо бошинг борғай ва дарёда ўлғайсен ва биз ҳам сенинг бошингға борғайбиз ва сардорлар боши ва Хоразм малики сенинг бошингда борғай ва олам хароб бўлғай. Шайх Маждуддин, Шайх ҳазратларининг муборак оёғлариға тушти. Ва оз фурсатда Ҳазрат Шайхнинг муборак нафаси зоҳир бўлди. Шайх Маждуддин Хоразмда ваъз айтур эрди ва Хоразмшоҳнинг онаси ваъзиға борур эрди. Ва жамила заифа эрди. Душманлар фурсат асрадилар ва Хоразмшоҳ маст эканда, анга айттиларки, онанг Имом Абу Ҳанифа мазҳаби била Шайх Маждуддиннинг никоҳиға кирибдур. Султон бағоят мутяғаййир бўлди ва буюрдиким, Шайх Маждуддинни Жайҳун суйиға солдилар. Ҳар не Хоразмшоҳ ва Хоразм ахли ва ўзи бобида ва оламнинг хароб бўлури сабабида Ҳазрат Шайх, деб эрди, барча вужуд тутти. Чун Шайх Маждуддинни олти юз еттида, ё олти юз ўн олтида шаҳид қилдилар, хотуни Нишобурдин эрди, ани Нишобурға нақл қидди ва андин саккиз юз учда Исфароинға нақл қилдилар.
474. Шайх Саъдуддин Ҳуммуйий қ. С
Оти Муҳаммад Муъайяд б. Абубакр б. Абулҳасан б. Муҳаммад Ҳуммуйийдур, андоқки юқори ўтти. Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубронинг асҳобидиндур қ. с. [Ёфиъий тарихида келтирилади; у ҳол ва риёзат эгаси, дўст ва муридлари, ҳикматлари бор эди. Қосюн тоғ этагида бир муддат яшади, сўнг Хуросонга қайтиб, шу ерда вафот этди]1. Зоҳирий ва ботиний улумда ягона эрмиш, кўп мусаннафоти бор. «Маҳбуб»дек ва «Сажанжал ул-арвоҳ» ва булардин ўзга дағи. Ва мусаннафотида мармуз сўзлар, мушкил калимоту арқом ва ашколу давойир кўпдурки, ақлу фикр назари анинг кашфу ҳаллидин ожиздур. Ва ҳамоноки, то басират кўзи кашф нури била мунфатиҳ бўлмағай, аларнинг идроки мутаъаззирдур. Ул дебдурки, [Аллоҳ субҳонаҳу менга башорат қилиб деди: Менинг зикрим ва таърифим хусусидаги сўзларингни кимки эътиқод ила қабул қилса ва тингласа, муҳаққақ у кишининг хотирига илм ва маърифат уруғи қадалгайдир. Гарчи ўша пайт мавҳум бўлиб қолса ҳам, кейинроқ унга бирор сабаб юзасидан насиба етади]2. Шайх Садруддин Кунявий анинг суҳбатиға етар экандур. Дебдурки, ул дедики, мавосиқ еттидур. [Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?]3 мийсоқиға мунҳасир эмас. Ва муни ўз пиридинки Ҳазрат Шайх Муҳйиддин қ. с. бўлғай, сўрубдур. Шайх дебдурки, ул куллиётни дебдур, жузъиёт мундин доғи кўпракдур. Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот»да Шайх Муъайяддин Жандий дебдурларки «Фусус ул-ҳикам» шарҳида битибдурки, бир кун Шайх Садруддин самоъ мажлисида Шайх Саъдуддин била ҳозир эрди. Шайх Саъдуддин самоъ асносида юзин бир суффа сарики, ул манзилда эрди, қилиб, адаб ва тавозеъ била муддате турди ва андин сўнгра кўзин юмдн ва деди: [Бу Садруддин қаерда?]4. Чук Шайх Садруддин оллиға келди, кўзин анинг юзига очди ва дедики, Ҳазрат Рисолат с. а. в. бу суффада ҳозир эрдилар, тиладим, кўзики ул Ҳазратнинг жамоли мушоҳадасиға мушарраф бўлубдур, аввал сенинг юзунгга очқаймен. Ва бу рубоий анингдурки,
ш е ъ р:
[Эй қалбим сурури, кўзимнинг нури, сен билан қалбим саҳарда уйғонди. Муножот қилиб, дилу жон билан айтдим: Эй ой юзлигим, вужудим сендадур, сен менинг кўзимда]5.
Бу рубоий ҳам анингдур.
Р у б о и й:
[Куфр истасанг нигорим зулфини кўр, иймон тиласанг, ёрим оразини кўр! Ёрим азизлигию, менинг муҳтожлигимни кўрмоқчи бўлсанг, куфрга аралашмаю иймонга боқма!]6.
Умри олтмиш учга етти ва олти юз элликда Азҳо ийдида дунёдин ўтти. Ва қабри Баҳрободдадур.
475. Шайх Сайфуддин Бохарзий қ. с.
Шайх Нажмуддин Кубронинг хулафосидиндур. Зоҳирий улум таҳсили ва такмилидин сўнгра Ҳазрат Шайх мулозаматиға мушарраф бўлди ва тарбият топтин. Авоилда ани хилватқа ўлтуртур эрдилар. Иккинчи «Арбаин»да анинг хилвати эшигига келдилар ва муборак бармоғин хилват эшигига урдилар ва чорладиларки, эй Сайфуддин! Ва бу байтни ўқидилар.
Қўп ва чиқ! Онинг илкин тутуб, хилватдин чиқардилар. Бир қатла Ҳазрат Шайх учун Хитойдин бир канизак келтуруб эрдилар. Зифоф кечаси асҳобға буюрдиларки, биз бу кеча машруъа лаззатқа иштиғол кўргузурбиз. Сизлар доғи бу кеча риёзат таркин қилинг ва фароғат ва осудалиғ била бўлунг! Чун Шайх Ҳазратлари бу амрни асҳобқа қилдилар. Ул кеча Шайх Сайфуддин бир улуқ ибриққа сув тўлдуруб, Ҳазрат Шайхнинг хилват эшигида бўлди. Субҳ вақтики, шайх чиқдилар ва онинг ул хизматин билдилар, дедиларки, биз деб эрдукки, бу кеча ўз лаззат ва ҳузурунгизға машғул бўлғайсиз. Сен невчун ўзунгни бу риёзат ва ранжға солдинг? Деди: Сиз буюрдингизки, ҳар киши ўз лаззат ва ҳузуриға машғул бўлсун! Менга ҳеч лаззат ва ҳузур мундин ўзга йўқдурки, Ҳазрат Шайх остонида хизматда бўлғаймен. Ҳазрат Шайх буюрдики, башорат бўлсун сенгаким, подшоҳлар сенинг рикобингда югурганлар.
Бир кун салотиндин бири Шайх Сайфуддин хизматиға келиб эрди. Борур чоғда илтимос қилдиким, бир от Шайх назри келтурубмен. Тиларменки, ўзум қўлдаб, шайхни отландурсам. Шайх онинг илтимосин қабул қилиб, от қошиға келди ва ул подшоҳ отнинг жпловнн тутуб, қўлдаб, шайхни отландурурда от саркашлиғ қилиб ва тундлуқ қилиб, инонин олиб, тўйлаб югурди ва нодшоҳ эллик қадамға яқин отни тўқтатур учун жиловин тутиб рикобида югурди, то тўқтади. Шайх ул подшоҳға айттиким, бу отнинг бу тундлуқ қилғонида ҳикмат бу эрдиким, Ҳазрат шайх қ. р. бизни мундоқ дуо қилиб эрдилар ва ўтган ҳикоятни тамом айтти. Ва бу рубоий Шайхнинг анфосидиндур.
Олти юз эллик саккизда оламдин ўтубдур ва қабри Бухородадур. Шайхул оламға машҳурдур.
476. Айн уз-замон Жамолуддин Гилий қ. с.
Ул дағи Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубронинг хулафосидиндур. Бағоят донишманд ва фозил эрмиш. Авойилдаки, Ҳазрат Шайх суҳбати азимати қилди, китобхонаға кирди ва улуми ақлий ва нақлий латойифиди мажмуае интихоб қилдики, сафарда анинг муниси бўлғай ва Хоразм азимати қилди. Чун яқин етти, бир кеча воқеъада кўрдики, Ҳазрат Шайх анга айтурки, эй Гилийкина, юкингни ташла, дағи кел! Чун уйғонди андиша қилдики, чун мен дунё асбобидин ҳеч нима: кўтармайман, юкум не нима бўла олғай? Яна кеча ҳам ушбу воқеъани кўрди ва учунчи кеча ҳам кўрди. Таҳайюр юзидин воқеъада Шайхдин сўрдиким, ё Шайх, юк не нимадур? Ул ҳазрат дедиларки, ул мажмуаки кўтарибсан. Уйғонгач, ул мажмуани Жайҳунға ташлади. Чун Ҳазрат Шайх мулозаматиға мушарраф бўлди, ул Ҳазрат дедиларки, агар ул юкни ташламасанг эрди, ҳеч фойда қилмас эрди. Пас анга хирқа кийдурдилар ва арбаъинға ўлтурттилар. Арбаъин итмомидин сўнграки, улуғ маротиб ҳосил бўлди. Айн уз-замон лақаби бердилар. Шайх Айн уз-замон Қазвинда бўлур эрмиш. Анинг содотидин бири Шерозға борур эрди. Шайх хидматиға келди ва Шероз подшоҳиға сипориш илтимос қилдики, Шайх Айн уз-замонға кўп иродати бор эрди. Шайх коғаз ва давот ва қалам тилади Ва битидики: Асал ва розиёна. Ва анга бердики, муни подшоҳ илигига бергансен. Ул саййид чун Шерозға етти, подшоҳ эшикига борди. Дедиларки, ичи оғрийдур ва ҳаммомдадур. Мусофир хаммом бошиға борди ва Шайхнинг руқъасин андоқ қилдики, подшоҳ илигига етти. Подшоҳ дедики, Шайх каромат нури била маълум қилибдурки, бизда мараз бор ва даво битибдур. Филҳол асал ва розиёна тилаб еди ва ул оғриқ дафъ бўлди. Ва руқъа: келтурган кишига кўп риоятлар қилди.
477. Бобо Қамол Жандий қ. т. р.
Чун Бобо Камол Жандий Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубро қ. .с. хидматида икмол ва такмил мартабаси топти. Ҳазрат Шайх анга хирқа кийдурди ва Туркистон сари ҳавола қилди. Ва дедиким, Туркистон вилоятида Мавлоно Шамсуддин Муфтийнинг фарзандики отин Аҳмад Мавлонодур, бизинг бу хирқани анга еткур ва тарбиятни андин дариғ тутма! Чун Бобо Камол мақсадға етти, жамоат атфолни кўрдиким ўйнайдур эрдилар ва бир тифлки, Аҳмад Мавлоно бўлғай, аларнинг тўнларин асраб ўлтуруб эрди. Чун Бобо Камолни Кўрди, қўпти ва истиқбол қилиб, салом қилди. Ва дедики, неча биз ўзгаларнинг тўнин асрағайбиз ва сиз бизинг тўнумузни асрағайсиз. Бобо анинг била мусо-фаҳа қилди ва Муфтий уйиға илигин тутуб кирдилар. Муфтий дедики, бу фарзанд мажзубдур, шояд шойиста хидмат қила олмағай. Улуғ оғаси Донишманд Мавлоно бағоят зийрак ва муаддабдур. Бобо дедики, анга ҳам насиб бўлғай, аммо биз Ҳазрат Шайх ҳаволаси ва ишорати била мунунг хидматиға келиббиз. Аҳмад Мавлоно оз фурсатда азим тарбиятлар топти ва кўп кушодлар анга юзланди ва анинг камолотининг овозаси машҳур бўлди ва кўп толиблар анинг суҳбатида тарбият топиб, камолға еттилар. Ва алардин бири Шайх Баҳоуддин Кубродурки, оғаси Донишманд Мавлононингки, оти Муҳаммад эрди, тарбиятин анга ҳавола қилди. Ва Шайх Баҳоуддин ўз фарзандининг тарбиятинки, оти Абулфутуҳ эрди, Донишманд Мавлоноға ҳавола қилди. Ва ҳамоно Хожа Абулвафо Хоразмий қ. с. хидматлариға интисоб Абулфутуҳғадур, андоқки, ўз силсиласи машойихининг баёнида айтибдур.
[Файз, иршод Расулуллоҳ с. а. в.дан ҳазрат Алига, у кишидан сирлар хазинаси Ҳасанга, у кишидан Ҳабибга, сўнг Тоийга, сўнг Маъруфга, сўнг Сарийга, сўнг Жунайдга, сўнг икки Абу Алига, сўнг яхшилар сирри-Мағрибийга, булардан кейин Абулқосимга, кейин Нассожга, сўнг Имом Аҳмадга, сўнг Суҳравардийга, сўнг Амморга, мазкур улуғлардан сўнг яхшиларнинг пешвоси, пок кишиларнинг сарварин – Шайх Нажмуддинга, сўнг Камолга, сўнг «Дин ва миллат баҳо»сига, сўнг Муҳаммадга, сўнг улуғлар фахри – Абулфутуҳга етди]1.
478. Хожа Абулвафоий Хоразмий қ. с.
Хожа Абулвафо хизматлариға тавҳид арбоби ва мавожид ва азвоқ асҳоби сўфия машорибидин шурби тамом бор эрмиш. Андоқки аларнинг расоил ва ашъоридин, батахсис рубоиётидин бу маъни зоҳирдур ва бу даъво исботиға неча рубоий келтирилур.
479. Паҳлавон Маҳмуд Паккаёр қ. с.
Хевақдиндур ва лақаби машҳур Пурёрға баъзи Паккаёр дебдурлар, аммо Хевақлиқ кишидин таҳқиқ ва тасҳиҳ қилилди, Паккаёрға қарор топти, яъни барчаға Паккаёр. Ёр қассобнинг ўғлидур. Курашчиликда саромад бўлуб, азим шуҳрат тутубдур. Яшурун сулук ва риёзати ҳам бор эрмиш, андоқки, файз оламидин кўнглиға чошни етган эрмиш. Табъи ҳам хўб эрмиш. Ва назм айтур эрмиш. Ҳинд мулкидин бир заргар Ҳинд подшоҳидин мисол келтуруб, паҳлавон иҳзориға илтимос еткурубдур. Паҳлавон бу рубоийни дебдурки,
р у б о и й:
[Заргар бола Мўлтон йўлларидан гапирди, султоннинг талабини менга етказди. Қаерда мену дўстларимнинг ҳиммати бўлса, Ҳиндистонни ҳам бир арпага сотиб олмайман]1.
Аммо ғойибдин анга ишорате еттики, бормоқ керак: Ҳиндустон азимати қилиб борди. Ҳинд мулки подшоҳининг бир курашчиси бор эрди, Паҳлавонни анинг учуч тилаган эрмишки, анинг била курашга солгай. Бу сўзни Паҳлавон била мулоқот қилғондин сўнгра изҳор қилиб, муқаррар андоқ бўлмишки, тонгла халойиқнй мажмуъ қилиб курашганлар. Кечаси Паҳлавон ўз қоидаси била ниёзмандона мазорот тавофиға бориб, но-муродлиғ бажо келтурадурганда кўрубдурки, бир бузург мазорда ярим кеча бир қари заифа кўп тазаллум ва тазарруъ била Тенгрига муножот қилиб ёлборадурким, Худоё, бу келган паҳлавон курашчи маъракасидин менинг ўғлумни шарманда чиқармағайсен! Паҳлавон билибдурки, ул курашчинингг онасидур, ўзи била муқаррар қилибдурки, тонгла ул курашчи илигида йиқилғай. Тонгласи подшоҳ улуғ маърака ясаб, Паҳлавонни тилаб, ул курашчи била курашга солғонда, Паҳлавон ўзи била Муқаррар қилғондек, бир-икки ҳамла талашгандин, сўнгра ҳариф илгида йиқилур. Мундоқ манқулдурки, учаси ерга тегиб, кўзи кўкка тушгач, ҳижоблар муртафеъ бўлуб, малакут олами кўзига жилвагар бўлуб, ул подшоҳ ҳам муроду мақсадиға етар, аммо чун Паҳлавонни тилаб, таклиф била келтурган эрмиш, риояту ҳурмат тутмакда муболаға қилиб, мусоҳабат тариқи била маош қилур эрмиш. Бир кун овға таклиф қилиб, ўзи била элтганда, тоғ ови эрмиш, сайд кейнича чопганда, сайд қоядин учар, подшоҳ доғи оти жиловин сақланолмас, икки оёғи камар қироғида қолиб, икки илиги хато бўлганда, Паҳлавон била эрмиш, Илиг уруб маркабни рокиб била кўтариб, туз ерга қўяр. Подшоҳ ҳайрат қилиб дерки, мунча муфрит куч била ажаб эрдики, ул курашчидин йиқилдинг. Паҳлавон анда бу рубоийни айтурким,
Подшоҳ кўп ниёзмандлиғлар кўргузуб Паҳлавон қайтиб, Хеваққа келур. Мозори Хевақдадур, Ислом қоидаси адосида бу икки байт Паҳлавоннингдур:
Паҳлавон Маҳмуддин сўнгра Паҳлавон Муҳаммад Абусаид ҳам ўз замонининг беназири эрди. Қабри Неъматободдадурур.
480. Шайх Нажмуддин Розий ал-Маъруф би-Доя қ. с.
Ул дағи Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубронинг асҳобидиндурки, анинг тарбиятин Шайх Нажмуддин Бағдодийға ҳавола қилган экандур. «Мирсод ул-ибод» ва «Баҳр ул-ҳақойиқ» тафсирннинг мусаннифидур. Ва Чингизхон воқеъасида Хоразмдин чиқиб, Румға борибдур. Ва анга Шайх Садруддин Қунявий ва Мавлон» Жалолуддин Румий қ. с. била мулоқот воқеъ бўлубдур. Нақлдурки, учаласи бир кун бир мажлисда эрдилар. Намози шом қойим бўлди, икки мазкур бўлғои азизлар имомат илтимоси қилдилар. Ул иккала ракъатда «Фотиҳат ул-китоб»дин сўнгра [«Кофирун»сурасини]1 қироат қилди. Намоздин фориғ бўлғандин сўнгра Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий Шайх Садруддинға боқиб, тийбат юзидин дедиким, зоҳиран бирини сизинг учун ва бирини бизинг учун ўқиди. Вафоти олти юз эллик тўртта воқеъ бўлди ва Бағдоднинг Шунизиясида қўйдилар. Ва Ҳазрат Махдуми н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, Шайх Сарн Сақатий ва Шайх Жунайд Бағдодий қ. р. мақбарасидин ташқари қабре эрди, анинг қабри деб айттилар, в. т. а. Ва бу рубоий анинг мақулотидиндур.
Рубоий:
(Гар шамъда мен каби жудолик доғи бор, йиғию ёниш билан ошнолиги бор. Шамънинг сарриштаси оқибатимдан яхшироқ, чунки унинг бошида ёруғлиги бор]2.
481. Шайх Разиюддин Али Лоло Ғазнавий қ. с.
[У Али б. Саид б. Абдужалил Лолои Ғазнавий]1. Ва бу Шайх Саидки, Шайх Али Лолонинг отасидур. Ҳаким Саноийнинг аммзодасидур. Ҳаж азимати била Хуросонға келибдур. Ва Абу Яъқуб Имом Юсуф Ҳа-мадоний суҳбатиға етибдур. Ва ул вақтки, Шайх Нажмуддин Кубро қ. с. ҳадис талабиға Ҳамадонға борди, Шайх Али Лоло бўлур кентнинг бир йиғочида тушди. Иттифоқан Шайх Али Лоло ҳам кеча воқеъада кўрдики, бир шоту қўюбдурлар, осмонғача. Ва бирав бу шоту бошида турубдур. Ва эл бир-бир анинг қошнға келурлар ва ул буларнинг илигин тутуб, осмонғача элтур. Ва бу илиг тутуб элтган киши бу кишининг илигин анга берур ва ул илигин тутган кишини осмонға элтур. Шайх Али Лоло ҳам борди ва анинг ҳам илигин тутуб, ул киши илигига бердилар ва осмонға чиқарди. Чун бу воқеани отасиға деди, ул сўрдики, ул кишини танирсен? Деди: танирмен ва оти ҳам хотиримдадур. Деди: талаб қилмоқ керакки сенинг ишинг калиди анинг илигидадур. Шайх Али Лоло анинг талабида мусофир бўлди ва неча йил олам гирдида сафар қилди ва андин ҳеч навъ нишон ва асар топмас эрди, то ул замонки, Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубро қ, с. Хоразмға келди ва бу тариқни мунташир қилди. Ул чоғ Шайх Али Лоло Туркистонда эрди. Хожа Аҳмад Яссавий қ. с. хонақоҳида хилватда ўлтуруб эрди. Иттифоқан биров Хоразмдин келиб эрди ва Хожа Аҳмад Яссавий қ. с. андин сўрадурки, Хоразмда ҳоло ҳеч дарвеше бу тоифадин бормуким, эл бу тариқни андин билгайлар? Ул дедики, бир йигит пайдо бўлубдур ва халқ иршодиға машғулдур ва кўп эл анга иродат келтуруб теграсиға йиғилибдурлар. Хожа сўрдиларки, оти недур? Жавоб бердики, Шайх Нажмуддин Кубро. Чун Шайх Али Лоло бу отни эшитти, хилват ичидин изтироб била чиқти ва сафарға белин боғладн. Хожа сўрдиларки, не воқеъдур? Айттиким, сафар қилурмен. Хожа дедиларки, қишдур, таҳаммул қил ёз бўлғунча. Шайх Али Лоло дедики, қилаолмон. Андин мусофир бўлуб, Шайх Нажмуддин Кубро хидматлариға келди ва сулукка машғул бўлди. Андин сўнгра кўп муддатдин сўнгра Шайх Маждуддин Бағдодин Ҳазрат Шайх: мулозаматлариға мушарраф бўлди. Ҳазрат Шайх ўттиз беш ёшларида тахминан сулукка машғул бўлуб-дурлар ва Шайх Маждуддин тўрт-беш ёш Шайх Али Лолодин ортуғ эрмиш. Аммо Шайх Али Лоло йигитликининг аввалидан машғул бўлубдур ва алар ул вақт ҳануз сулукка машғул бўлмағон эрмишлар. Шайх Али Лоло машойихдин кўпнинг суҳбатиға етган эрмиш. Дерларки юз йигирма тўрт шайхи комили мукаммалдин хирқа олиб эрмишлар ва вафоти чоғи юз ўн уч хирқа ул жумладин мавжуд эрмиш. Ва Ҳиндустон сафари қилибдур. Ва Абурризо Ратан суҳбатиға етибдур ва Расул с. а. в.нинг амонатин андин олибдур. Андоқки, Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. с. ани тасҳиҳ қилибдур ва дебдурки, [Шайх Разиюддин Али Лоло Расулуллоҳ с. а. в. саҳобаларидин Абурризо Ратан б. Наср р. а. билан суҳбат қилган ва у Расулуллоҳ с. а. в. тароғларидан бирини унга берган]2. Ва Шайх Рукнуддин Алоуддавла ул тароғни бир хирқаға чирмаб, ул хирқани коғазға чирмабдур. Муборак хатти била ул коғазға битибдурки, [Расулуллоҳ с. а. в. тароғларидан бўлган бу тароғ ва бу хирқа ҳам унинг сақобаси – Абурризо Ратандан камина заифга етди]3. Ва ҳам Шайх битибдурларки, мундоқ дерларки, ул амонат Ҳазрат Расул с. а. в.дин Шайх Разиюддин Али Лолоға эрмиш. Ва бу рубоий анинг қудсия анфосидиндур.
Ҳазрат Шайх Разиюддин Али Лоло олти юз кирқ иккида рабиул-аввал ойининг учида дунёдин ўтубдур.
482. Шайх Жамолуддин Аҳмад Журфоний қ. с.
Ул Шайх Разиюддин Али Лолонинг асҳобидиндур. Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. с. дебдурки, Шайх Аҳмад ажаб зоҳир киши эрди, буюк мартабаси бор. Мем ғайбда анинг сулуки мартабасин Шайх Абулҳасан Харақонийға муносиб топтим ва Шайх Али Лоло сулуки мартабасин Султон Боязид Бистомийға қ. с. Шайх Разиюддин Али Лоло дебдурки, ҳар ким бизинг Аҳмаднинг хомушлиғи била борғай, ҳар не Шиблий г.а Жунайддин топибдурлар, андин топқай. Бир кун Шайх Саъдуддин Ҳуммуий Журфонға етти. Киши юборди ва Шайх Аҳмадни тилади. Шайх Аҳмад узлат нияти қилиб эрди, келмади. Яна киши юбордики, келмак керакки, манга ишорате етибдурки, чун сенинг учун Шайх Али ижозат битибдур, мен ҳам битигаймен. Шайх Аҳмад жавоб юбордики, мен Ҳақ с. т. ни ижозатнома била парастиш қилмоғумдур. Шайх Рукнуддин Алоуддавла дебдурки, манга бу сўз андин бағоят хуш келибдур. Бир қатла Шайх Аҳмад муридларидин бириники муроқабаға машғул эрди, кафшин чиқариб, неча кафш бўйниға муҳкам урди. Ул мурид деди: муроқабададурмен, Шайх не учун озурда қиладурлар? Шайх дедики, муроқаба биравга ярашурки, бир ҳафта таом емамиш бўлғай, чун аёғ уни эшиткай, хотирға келмагайки, бу киши менинг учун таом келтурадур эркин. Шайх Аҳмад олти юз олтмиш тўққузда раби ул охир ойининг салхида дунёдин ўтти.
483. Шайх Нуруддин Абдурраҳмон Исфаройиний Касирқий қ. с.
Ул Шайх Аҳмад Журжоний асҳобидиндур. Толиблар таслики ва муридлар тарбияти ва аларнинг вақосъи кашфида азим шони бор эрмиш. Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. р. дебдурки, агар охир уз-замонда Шайх Нуруддин Абдураҳмон қ. с.нинг вужуди бўлмаса эрди, бу тоифанинг сулуки тариқи тамом маҳв бўлур эрди ва нишон қолмас эрди. Аммо чун Ҳақ с. т. бу тоифанинг барақотин боқий тилар эрди, анинг била мужаддад қилди. Ва ҳам Шайх Алоуддавла дебдурки, бир кун жамоатхонада ғойиб бўлдум. Имом Муҳаммад Ғаззолийни кўрдумки, ўлтуруб эрди ва бошин тизи устига қўюб эрди ва қаламни икки бармоғи орасида тутуб мутаҳаййир эрди. Сўрдумки, не воқеъдур ва Имом не фикрдадур? Деди: нечук мутафаккир бўлмағайменки, мен дунёда симурғқа ўттиз сифат битибмен ва бу соат кўрарменки, барча ғалатдур. Ва бу воқеъани Шайх Нуруддин Абдурраҳмонға арз қилдим, буюрдики, ажабдур. Мен дағи Шақон кентида эрдим ва ул вақт манга сўз айтмак маърифатида кўп шараҳ эрди. Ғайбда кўрдумки Ҳақ с. т. манга айтурки, сен билмассанки, ҳар ҳасратки Имом Ғаззолийға бор, мундин ортуқ йўқдурки, сулукни тугатмай бизинг хизматимизға келди. Андин сўнграки ул ғайбдин келдим, ўз тилимда уқдае топтим ва хомушлик пеша қилдим ва ўз ишимга машғул бўлдум. Анинг валодати олти юз ўттуз тўққузда, шаввол ойи экандур ва Бағдодда дунёдин ўтубдур.
484. Шайх Абулмакорим Рукнуддин Алоуддавла Симноний қ. с.
Алар аслда Симнон мулукидиндурлар. Ўн беш яшағондин сўнгра вақт султони хидматиға иштиғол кўргуздилар. Бир урушдаки султонға аъдо била воқеъ эрди, аларға жазбае етти. Андин сўнгра олти юз саксон еттида Бағдодда Шайх Нуруддин Абдурраҳмон Касирқий суҳбатиға етиштилар, ул вақтдаки Ҳижоз сафаридин мурожаат воқеъ бўлуб эрди. Ва олти юз саксон тўққизда иршод изни топтилар. Ва етти юз йигирмада Саккокия хонақоҳида ўн олти йил муддатда юз қирқ арбаъин чиқардилар. Дерларки, сойир авқотда яна юз ўттуз арбаъин ҳам чиқарибдурлар. Чун ёшлари етмиш етти йилға етишти, етти юз ўттуз олтида ражабнинг иккисида жумъа кечаси Сўфиободнинг буржи аҳрорида оламдин ўттилар. Ва Қутби-замон Имодуддин Абдулваҳҳоб ҳазирасида мадфун бўлдилар. Бир кун дарвише алардин савол қилдиким, чун бу баданға туфроқта идрок йўқдур ва руҳ андин муфориқ бўлубдур ва арвоҳ оламида ҳижоб йўқдур, не иҳтиёждур қабр бошиға бормоқ? Чун ҳар мақомдаки, бир бузургнинг руҳиға таважжуҳ воқеъ бўлубдур, ҳам-улдурки киши қабри бошиға борибдур. Шайх дедиларки, кўп фойдаси бор. Бири буким, бировки бир азизнинг қабри зиёратиға борур, ҳар неча ул ёнки қадам қўяр, таважжуҳ кўпрак бўлур. Чун туфроғи бошиға етар, ҳисси доғи ул туфроғни мушоҳада қилур ва таважжуҳда ҳисси доғи машғул бўлур ва куллий мутаважжиҳ бўлур, фойда кўпрак бўлур. Яна бир буки, ҳар нечаки руҳда ҳижоб йўқдур ва барча олам анга бирдур, аммо баданеки тамом тириклик айёмида анинг била суҳбат тутмиш бўлғай ва анинг бадан маҳшури ,бўлғайки, ҳашрдин сўнгра абад ул-абадки, бўлғусидур, анинг била бўлғай, ул мавзеъға назар ва тааллуқи кўпрак бўлғусидур ўзга ердин. Бу сўздин сўнгра ҳикоят қилдики, бир вақт Жунайд қ. с. хилватида бўлур эрдим. Ва анда завқ тамом юзланур эрди. Жунайд воситасидинки, ул хилватда бўлур эрмиш. Чиқдим, дағи анинг қабри бошиға бордим, хилватидағи завқни топмадим. Бу маънони Шайх қ. с. хидматида арз қилдим. Дедиларки, ул завқни Жунайд жиҳатидин топтингму? Дедим: бале! Дедиларки, мавзеъи маълумдурки ул умрида неча қатла анда бўлмиш бўлғай. Ҳар қачон завқ етса, баданеки топар экандур, анинг била мусоҳиб экандур, авваледурки завқ кўпрак ҳосил бўлғай, аммо шоядки туфроғи бошида ҳеч машғуллиғидин таважжуҳда тақсире воқеъ бўлмиш бўлғай. Охир бир хирқаеки аҳли диле ани киймиш бўлғай, анинг завқи мушоҳада бўлур ва бадан хирқадин яқинроқдур. Ва зиёратиинг фавойиди кўпдур. Масалан, бирав мундин Ҳазрат Рисолат с. а. в. руҳониятиға таважжуҳ қилса, файз топар. Аммо агар Мадинаға борса, ул Ҳазратнинг мутаҳҳар руҳи анинг ул азиматидин ва йўл ранжи тортқондин чун воқифдур ва Мадинаға еткандин сўнгра доғи ҳис била ул Ҳазратнинг равзасини кўрса ва зоҳир ва ботин била мутаважжиҳ бўлса, мунунг фойдасиға анинг фойдаси била не нисбатдур? Ва мушоҳада аҳлиға бу маъно таҳқиқдур. Ва алар дебдурларки, анбиё анинг учун келибдурларки, халқнинг кўзларин ўз айбларин кўрарга очқайлар, то ўз айбларин ва Ҳақ таолонинг камолин ва ўз ажзин ва анинг қудратин ва ўз зулмин ва анинг адлин ва ўз мазаллатин ва анинг иззатин ва ўз жаҳлин ва анинг илмин ва ўз бандалиғин ва анинг худовандлиғин ва ўз фақрин ва анинг ғиносин ва ўз тақсирин ва анинг неъматларин ва ўз фаносин ва анинг бақосин билгайлар ва ботин кўзлари мунга бийно бўлғай. Ва ҳам ушбу қиёс била шайх ҳам анинг учундурки, муридлар кўзин бу маъниға очғай. Пас, ҳар неча мурид ўз камоли исботиға кўпрак кўшиш қилғай, ё амале қилғайки, анинг камоли зоҳир бўлғай. Шайхқа андин ранж кўпрак етишгайки, шайх бу ранжларни анинг учун тортарки, муриднинг нафсининг ўз камолин кўрар кўзин тиккай ва Ҳақнинг камолин кўрар кўзин ёрутқай. Ва ул ҳар лаҳза ўз камолин кўрарга бир кўз очқай, пас, шайхнинг ранжи зоеъ отиға кўшиш қилғай ўз ҳаққида. Дарвеш керакки, ўз нафси каминида бўлғай, то ҳар кўзки, ўз камолин кўрарға очқай, филҳол ани тиккай. Ва агар мундоқ ( қилмаса, анга хабар бўлғунча нафс анинг ҳар сари мўйидин ўз камолин кўрарга бир кўз очқай ва Ҳақнинг камолин кўрардин кўр қилғайки, нафснинг одати будур. Ҳам алар дебдурларки, Тенгри таоло то кишининг сиррин эл кўзидин ёпмоғунча, ва ани халқ кўзидии яшурмоғунча, мумкин эрмас ул киши валоят мартабасиға етмак. Ва [дўстларим қуббаларим остидадир]1нинг маъноси будур. Ва бу қабоб башарият сифатидур ва пардае эмас бўздин ва ё ўзга жинсдин. Ва сифат улдурки, анда айбе зоҳир қилғай, ё бир ҳунарни андин эл кўзига айб кўргузгай. Ва [уларни мендан бошқалар танимайдилар]2нинг маъноси будурки, то иродат нури била биравнинг ботинин ёрутмағай, ул валини танимағай, пас ул нур ани танимиш бўлғай, йўқ ул киши. Ва ҳам алар сўзидурки, дарвешлар ки, ўз ишлариға машғулдурлар, керакки баттолни ўз ораларида қўймасаларки, бир бекор юз даркор кишини бекор қилур.
Ҳам алар дебдурларки, Ҳаким Тирмизий ва жамоате мағорибадин дебдурларки, [авлиёликнинг бошланиши пайғамбарликнинг охиридир]4. Бир кун Бағдодда Шайх хилватида эрдук. Буюрдики, ул жамоатки дебдурларки, [авлиёликнинг бошланиши пайғамбарликнинг охиридир]5. Мунға узре бор. Алар ул сўздин муни тилаб эрканларки, [Шариатда авлиёликнинг бошланиши анбиёликнинг ниҳоясидир. Тариқатда авлиёликнинг ниҳояси анбиёликнинг бошланишидир]6. Невчун? Ҳазрат Рисолатқа с. а. в. шариат камоли ишининг охирида тамом бўлдики, [бугун сизларга динингизни комил қилдим]7. Ва вали то шариатни такмил қилмағай, валоятқа қадам қўя олмас. Пас, улча набиға шароеъда ишининг ниҳоятида бўлса, валиға бидоятида бўлғаи. Невчунки, агар киши ул аҳком билаки, Маккада нозил бўлди сулук қилса, ул аҳкомғаким, охир умрда Мадинада нозил бўлди, илтифот қилмаса, ҳаргиз валоятқа етмагай. Балки агар инкор қилса кофир бўлғай. Пас, валоят ибтидоси улдурқи, барча шароеъни камол била қабул қилғай ва мутобаат кўргузгай, аммо тариқат улдурки, ҳар неча вали саъй қилса ва мартабаси олий бўлса, анинг руҳиға ул навъ меърожеки набининг жисмиға бўлубдур, ҳосил бўлмағай ва маҳолдурки бўлғай. Чун валоятнинг интиҳосида валининг руҳи набининг жисмиға мушобаҳат топар, тариқатда ниҳоят ул-авлиё бидоят ул-анбиё бўлғай. Ва ҳам алар буюрубдурларки, анбиё алайҳиссалом омидан гунаҳ иншосидин маъсумдурлар ва авлиё гуноҳни хор тутмоқдин маҳфуз. Ва Мустафо с. а. в. дин марведурки, [агар мағфират қилсанг, барчани мағфират қил! Қайси банданг борки, гуноҳ қилмаган?]8. Ва бу фақир қошида ҳеч гунаҳ андин ёмонроқ эмаски, банда ўзин муқассир ва мужрим билмагай.
485. Ахий Али Мисрий қ. с.
Ул Шом мулкида бир шайх эрди ва кўп муридлари бор эрди. Аммо чун мунсиф киши эрди. Муридларидин жамъиғаки мустаид эдилар, дедиларки, агар сиз Ҳақ толибисиз, мен дағи Ҳақ толибимен. Ва муршиде топмайменкн, анинг қошида сулук қилғай эдим. Эмди воқеъада кўрубмен ва шаҳодатда ҳам эшитадурменки, Хуросонда муршиде бор, мукаммал. Кўрунг борали ва анга мушарраф бўлали ва ул муршид хидматида бир неча кун сулук қилали ва андинки, халқ бизда гумон элтурлар, бир нима ҳосил қилали! Алқисса, бусўз била келиб эрди ва Шайх асҳобиға дохил бўлуб эрди, ўзининг жамъи муридлари била. Шайх буюрдиларки, аларнинг иродати мундин сўнгра санга менинг иродатимдур, аммо сенинг васотатинг аларға нафъ қилур. Андоқки, менинг қошимда шайх ва Мустафо с. а. в. орасида ҳар нечаки хирқа кўпрак, йўл ёруғроқ ва сулук осонроқдур, ҳадис хилофики, анда ҳар неча восита озроқ бўлса, ҳадис саҳиҳроқдур. Невчунки, андаки хабардур, ҳар неча восита кўпрак бўлса, тафсир иҳтимоли кўпрак бўлур, аммо мундаки, хирқадур, ҳар неча машойих нури кўпрак бўлса, йўл ёруғроқ ва аларнинг руҳонияти мадади кўпрак бўлур. Бир кун Шайх Мансур Ҳаллож сўзи ораға тушти. Ахий Али Мисрий анинг ҳолидин истифсор қилди. Ҳазрат Шайх андин сўнграки алар бобида кўп сўзлар айттилар, дедиларки, ул вақтки, манга ҳол гарм эрди, анинг мозориға бордим. Чун муроқаба қилдим, анинг руҳин иллиййинда топтим, олий мақомда муножот қилдим. Ва дедим, Худовандо, бу не ҳолдурки, Фиръавн [Мен сизларнинг олий Парвардигорингизман]1 деди ва Ҳусайн Мансур [«Мен Ҳақман»]2 деди ва иккаласи улуҳият даъвоси қилдилар. Эмди Ҳусайн Мансурнинг руҳин иллийнинда ва Фиръавн руҳи сижжиндадур, мунда ҳикмат недур? Менинг сирримда нидо қилдиларки, Фиръавн ўзин кўрмакка тушти ва барча ўзин кўрди ва бизни гум қилди ва Ҳусайн Мансур барчамизни кўрди ва ўзин гум қилди, кўрки не фарқ бўлғай андин мунгача.
486. Шайх Нажмуддин Муҳаммад Эдконий қ. р.
Ул ҳазрат Шайх Рукнуддин Алоуддавланинг муридидур. Ва умри саксонга етган экандур. Етти юз етмиш еттида дунёдин ўтубдур ва Исфаройин омолидин бир ҳисорда мадфундур. Ул дебдур: Ҳазрат Расул с. а. в. қавмидаким, [саводи аъзам– Қуръонни лозим тутинг ва унга маҳкам боғланинг!]1.
487. Ахий Али Деҳистоний р. т.
Шайх дебдурларки, арбаъинда панжшанба кеча арбаъиннинг ўттуз тўққузунчи кечасида ғайбда кўрдумки, жамоат мусофирлар келдилар ва ораларида бир йигит эрдики, Ҳақ таолонинг анинг била иноят назари бор эрди ва анга менинг тарбиятимға ҳаволадур. Чун шаҳодат оламиға келдим, ходимға дедимки, ҳеч мусофирға борур ижозати берма, мен чиққунча. Қазоро, ҳам ул замон мусофирлар етиштилар. Дедимким, масжиди жомеъдаки, тонгла арбаъин туганмиш бўлғай мусофирларни келтурки, кўриб аларға ижозат берали. Тонглаки масжидға бордим, мусофир дарвешлар келдилар ва салом қилдилар. Ҳар неча назар қилдим, ул кишиники мен кўруб эрдим, аларнинг орасида топмадим. Дедим: магар яна бир қавм еткусидурлар. Намоз қилиб, уйга келдук. Ходим келиб дедики, бу жамоате дарвешлардин бириси магар рахтлари қошида экандур ва масжидқа келмагандур, дархост қиладурки шайхни кўргай. Дедим: келсун! Эшикдин киргач танидимки, улдур. Салом қилди ва лаҳзае ўлтурди ва қўпти ва чиқти. Ходимға дедимким, чиқиб бу йигитга айтки, бир неча кун мунда бизинг била бўлсунки, бизинг анинг била ишимиз бор. Чун ходим ташқари чиқибдурки, ул қайтиб келадур. Ходим андин ҳолни сўрубдур. Ул дебдур: Шайхқа айтки, мени қабул қилсинларки, дарвешлар хидматиға машғул бўлайин. Ходим дебдурки, Шайх мени ушбу иш учун юбориб эрди. Ани олиб кирди. Мусофирлар бордилар ва ани хидматқа машғул қилдим. Хидмате қила бошладики, одамедин андин яхшироқ мутасаввар бўлмағай. Уч йилдин. сўнгра зикрлар айтти ва хилватлар ўлтурди ва яхши ҳоллар анга юз кўргузди. Бир кун сафарда эрдук ва ул бир суффада ўлтуруб эрди. Менинг назарим анга тушти, кўрдумки, олий вориде анга нозил бўладур ва пас шигарф ҳоле анга юзланадур. Қўптум ва анинг қошиға бордим, мағлуб ва ул ҳолнинг масти бўлуб эрди. Анга наҳиб била дедимки, не ҳолдасен ва не кўрдунг, айт! Деди: айтаолман. Дедим: ёй чайнама, айт! Ва зажр била сўрдум, айтти. Ва ал-ҳақ олиймақом эрди, аммо чун кўрдумки, анда ажабе пайдо бўлғудекдур. Ани дедим нима эмас ва нафй қилдим, бори ул мақомда ўзида бир нима пайдо қилди; ва муддати мадид анинг димоғидин ул бормас эрди, то андин сўнгра неча вақтдин сўнг самадият тажаллиси била мутажалле бўлди. Ва ул мақомедурки соликка андин иҳтиёж егуликка қолмас. Чун ул мақомда ўзин кўрди, ғуруре анда пайдо бўлди ва ўзига дедики, нима емамак Ҳақ таоло сифатидур ва бу манга ҳоло ҳосилдур ва ботинида худойлиғ даъвоси бош урабошлади ва емак тарки қилди. Ҳар нечаким таёғлар эрдим ва тишлари орасиға йиғоч солиб очиб, шарбат ва ғизо оғзиға солдурур эрдим, яна оғзидин тўкар, ташлар эрди. Қўйдуқки, ўз кўнгли била егай! Ҳам емади, то олти йил мундин ўтти. Ва бу дастур била дарвешлар хидматиға қиём кўргузур эрди. Бир улуқ саодати бу эрдики, бовужуди даъволар ва ҳоллар ҳаргиз ўзин мендин бениёз кўрмади. Ва агар бу бўлмаса, ҳам аввалларда ўқ ул вартада зоеъу ҳалок бўлур эрди. Ва ўттиз етти йилдурки, мен Ҳазрат Шайх иршоди била толиблар иршодиға машғулмен, бу тоифадин кўпни кўрдум, бу Ахий Алидекки анга дунё лаззатиға ва ўз нафс ҳаззиға майл бўлмағай, ҳаргиз кўрмайдурмен. Ва йигирма беш йилдурки, дарвешлар орасидадур, ҳеч киши андин эшитмайдур эркинки, манга емакдин ва ичмакдин ва ҳеч жинс нимадин нима керак демиш бўлғай. Ва бовужуде улки беморлиғлар тортибдур, ҳеч киши ани такя қилғон кўрмайдур ва ҳеч кишига айтмайдур ва ҳеч кимдин даво тиламайдур. Алқисса ул мақомдаким ғизодин фориғ эрди, олти йилгача қолди. Андин сўнгра Каъбаға борур эрдим, ани ўзум била элттим. Чун Мадинаға етиштук, анга дедимки, агар Ҳазрат Расул с. а. в. умматисен ва менинг муридимсен, ани қилмоқ керакки, Ҳазрат Расул с. а. в. қилнбдурлар ва мен қилурмен, йўқ эрса, қўп ва кетки, мундин ортиқ бизинг суҳбатимизда бўла олмассен! Али Дўстий ҳозир эрди, бир луқма анинг оғзиға солди ва ул еди. Бир кун таъйин қилдимки, уч луқма егай. То Маккага еттук, андин сўнгра буюрдимки, андоқки сойир дарвешлар нима ерлар, ул дағи егай! Ва ул вартадин халос бўлди.
488. Абулбаракот Тақиюддин Али Дўстий Симноний қ. с.
Ул дағи Шайх Рукнуддин Алоуддавланинг асҳобидиндур. Бир кун Ҳазрат Шайх маориф сўрарда буюрубдурларки, модомики солик тажаллий вақтида сурате идрок қилур, ул тажаллий сувари бўлғай ва Ҳақ таолони ул суратдин муназзаҳ тутмак керак, аммо ани Ҳақ тажаллийси билмак керак, андоқки Мусо а. с. дарахтдин [албатта мен Аллоҳмен]1 эшитти. Ҳар ким десаки, дарахт Тенгридур, кофир бўлғай ва ҳар ким деса, бу сўзни Тенгри демади, ҳам кофир бўлғай. Бу суваре тажаллиини бу навъ эътиқод қилмоқ керак. Ва ул кун Тақиюддин Али Дўстий ҳозир эрди. Шайх буюрдиларки, бу йил манга Али Дўстнинг воқеаси бисёр хуш келди. Ва дарвешларнинг эътиқоди саботи учун айтай. Ҳақ таоло бу йил анга бир қатла куллий мавжудот суратида тажаллий қилди. Ва ул Ҳақ таоло тасбиҳу танзиҳин сувар лафзи била андоқки Ҳақ таоло анинг тилига жорий қилур эрди, айтур эрди. Ҳақ с. т. ўзлуки била андин сўрдиким, мени кўрдунг? Ул дедики, Бор Худоё, кўрмадим! Ҳақ таоло буюрдиким, буларки кўрдунг, не эди? Жавоб бердики, осору афъолу сифотинг сувари эрди ва сен барча суратдин муназзаҳсен. Ҳақ с. т. бу сўзда анга сано айтти ва бу маънони андин писандида тутти.
489. Амир Саййид Али б. Шиҳоб б. Муҳаммад Ҳамадоний қ. с.
Улуми зоҳирию ботинида жомеъ эрмиш. Ва аҳли ботин улумида мусаннафоти бор: «Асрор ун-нуқта» китобидек ва «Асмоуллоҳ» шарҳидек ва «Фусус ул-ҳикам» шарҳи ва «Қасидаи хамрияи Форизия» шарҳидек ва булардин ўзга ҳам. Алар Шайх Шарафуддин Маҳмуд б. Абдуллоҳ Маздақонийнинг муридидурлар, аммо одоби тариқат касби соҳибус-сирр, байнал ақтоб Тақиюддин Али Дўстий қ. р. қошида қилибдурлар. Ва чун Шайх Тақиюддин Али Дўстий дунёдин ўтубдур, яна ружуъ Шайх Шарафуддин Маҳмудқа қилибдурлар. Ва дебдурларки, фармон недур? Шайх таважжуҳ қилиб дебдурки, фармон улдурким, оламнинг ақсою билодида кезгайсен. Алар уч қатла рубъи маскунни эврулубдурлар. Ва минг тўрт юз валий суҳбатиға мушарраф бўлуптурлар ва тўрт юзни бир мажлисда топибдурлар ва етти юз саксон олтида зулҳижжа ойининг олтисида Кабру Савод вилоятининг яқинида оламдин ўтуптурлар. Ва муборак жисмларин Хутталонға нақл қилибдурлар.
490. Шайх Абдуллоҳ Ғаржистоний қ. с.
Шайх Рукнуддин Алоуддавланинг асҳобидиндур. Ғаржистоннинг кентларидин биридиндур. Кичик эркандурки, отаси фавт бўлубдур ва онаси яна биравга тегибдур. Бир кун андин амре воқеъ бўлғондурки, ўгай отасидин қўрқубдур ва қочиб, кентдин чиқибдур. Ва ул кент навоҳисида бир улуқ йиғоч бор экандур. Ул йиғочқа чиқиб ёшунубдур. Ва ул йиғоч тубида бир чашма эрмиш. Иттифоқан жамъи дарвешлар келиб, ул чашма бошида манзил қилибдурлар. Ва ул чашма суйида анинг аксин кўрубдурлар. Ани ул дарахтдин тушуруб, ўзлари била олиб борибдурлар. Ва ул сафарда гузарлари Симнон вилоятиға тушубдур. Ҳазрат Шайх хидматиға борибдурлар. Ул ҳам билаларича борибдур. Чун Шайхнинг муборак назари анинг сари тушубдур, фаросат нури била анинг камоли қобилиятин бу тариқда маълум қилибдурлар. Мусофирлар азимат қилғондин сўнгра кишилар юбориб, ани қайтарибдурлар. Мусофир дарвешлар кўп изтироб қилибдурлар ва вақт султони ҳукмиға ружуъ қилибдурлар. Чун Шайхнинг ҳаққо нияти барчаға зоҳир эрмиш, ҳеч фойда қилмайдур. Ва Ҳазрат Шайх анинг тарбиятиға машғул бўлуб, Шайхнинг илтифоти била улуғ мақомларға етибдур. Ва Шайхнинг мунча иҳтимом ва илтифотики, анинг борасида бор экандур, маълум эмаски, асҳобдин ҳеч кимга бўлмиш бўлғай. Чун муридлар иршоди ва такмили мартабасиға етибдур. Тус вилоятиға ҳавола топибдурки, борғай. Анда келгандин, сўнгра толиблар иршодиға машғул бўлубдур. Вақт подшоҳи андин истидъо қилибдурки, баъзи урушқаки адувси била воқеъ бўлғондур, анинг била борғай. Борғондин сўнгра ул урушта шаҳодат мартабаси топибдур ва жасадин Тусқа нақл қилибдурлар ва қабри андадур.
491. Бобо Маҳмуд Тусий қ. с.
Шайх Абдуллоҳ муридларидиндур. Бир қатла Шайх жамъи муридлар арбаъинда ўлтуруб эрди. Бир кеча хонақоҳ ходимиға дедики, кеча воқиф бўлки, икки дарвешға азим ворид еткусидур. Ногоҳ бехудлуғ қилма-ғайлар ва хилватдин ташқари чиқмағайлар. Ходим ҳозир бўлур эрди. Ногоҳ Бобо Маҳмуд наъраи урди ва хилватдин чиқти. Ва яна бир дарвеш ҳамким, оти Ҳинду Илёс эрди, ул дағи қичқириб, бехудона югуруб чиқиб ва юз биёбонға қўйдилар. Ходим кейниларича югуруб, Ҳинду Илёсқа етти ва ани тутти. Ва Бобо Маҳмуд мажзуб ва мағлуб юз саҳроға қўюб эрди, киши ета олмади. Ва Ҳинду Илёс Шайх асари тарбиятидин филжумла ўз ҳолиға келди, аммо Бобо Маҳмуд иши забт қилмоқдин ўтти. Ва ани уқалойи мажонин дебдурлар. Ва каромот ва хавориқи одот кўп андин зоҳир бўлур эрди, андоқки машҳурдур.
492. Ахий Али Қутлуқшоҳ қ. с.
Ул дағи Шайх Абдуллоҳ муридларидиндур. Ва Шайх тарбияти асаридин камолға, балки такмил мартабасиға етти. Ул вақт Шайх Абдуллоҳни замон подшоҳи черик таклифи қилди. Ахий Али ҳозир эрмас эрди. Шайх васият қилиб дедики, биз бу сафарда шаҳодат давлатиға мушарраф бўлғумиздур, бизинг ўрнумизға Ахий Алини ўлтуртунгуз. Ва андоқ бўлди ва андоқ қилдилар.
493. Шайх Ҳофиз Умар Абардиҳий қ. т. с.
Ахий Алининг муридларидиндур. Ва кичик ёшида Мавлоно Разиюддин Али Моёний р. т. дин Хизр а. с. нинг суҳбатдори эрмиш, назар ва тарбият, топибдур. Шайх Ҳофиз дебдурки, авойилдаки манга Ҳақ йўли сулуки доияси пайдо бўлди. Нишобурда Мавлоно Шамсуддин Халифа иршодға машғул эрди. Дайрон деган кентда Шайх Ахий Али. Ва ҳар вилоятда бир азизнинг отин тутарлар эрдики, фақр тариқи иршодиға машғулдур. Мутараддид эрдимки, қайси бири хидматиға борайин. Бир кеча воқеъда кўрдумки, жамоате машойиху авлиё бир манзилда ҳозирдурлар. Бу воқеъалари шарҳида тул бор. Ҳосили будурки, бир ҳайбатлиқ улуқ киши Шайх Ҳофизни кўтариб, мажлис ҳуззори машойихдин бирининг этакига қўюбдур ва дебдурки, бу тифлға сут бер. Ва ул Шайх Ахий Али эрмиш. Шайх Ҳофиз билибдурки, анинг тарбияти Ахий Алиға ҳавола бўлди. Неча кундин сўнграки, Шайх Ахий Али хидматиға борибдур. Шайх Али анга боқиб, табассум қилиб, дебдурки, сут ичкали кеч келдинг. Шайх Ҳофиз байъат илиги Шайх Ахий Алиға берибдур ва таважжуҳ қилиб, талқин олибдур. Ул дебдурки, Макка сафаридаким, Бағдодқа еттук, Шайх Нуруддин Абдурраҳмон Бағдоднинг шайх ул-исломи эрди, бузургвор жаддининг халифаси. Видоъ вақти манга васият қилдики, чун Ҳазрат Рисолат с. а. в. равзасиға мушарраф бўлсанг, менинг ниёзмандлиғимни ул Ҳазратқа еткуруб, бу иборат била арз қилғайсенки, умматингнинг аслларидин Абдурраҳмон отлиғ бир қари осий дуо еткурди. Чун мунга Мадинада ул давлат муяссар бўлди. Шайхнинг ул сўзи хотиримға келди, ҳам ул иборат била арз қилдим. Ҳазрат Рисолат с. а. в. муборак қошлариға гириҳ солиб дедиларки, сен мундоқ демаки, ул ғоят тавозуъдин мундоқ дебдур ва ул менинг умматимнинг акобиридиндур. Ул сафардин қайтқонда, ул хабарни Шайхқа еткурдум, бағоят хушҳол бўлуб, манга хайр дуоси қилди.
494. Хожа Абдурраҳмон Гаҳворагар қ. с.
Хожа Абдурраҳмон қ. с. Ҳақ таолонинг маҳбубларидин ва мажзубларидиндур. Аларнинг ғариб ҳолоти кўпдур. Шайх Ҳофиз Умар р. дебдурки, бир вақт бу вилоятда азим вабо бўлди. Бир кун Мавлоно Разиюддин Али Моёний қ. с. ўз кенти Моёндин Абардиҳқа ташриф келтурдилар ва кентнинг ташида тушуб, мени тиладилар. Ва дедиларкн, амр мундоқдурки, менинг била келиб, Исжил деган ерда Шайх Муҳаммад Холид р. қабри бошида «Қуръон» хатм қилғайсен, шояд бу бало дафъ бўлғай. Амр имтисоли қилдим, аммо бу жиҳатдинки, ул фурсатда Хожа Абдурраҳмон Гаҳворагар қ. с. Исжилда бир тош устида ўлтурур эрдики, Шайх Муҳаммад Холид қабри бошидадур. Ва буюк сўзлар айтур эрди ва Мавлоно Разиюддин Али хидматлари ғоят ташарруъда эрдилар. Мен мутафаккир бўлдимки, бўлмағайки, алар орасида амре воқеъ бўлғайки, ул балиятдин саъброқ бўлғай. Чун Исжилға яқин еттук, бирав йўлуқди. Аидин Хожа аҳволидин сўрдум. Дедики, эмдигача тош устида ўлтуруб эрди, ногоҳ қўпди ва дедики, бир қож келадурки, мен анинг била калла ура олмасмен. Ва ул яқинда бир ҳарос эрди, анда кирди ва бир чуқурға кириб яшунди. Биз чун кентга еттук ва мазор бошиға туштук ва кент аҳли йиғилдилар ва ғавғо қўпдики, вилоят ҳокими Амир Али Бек Хожа зиёратиға келадур. Кент аҳли Мавлоноға дедиларки, Хожа сизинг келадурганингиз жиҳатидин фалон ҳаросда бир чуқурға кирибдур. Агар ҳоким ани топмаса, шоядки бизга ғазаб қилғай! Мавлоно хидматлари ул ҳаросқа мутаважжиҳ бўлуб, ул чуқур устига етиб, Хожага дедики: меҳмонни мундоқ тутқайлар, Хожа чиқиб, иккаласи қучушуб, Хожа Мавлононинг қулоғиға бир сўз айттики, Мавлоноға йиғламоқ юзланди ва йиғлай бошлади. Ва муддате ул ерда туриб эрдиларки, бирав дедики, Амир Али Бек ташқари интизор тортадур. Мавлоно хидматлари Хожаға танбиҳ қилдилар, Хожа чиқиб, Алибек била кўрушдилар. Ва дедиларки, [ҳой мўғулгина, кет!]1. Ул азимат қилгач Хожа: [Мўғулгина кетгинки, азиз меҳмоним. бор!]2 дер эрди. Ва ул югурур эрди, то назардин ғойиб бўлди. Андин сўнгра Хожа била Мавлоно зиёрат бошиға келдилар ва мен хатм оғоз қилдим. Тиловат асносида Хожа буюк сўзлар бунёд қилди. Мавлоно ҳай урди ва Хожа тик турди ва мажлис охириғача ҳеч сўз ўтмади. Ва аларнинг ҳиммати баракотидин Тенгри таоло ул балони дафъ қилди. Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да мундоқ битибдурлар. Аммо бу фақир Хожа Ҳофиз боридинки дарвеш киши эрди ва Шайх Ҳофиз Умар қ. с.нинг мухлис муридларидин эрди, мундоқ истимоъим борки, Хожа буюк сўз бунёд қилғондин сўнгра Мавлоно ҳай урубдур. Хожа андин сўнгра Мавлононинг қулоғиға сўз айтибдурки, Мавлоно йиғлабдур ва кўп ниёзмандлиғлар қилибдур. Мавлонодин махсус муридлари ул кайфиятни таҳқиқ қилғандин сўнгра мундоқ дебдурларки, йигитлигимдаки, таҳсилға машғул эрдим ва фақр тариқи сулуки дойим кўнглумга ўтар эрди ва орзум бор эрди. Бир кеча воқеъада кўрдумки, икки киши мени ёткурдилар ва кўксумни ёрдилар ва кўнглумни чиқариб, бириси офтоба била сув қуйди ва бириси кўнглумни юди ва яна кўксумга солдилар ва буткардилар. Мен ул воқеъа кўргали таҳсил ишин барҳам уруб фақр тариқи сулукини ихтиёр қилдим. Бу замонки, мен Хожага буюк сўз айтқон жиҳатидин густохона ҳай урдум, оғзин қулоғимға келтуруб дедики, мунча йил бурунроқ фалон таърихдаки сен таҳсилға машғул эрдинг, воқеъада Хизр била менким сени ётқурдуқ ва кўксунгни ёрдуқ ва кўнглунгни чиқариб, биримиз су қўюб, биримиз юб, яна кўксунгни буткардук. Ва ул иш санга боис ул бўлдики, фақр йўли сулукига машғул бўлдунг, ул ҳақгузорлиғдурки, ҳоло бизга ҳай урарсен. Ул замон йиғламоғим боиси бу эрди. Муридлар барча қулоқ тутуб, Хожаға ўзга ақида қилдилар. Ва Хожанинг қабри Машҳад вилоятида Гурмакон деган кентдадур, валлоҳу таоло аълам.
495. Мавлоно Фахриддин Луристоний қ. с.
Ул улуми зоҳирий таҳсилиға машғул эрмиш. Доим хотирға келур эрмишки, Тенгри таоло йўли сулукиға машғул бўлғай. Бир кун мутолаадин калол топиб, хотир ташҳиси учун ҳужрасидин чиқиб, сайр қилурда кўнглига келибдурки, сен бир кун худ бу ишдин чиқар хотиринг бор, бу кун ул кун бўлсун. Мисрда бир мадрасада эрмиш, яна ҳужрасиға бормайдур ва кутуб ва ҳар неки анда бор экандур, барини қўюб, Шайхи Шайхуллоҳ деган дарвешки, ул вақт Мисрда толиблар иршодиға машғул эрмиш анинг хидматиға бориб, сулук бунёд қилибдур. Чун ул дунёдин ўтубдур, бир комил муршид талабиға сафар ихтиёр қилибдур. Неча шайх суҳбатиға етибдур ва мақсуди ҳосил бўлмайдур. Ул вақт Шайх Ҳофиз Умар иршодға машғул экандур, анинг овозасин эшитиб, анинг хидматиға бориб, анга мушарраф бўлубдур. Суҳбат туташибдур ва хуб сулуклар даст берибдур ва арбаъинлар ўлтурубдур ва тарбиятлар топибдур ва куллий мақосид ҳосил қилибдур. Шайх Ҳофиз Умар дунёдин ўтгандин сўнгра Жом қасабасиға келиб, Ҳазрат шайх ул-ислом Аҳмад Жом қ. с. равзаси живорида сокин бўлубдур. Ва Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, Харжардда аларнинг отаси саройиға Мавлоно келган экандур. Ва алар сиғари синда экандурлар, андоқки аларни тизи олдида ўлтуртқон экандур. Ва муборак бармоғи била ҳавода ишорат била машҳур отларни, Умар ва Алидек битир эркандур. Ва Ҳазрат Махдумий бовужуди туфулият ўқур эркандурлар. Ва Мавлоно таассуб юзидин табассум қилиб, шафқат ва лутф кўргузур экандур. Алар битибдурларки, аларнинг ул илтифот ва назари менинг хотиримда бу тоифанинг муҳаббати тухми бўлди ва ҳар кун ўзга нашъу намо топар эрдим. Умидим улдурки, бу тоифа суҳбатида тирилгаймен ва буларнинг хидматида ўлгаймен ва аларнинг муҳиблари зумрасида машҳур бўлғаймен. [Аллоҳим, мени мискин ҳолда бор қил, мискин ҳолда ўлдир ва мискинлар қаторида қайта тирилтир!]1. Саккиз юз йигирмадин сўнгра Хуросондин Ҳарамайни шарифайн зодаҳумаллоҳу шарафан зиёратиға азимат қилди ва андин Мисрға борди ва анда Тенгри живори раҳматиға восил бўлди. Ва қабри Қарофададур, Имом Шофиъий р. а. қабри яқинида ва анда - Саййид Фахруддинға машҳурдур.
496. Шоҳ Али Фароҳий қ. т. с.
Шайх Алоуддавла қ. с. муридларидиндур. Отаси Фароҳ вилоятининг ҳокими эрди, қариб эрди, тиладики, ҳукуматдин истиъфо ва инзиво ихтиёр қилиб, умрининг охирин тоату ибодат била ўткаргай. Ўғли Шоҳ Алини замон подшоҳининг ўрдусиға юбордики, ҳукумат нишонин ўз отиға олғай ва ул муъоф бўлғай. Гузари Симнон сари эрди. Ул яқинда қуттоут-тариқ била алар орасида уруш воқеъ бўлди, андоқки Шоҳ Алининг барча мутааллиқлари қатлға келдилар, ўзи қатиқ яралар еб, ўлуклар орасида ўлум ҳоли била йиқилди. Шайх ҳазратиға ғайбда кўргуздиларки, фалон мавзеъда жамоате ўлуклар орасида бир захмлиғнинг руҳидин рамақе бор, анинг сарвақтиға етибки, фақр тариқида тамом қобилияти бор. Шайх ул мавзеға борди ва ҳеч қайсини тирик топмади. Яна қатла ҳамул амрға маъмур бўлди, яна бориб, тирик топмади. Яна бориб, иҳтиёт била кўп тафаҳҳус қилғандин сўнгра бирида ҳаёт асари тафаррус қилди. Ани кўтариб, шаҳрға келтуруб, муолажасиға машғул бўлдилар, то яралари ўнгалиб, ўз ҳолиға келди. Шайх анга дедилар: сиҳҳат топтинг, хоҳ ишинг кифояти учун подшоҳ қошиға бор, хоҳ отанг қошиға бор! Ул дедики, мен Шайхнинг шариф хидматидин ҳеч қаён борур хотирим йўқтур, тиларменки, иродат илигин Шайх этагига урғайман! Охир отаси хидматиға борди ва андин ижозат ҳосил қилиб, Шайх ҳазратиға келиб, Шайх Ҳасан тарбияти била олий мақомотқа қадам қўйди.
497. Шайх Муҳаммад Шоҳ Фароҳий қ. т. с.
Зоҳирию ботиний улум била ороста эрди. Ва ул бир восита била Шоҳ Али Фароҳийнинг муридидур. Ҳаёти охирида ҳаж азимати қилди, Ҳурмуз йўли била. Чун Манужонға етти, бемор бўлди ҳам анда вафот қилди. Ва қабри ҳам андадур. Кашфу илҳом соҳиби эрмиш. Дерларки, ҳаж сафарида бир шаҳрға етибдурки, анда бир хароботе бор эрмиш. Муроқиб ўлтуруб эрмиш. Ногоҳ бир сайҳа урмиш. Уламодин бири ҳозир эрмиш, сўрмишким, не воқеъ бўлди? Демишким, бу шаҳрнинг хароботини манга макшуф қилдилар, анда бир жамила заифа кўрдум. Дедимки, бор Худоё! Бу заифани бу ҳолдин манга бағишла! Сирримға еткурдиларки, не учун демассенки, сени анга бағишлағайбиз. Ул хотун ҳам ул вақтда тавба тавфиқи топди.
498. Шайх Баҳоуддин Умар р. т.
Шайх Муҳаммад Шоҳнинг тағойисидур. Баъзи акобир дебдурларки, маълум эмаски, Шайх Рукнуддин Алоуддавла асҳоби силсиласида анингдек бўлмиш бўлғай.
Кичик ёшдин мажзуб экандур ва жазба осори анда зоҳир экандур. Намоз қилурда асҳобидин биравни ўлтуртур эрмишки, ракаат ададин анга танбиҳ қилғайким, ўзи ани асрай олмас эрмиш. Авойили ҳолда андоқки, бу тоифаға ғоят шавқу тааттуш бўлур мақсудқа ҳеч етмакдин тағойиси қошида изҳори малол қилур эрмиш. Тағойиси анга бу байтнн ўқуб эрмишки,
б а й т:
[Агар нола қилса, ёри сафарда бўлган киши нола қилади. Ёринг қўйнингдаю, яна нега нола қиласан?]1.
Одати бу навъ эрмишки чун масжиди жомеъда ҳозир бўлур эрмиш, ҳукком ва аларнинг хавоси била мусулмонларнинг иши кифоятида сўз айтур эрмиш. Азизе савол қилибдур муники, масжидда мунча эл сўзин сўзлашмакнинг сабаби не эркин? Мундоқ дебдурки, агар ўзумни ул айтмоқ ва эшитмакка машғул қилмасам, мағлуб ва мустаҳлак бўлурмен, ҳавосим ишдин қолур, кўзум кўрмас ва қулоғим эшитмас. Ва сойимуддаҳр бўлур эрмиш. Ҳазрат Мавлоно Саъдуддин Кошғарий қ. дебдурларки, Макка сафарида анга маразе воқеъ бўлди. Ҳар неча асҳоб муболаға қилдилар, ифтор қилмади. Бир кун кўрдум, ғайб аҳлидин жамъи анинг миҳаффаси сари борадур эрдилар. Чун миҳаффа эшикига еттилар, турмадилар ва ўттилар. Мен бу қиссани ўзидин сўрдум. Деди: бале, қутб эрди. Ва асҳобики, иёдатқа келиб эрдилар, миҳаффа эшикига етканда, мен аёғимни узатиб эрдим, ўттилар, аёғимни йиғиштурғандин сўнг қайттилар ва менинг қошимға келиб, фотиҳа ўқудилар. Мавлоно хидматлари дебдурларки, ҳам ул кун сиҳҳат осори зоҳир бўлди ва ифтор қилурға иҳтиёж бўлмади. Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, баъзи фуқароғаки, таважжуҳ давоми ва иқбол мақсуди ҳақиқийға тарғиб қилур эрди, бу байтни ўқур эрди.
Б а й т:
[Ўз дилоромингга кўнгил боғла ва жумла оламдин кўнгпл уз!]2.
Саккиз юз эллик еттида Раби ул-аввал ойинииг салхнда сешанба куни дунёдин ўтубдур. Ва замои подшоҳи наъшин эгнига кўтариб, хейли йўл борибдур. Ҳиротнинг ийдгоҳининг шимоли ҳадда сари дафн қилибдурлар. Ва олий иморат ясабдурлар. Ва машҳур ва мутааййин мазордур, юзору ва ютабарраку биҳи.
499. Мавлоно Шамсуддин Муҳаммад Асад қ. с.
Зоҳир улумдин табъ жавдатиға ва фаҳм ҳиддатиға шуҳрати бор эрмиш. Ҳазрат Шайх Зайнуддин сулуки тариқида машғул экандур. Бовужуд касби улум ул тариқда сулукидин кундин кунга ўзига зикр таъсири маълум қилғандин сўнгра таҳсил тарки қилибдур Ҳазрат Шайх Баҳоуддин Умар қ. с. била кўп суҳбат тутуб, арбаънилар чиқарибдур. Халқнинг ақидаси ул эрмишки аларнинг муриди эркин. Аммо ўзи анга муътариф эмас эрмиш ва Мавлоно Фахруддин Луристоний суҳбатиға етган эрмиш. Ва Мавлоно анга бир тўнин кийдургон эркандур ва табаррук ҳайсиятидин гоҳ кияр эркандур. Ва сўнгралар Ҳазрат Мавлоно Саъдуддин Кошғарий била суҳбат тутар эрмиш ва Мавлоно ани таъзим ва тақдим қилур эрмиш. Ва Ҳазрат Махдум н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, бир йўлда анинг била борур эрдук. Бир тақриб била анинг сўзи анга еттики, деди: манга бу неча кунда амре воқеъ бўлдики, ҳаргиз ўзумга ул гумон элтмас эрдим. Ижмол тариқи била ншорате анга қилди, ул навъки мен анинг таҳқиқидин жамъи мақомни фаҳм қилдим. [Баъзи орифлар деди: Агар Аллоҳ субҳонаҳу ўз зоти билан бирор бандасига тажалли қилса, барча зот, сифот ва феълларни Ҳақнинг зот сифат ва феъллари партавида фоний ҳолда кўради. Ўзини барча махлуқотлар баробарида гўё тадбир этувчи, махлуқотларни эса, ўз аъзолари деб билади. Махлуқотларнинг бирортасига бирор нарса рўй бермайди, фақат ўзини уларга энг яқин деб билади. Тавҳид манбасига тамоман ғарқ бўлгани учун ўз зотини Ҳақнинг ягона зотида, сифатини унинг сифатида, феълини унинг феълида кўради. Албатта инсонга тавҳидда бу мақомдан юксаги йўқ. Руҳ кўзи зотнинг жамол мушоҳадасига тикилган замон, ашёнинг орасини ажратувчи ақл нури қадим зот нури ғалабасидан зойил бўлади. Ва Ҳақ келиши билан ботилнинг кетиши сабабидан қадим ва ҳодислар орасидаги фарқ кўтарилади. Бу ҳолат жамъ деб аталади]1. Анга ҳоле тамом ваважде азим бор эрди. Самоъ мажлисида ҳоли мутағаййир бўлуб, айдоқ сайҳалар ва заъқалар урар эрдики, асари мажлис аҳлиға сироят қилур эрди ва вақтлари хуш бўлур эрди. Саккиз юз олтмиш тўртда Рамазон ойининг ғуррасида оламдин ўтти. Ва қабри Гозургоҳда Ҳазрат Шайх ул-исломнинг аёғи саридур.
500. Шайх Баҳоуддин Валад қ. т. с.
Оти Муҳаммад б. Ҳусайн б. Аҳмад Хатиб Букрий. Баъзи дебдурки, Шайх Нажмуддин суҳбатиға етибдур. Амир ул-муъминин Абубакр р. а. фарзандларидиндур. Онаси Хуросон подшоҳи Алоуддин Муҳаммад Хоразмшоҳнинг қизидур. Ҳазрат Рисолат с. а. в. тушда анга ишорат қилдиким, қизингни Ҳусайн Хатибға никоҳ қил! Ва ул мутаваллид бўлди. Икки ёшида отаси нақл қилди. Чун тамайюз синниға етти, улум таҳсили қилди ва диниву яқинийдин то камоли ул ерга еттиким, Ҳазрат Рисолат с. а. в. анга Султон ул-уламо лақаб берди. Чун анга кўп зуҳур бўлди ва хавосу авомнинг маржаъи бўлди. Зоҳир уламосидин аҳли ҳасад ани замон подшоҳи хуружиға муттаҳам қилдилар ва Балхдин узр қўлдилар. Ва ул вақт Мавлоно Жалолуддин кичик ёшлик эрди. Ва алар Бағдод йўли била Макка азимати қилдилар. Чун Бағдодға еттилар, жамъи сўрдиларки, булар не элдурлар, қайдин келиб, қаён борадурлар? Алар дедиларки, [Аллоҳдан Аллоҳга! Қўрқув ва қувват фақат Аллоҳдин бўлур!]1. Бу сўзни Шайх Шиҳобуддин Суҳравардий қ. с. ға еткурдилар. Дедики, [бошқа киши эмас бу – Баҳоуддин Балхийдир]2 ва истиқбол қилди. Чун анга етти, хачиридин тушуб, Ҳазрат Мавлононинг тизин ўпди ва хонақоҳ сари истидъо қилди. Мавлоно дедиларки, маволийға мадраса ансабдур ва Мустансирия мадрасасиға нузул қилдилар. Ва Шайх ўз илиги била аларнинг ўтугин тортиб, мунга муносиб хидматлар қилди. Учунчи кун Макка азимати қилиб, мурожаат қилғанда Рум сари мутаважжнҳ бўлдилар. Тўрт йил Озарбайжонда сокин ўлдилар ва етти йил Лорандада. Ва Мавлоно Жалолуддин хидматларин ўн саккиз ёшида кадхудо қилдилар ва етти юз йигирма учда Султон Валад мутаваллид бўлди. Чун улғайди, ҳар ким аларни танимаса эрди, бузургвор оталари била кўрса, оға-ини хаёл қилур эрди. Андин сўнгра подшоҳ аларни Кўняға истидъо қилди. Ва Ҳазрат Мавлоно анда Ҳақнинг живори раҳматиға восил бўлди.
Отасидин сўнгра анинг ўрниға ўлтурди. Ҳар тавойифқа мақбул ва коффаи аномға шафқати тамом ва муруввати ом эрмиш. Дебдурларки, ул бир кеча Ҳазрат Рисолат с. а. в. ни воқеъда кўрдики, ул Ҳазрат буюрдики, Аҳмад, агар сен бизга муштоқ эмассен, биз сенга муштоқбиз. Чун уйғонди, уч мувофиқ ёр пайдо қилди ва мажҳулвор андоқки, эл танимағай. Ҳарамайни шарифайн зодаҳумоллоҳу таъзиман ва такриман зиёратиға мутаважжиҳ бўлди. Ва ул давлатқа мушарраф бўлғондин сўнгра олти ой Мадинада мужовир бўлди. Ва дерларки, анинг анда иқомати Мадина равзаси аҳлиға оғир келиб тилар эрмишларки, ани ранжида қилиб, узр қулғайларки, равзадин ун эшитмиш бўлғайларки, ул бизнинг муштоқларимиздиндур, ранжида қилмайг! Андин қайтқонда Бағдодда Шайх Шиҳобиддин Суҳравардий хонақоҳида тушти ва Шайх ани эҳтирому икром қилди ва Бағдод халифаси анинг суҳбатин табаррук қилиб, таъзимлар қилди. Валодати беш юз еттида эрди ва беш юз етмиш еттида дунёдин ўтти.
402. Абулвалид Аҳмад б. Аби Ражо р. т.
Озодон қарясидиндурки, Ҳиротга муттасилдир. Улуми зоҳирий ва ботиний била олим эрди.
Имом Аҳмад Ҳанбал р. а. шогирдидур. Ва Бухорий ўз «Саҳиҳ»ида андин ҳадис ривоят қилибдур. Авоилда кўп моли бор эрмиш. Барчасин ҳадис талабида ва ҳаж ва ғазода сарф қилибдур ва дерларки, онинг дўстларидин бири тўрт минг дирамға муҳтож бўлди ва онинг қошида зоҳир қилди. Тўрт минг дирамни нақд қилиб, дўстининг уйига йиборди ва онинг ул муҳимми кифоят бўлғондин сўнгра ҳамул важҳни саронжом қилиб, яна онинг уйига йиборди ва ул қабул қилмади. Яна кун ул дўст онинг хизматиға бориб, салом қилғоч, дедиким, агар салом жавоби вожиб бўлмаса эрди, саломингға жавоб бермагой эрдим. Ул муҳаққарнинг не қадри бўлғайким, яна нақд қилиб йиборгайсен. Ул икки юз иккида ўтти ва қабри Озодон қарясидадур.
403. Абу Исмоил Абдуллоҳ б. Абу Мансур Муҳаммад Ансорий Ҳиравий қ. с.
Лақаби Шайх ул-исломдур ва бу китобда ҳар ердаким Шайх ул-ислом воқеъдурур мутлақ мурод ондиндур ва Ул Абу Мансур Маттул Ансорий фарзандларидандур ва Маттул Ансорий Айюб Ансорий фарзандидурки, Ҳазрат Расул с. а. в. нинг соҳиби риҳли эрмиш. Ул вақтким, Мадинаға ҳижрат қилибдурлар ва Маттул Ансорий Амир ул-мўъминин Усмон хилофатида Хуросонға келиб, Ҳиротда сокин бўлубдур. Шайх ул-ислом дебдурки, манинг отам Абу Мансур Балхда Шариф Ҳамзаи Уқайлий била бўлур эрмиш. Бир қатла бир хотун киши Шайх Шарифға илтимос қилган эрмишки, Абу Мансурға айтингки, мани қўлсун! Отам деган эрмишки, мен ҳаргиз уйланмасман ва онинг илтимосин рад қилған эрмиш ва Шайх Шариф деган эрмишки, оқибат уйлангойсен ва сенга бир ўғул бўлғай ва не ўғул! Чун Ҳиротға келибдур, кадхудо бўлубдур ва мен мутаваллид бўлубмен. Шайх Шариф Балхда дебдурки, бизнинг Абу Мансурға Ҳирийда бир ўғул бўлди. Ондоқ ҳан. Ва ҳан лафзидурки, жамеъ яхшиликлар анда дарждур ва шайх ул-ислом дебдурки, мен Қуҳандизда мутаваллид бўлубмен ва анда улғайибман ва валодатим жума куни эрмиш. Кунас ғуруби вақти, уч юз тўқсонда шаъбон ойининг икки янггисида. Дебдурки, мен рабиъидурменки, баҳорда туғулибмен. Кунас саврнинг ўн етти даражасида эрканда ва баҳорни севармен. Ҳар қачон куна сонда етса, манинг ёшим тугонур. Дебдурки, Бу Осим пир менинг қаробатимдур. Кичик эрконимда онинг уйига борур эрдим. Бир кун онинг уйида эрконимдаки, онинг хотуни ажузе эрди, муҳташам ва соҳиби валоят. Дедики, менинг пирим, яъни хизр Алайҳиссалом Абдуллоҳни кўрди ва сўрди: Кимдур? Дедим: фалон киши! Деди: Машриқдин мағрибғача андин тўлғай, яъни овозасидин.
Шайх ул-ислом дебдурки, бу сўрмоқ онинг фаннидур, билур ва сўрар. Бону олия шукуҳлиғ хотун эрди Пўшангда. Чун шайх ул-ислом туғубдур. Хизр а. с. анга айтибдурки, ул гўдакни кўрдунг Ҳирида туғди ва машриқдин мағрибғача андин тўлғай ва ҳам Хизр а. с. анга дебдурки, сизнинг шаҳрда бозори зодаидурки, ўн етти ёшидадур. На отаси билурки, ул кимдур ва не ўзи. Тамом оламда ондин улуғроқ киши бўлмағусидур ва Шайх ул-ислом дебдурки, аввал мени бир хотун мактабида топшурдилар. Чун тўрт яшадим. Молиний мактабига топшурдилар. Тўққуз ёшимда имло битидим Қози Абу Мансурдин ва Жорузийдин. Ва ўн тўрт ёшимда мажлисқа ўлтуртдилар ва мен адаб дабиристонида кичик эрдим ва шеър айтур эрдим. Андоқки, ўзгаларга ҳасад бўлур эрди ва дебдуркн, Хожа Яҳё Аммор қаробатларидин бировнинг ўғли менинг била дабиристонда эрди ва мен арабий шеърлар айтур эрдим ва ҳар неки, мактаб аҳли мендин тиласалар эрдики, фалон маънида шеър айт, айтур эрдим, аларнинг тилагонидин ортуқ. Бир кун ул, ўғлон отасиға айтғондур бу сўзни. Отаси фозил киши эрди. Ўғлиға дебдурки, онга дегайсизки, бу форсий байтники,
б а й т:
[Шодлик билан ўтган кун – кундир
Ундан бошқа кун бадгумонлар кунидир]1.
[Шодлик билан ўтган кун – кундир
Ундан бошқа кун бадгумонлар кунидир]1.
Арабий тил била таржима қилсун! Ул манга айтқач, мен дедимки,
ш еър:
[Йигитнинг куни шодлик билан ўтказган кунидир.
Ундан бошқаси бадбахтлик ва машаққатли кунлардир.
Саодатли кунларингда висолдан баҳраманд
бўлгинки, фироқ улуғлар ҳаётининг остонасидаги душмандир]2.
[Йигитнинг куни шодлик билан ўтказган кунидир.
Ундан бошқаси бадбахтлик ва машаққатли кунлардир.
Саодатли кунларингда висолдан баҳраманд
бўлгинки, фироқ улуғлар ҳаётининг остонасидаги душмандир]2.
Ва бу мисраъни илтимос қилдиларки, арабий таржима қилки, мисраъ: [Оққан ариқдан сув оқар]3. Дедимки,
б а й т:
[Ариқда сув кўрдик. «Оққан ариқдан сув оқар»,
деганларидек, яна оқишига умид қилдик]4.
[Ариқда сув кўрдик. «Оққан ариқдан сув оқар»,
деганларидек, яна оқишига умид қилдик]4.
ва дебдурки, бизнинг масжидда яхши чиройлиғ киши бор эрди йигит, Абу Аҳмад отлиғ. Илтимос қилдиларки, онинг учун бир байт айтғил! Муни айттимки,
б а й т:
[Абу Аҳмаднинг юзи шундай чиройлики, ой унинг
ғуломи. Ва оҳу кўзларининг ўқлари қалбни тешиб ўтади]5.
[Абу Аҳмаднинг юзи шундай чиройлики, ой унинг
ғуломи. Ва оҳу кўзларининг ўқлари қалбни тешиб ўтади]5.
Дебдурки, менинг олти минг байтдан ортиқ арабий шеърим бор рост вазни била. Эл илкида ва ажзом кейнида. Ва дебдурки, араб шуаросининг мутақаддим ва мутааххириндин юз минг байт хотиримда бор ва дебдурки, тонг эрта қори қошиға бориб, қироат ўрганур эрдим ва қайтғонда дарсқа машғул бўлур эрдим ва олти варақ битир эрдим ва азбар қилур эрдим. Дарсдин фориғ бўлсам эрди, адиб хизматиға борур эрдим. Рўзгоримни улашиб эрдим. Андоқки, рўзгоримдин ҳеч нима ортмас эрди. Балки ҳануз нима дарбоист эрди. Кўпрак кун намози хуфтон ўтгунча наҳор эрдим ва дебдурки, кеча чироғ ёруғида ҳадис битир эрдимки,нон емак фароғатим йўқ эрди. Онам нонни тикка қилиб, оғзимға солур эрди нима битирнинг оросида. Дебдурки, Ҳақ с. т. манга ҳофиза бериб эрдики, ҳар не қаламим тахтиға кирса, ёдимдин чиқмас эрди ва дебдурки, мен уч юз минг ҳадис ёд билурман, юз туман иснод била. Дебдурки, улча мен Мустафо с. а. в. ҳадиси талабида тортибмен, киши тортмайдур. Бир манзил Нишобурдин Дизбодғачаки ёғин ёғар эрди. Икки буканиб ҳадис жузвин кўксумда тутуб, борибменки, жузв ўл бўлмағай ва дебдурки, уч юз кишидан ҳадис битибменки, бари сунний экондурлар ва соҳиби ҳадис, йўқки, мубтадиъ ва соҳиброй ва бу кишига муяссар бўлмайдур ва дебдурки, бас олий устодларки, битимайменки, ул киши соҳиброй экандур ё калом аҳли. Ва дебдурки, мен тазкира ва тафсир илмида Хожа Яҳё Аммор шогирдимен ва дебдурки, мен тўрт ёшимда эрдимки, Хожа Яҳё Аммор Қуҳандизлиғларға айттиким, Абдуллоҳни азиз тутунгки, ондин имомлиғ келур.
404. Хожа Яҳё б. Аммор Шайбоний р. т.
Ул шайх Абу Абдуллоҳ Хафифни кўруб эрди, Шерозда. Ва Шайх ул-ислом дебдурки, илм русумин Ҳиротқа Хожа Яҳё қелтурди ва мажлис демак ва динни суннат била мувофиқ қилмоқ тоза бўлди. Анинг сабабидин Қози Абу Амр Бистомий Ҳирига келди ва Хожа Яҳёнинг мажлисиға борди. Чун мажлис туганди, Хожа минбардин тушти ва Қози қошиға борди. Қози кўруб таъзим қилди ва деди: шарқдин ғарбқа баҳру барни кездим, динни тозаву тар Ҳиротда топтим! Нишобурда дағи бузургларга айтқон экандурки, [шарқу ғарбни кезиб, фақат Ҳиротда динни соф ҳолда кўрдим]1.
Қози Абу Амр бузург эрди, жаҳоннинг имом ва ягонаси. Ва шайх ул-ислом дебдурки, бир қатла Хожа Яҳё бемор бўлди. Сиҳҳат топқондин сўнгра мажлис қилди, курсиси устида. Икки қўл икки ёнидин қўллаб, ани минбарга чиқордилар. Деди: Яҳёйи Аммор ўзининг барча иззин бу йиғочдин топибдур, яъни минбар ва курси. Ва лекин эмди қила олман. Яна дедики, эшиттимки, демишларки, Яҳёйи Амморнинг оёғин торттилар. Мустафо с. а. в. нинг оёғин торттилар. Абубакр р.а. анинг ўрниға ўлтурди. Ало ҳазо Аби к. в. ғача менинг оёғимни тортсалар, Абдуллоҳ менинг ўрнумға ўлтурғай ва мулҳидлар ва мубтадеълар димоғиға урғай, Шайх ул-ислом дебдурки, ул кун курси тубида ўлтуруб эрдим Хожа манга ишорат қилди ва деди: Абдуллоҳ ул гўдакдур. Ва сўнгра Шайх Аму манга дедики, ул Абдуллоҳ сен эрдинг ва ал-ҳақ андоқ эрдики ул деди. Хожа Яҳёйи Аммор тўрт юз иккида дунёдин ўтубдур.
405. Шайх Абдуллоҳ Тоқий қ. т. с.
Оти Муҳаммад б. Фазлдур, Мусо б. Имрон Журафтий муридидур. Олим эрмиш улуми зоҳир ва улуми ботин била. Шайх ул-ислом дебдурки, ул менинг пирим ва устодимдур. Ва ҳаргиз ҳеч ҳазрат кўрмаймен андин ҳайбатлироқ. Ва мен ани нобино кўрубмен. Ва машойих ани таъзим тутарлар эрди. Ва ул каромату валоят эгаси эрди. Ва манга деб эрди: Абдуллоҳ Або Мансур, ул не нурдурки Тангри сенинг кўнглунгда қўюбдур? Кирқ йил ўтмак керак эрдики, мен билгайменки, ул не нурдур.
406. Шайх Абулҳасан Бишр Сижзий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул менинг пирларимдиндур. Бу машойихдинки, мен кўрубмен, уч киши улуқ эди: Хараконий ва Тоқий. Ва иккаласи жосус ул-қулуб эрдилар. Ва бири Абулҳасан Бишрий. Ва ул сика эрди ривоятда, суфий эрди, машойихдин кўп кўруб эрди, андоққи, кўрмак керак. Ҳарам машойихин кўруб эрди. Андоқки, Сийравоний ва Серкий ва Абулҳасан Жаҳзам ва Абубакр Тарсусий ва Абу Амр Нужайд ва Яна машойихии ҳам. Ва ул шайх Абу Абдуллоҳ Хафифнинг муридидур ва Ҳусрий ва Нурий ва Абу Зуръа Табарийни ҳам кўруб эрди.
407. Коко Абулқаср Бустий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул бузург киши эрди ва менинг айёмимда эрди. Ва мен кичик эрканда отам одина куни мени пирлар ва машойих қошиға элтар эрдики, илиг бошимға суртарлар эрди. Ва Абулқаср қошиға элтмас эрди, невчунки, ул маломат аҳли эрди ва отам қурро. Аммо Шайх Абулҳасан Тийшасов ва анинг иниси Шайх Муҳаммад Коко Абулқасрнинг муридлари эрдилар. Ва рўшан пирлар эрдилар ва азим наъралари бор эрди. Ва анинг барча муридларида азим қичқирмоғлар бор эрди.
408. Коко Аҳмад Сунбул ва иниси Муҳаммад.
Хожа р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Коко Аҳмад Сунбул қардошидин бузурграк эрди, Муҳаммад Хожадин. Ва бу икки пир ҳам Шайх ул-ислом замонида эрмишлар ва анинг ҳолотиға йироқ мутаъаммил.
409. Абу Мансур Муҳаммад Ансорий р. т.
Шайх ул-исломнинг отасидур ва Шайх Шариф Ҳамзайи Уқайлийнинг муриди. Ва Абулмузаффар Тирмизий хидматин қилиб эрди. Шайх ул-ислом дебдурки, Шайх Аҳмад Куфоний манга деди: мунча сафарлар қилдинг ва ҳар тараф кездинг, ўз отангдек кўрмадинг? Ва дебдурки, мен етмиш йилдин ортиқ илм ўргандим ва битидим ва ранж торттим эътиқодда. Ул барчани отамдин ўрганиб эрдим. Ва дебдурки, отамнинг менда бир сирри бор эрди, азим. Манга деб эрдики, Абдуллоҳ, неча дегайсен, Фузайл Иёз ва Иброҳим Адҳам сендин фозил келур ва Иброҳим Адҳам. Отам мени бир воқеъда кўруб эрди ва манга айтмас эди. Ва дер эрдики, ҳар кун таъбир қилурмен, рост келур! Ва Шайх Абу Мансур тўрт юз ўттизда Балхда дунёдин ўтти ва Шариф Ҳамзайи Уқайлийки, анинг пири эрди, қошида дафн қилдилар.
410. Абу Мансур Сухта р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Абу Мансур Сухта пире эрди Қуҳандизда. Вақте ўзин куйдурмакка берди, анинг учун куймади ва анга Сухта от қўйдилар. Содиқ киши эрди ва салобатлик.
411. Шайх Аҳмад Чиштий ва иниси Хожа Аҳмад Исмойил қ. с.
Шайх Аҳмад Чиштий Абу Аҳмад Абдолдин бошқадур, невчунки ул мутақаддимдур. Ва шайх ул-ислом ани кўрмайдур. Ва Хожа Аҳмад Мавдуддин ҳам бошқадур, невчунки, бу мутааххирдир ва Шайх ул-исломни кўрмайдур. Шайх ул-ислом дебдурки, мен ҳеч киши кўрмай-мен Аҳмад Чиштийдин тамомроқ ва қувватлироқ, маломат тариқида. Ва Чишт машойихи барча мундоқ экандурлар, халқдин бебок ва ботинда жаҳон содоти. Уч қатла бодия бошиға борибдур ва яна қайтибдурки, ўзидин ул азиматда тамом ихлос топмайдур. Аларнинг барча ҳоли ихлос ва риё тарки била эрди. Ҳеч навъ шаръда сустлик раво кўрмас эрдилар, таҳовунға не еткай? Ва ул Шайх Аҳмад Нажжорни кўруб эрди. Шайх ул-ислом дебдурки, Аҳмад Чиштий бузург эрди, мени таъзим тутар эрди ва ҳурматки ҳеч кимни тутмас эрди. Ул кишики оқ сақолин менинг аёғимға суртти ул эрди. Ва Шайхул-ислом дебдурки, ҳеч киши кўрмайман дий-дор ва фаросатда Аҳмад Чиштийнинг қардошидек. Ул менинг хидматим қилур эрди. Ва анинг зикрида нисбат Шайх ул-исломға иродатида кўп тарих ва маориф сурубдур. Ва Кавошонлиғ Бишр бобидаким, кабутархона анинг ишорати била йиқилибдур ва Ахмад Маржонийдек ва Аҳмад Каҳдистонийдекки, тут йиғочи шохи устида рақс қилур эрди ва ул замон машойих ва авлиёси била суҳбатлар тутулғон ва мувофақотлар қилилғонни не навъ шарҳларки қилибдур, «Нафаҳотул-унс»да битикликдур.
412. Шайх Аҳмад Ҳожи р. т.
Шайх ул-ислом деблурки, ул менинг пирларимдиндур. Шайх Ҳусринни кўруб эрди ва Абулҳасан Тазарийни дағи. Ва алардин ҳикоят дер эрди. Андин сўрдумки, Ҳусрийдин ҳеч нима ёд билурсен? Деди, бале! Машойихдин бири била Ҳусрий қошиға кирдук, егулик нима йўқ эрди. Шайх Ҳусрий дер эрдики, [биз сенинг уловингмиз, эй Хожам, уловингга озуқа бер, эй Хожам!] ва овуч бир-бирига урар эрди. Шайх ул-ислом деди: анга боқмаки, алафқа мухтож экандур. Ани кўрки, андин ўзгага ҳожати йўқ экандур.
413. Шайх Абу Салама Бовардий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, Бу Салам Бовардий хатиб, суфийи сайёҳ менинг пирларимдиндур. Мусин пир эрди ва машойихдин кўпини кўруб эрди ва Абу Абдуллоҳ Рудборийдек ва Аббос Сойир ва Абу Амр Нужайд ва Абу Яъқуб Наҳражурий қ. а.
414. Абу Али Кайёл р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, мен Абу Али Кайёлни кўрубмен, аммо кичик эрдим, ани танимайдурмен. Бузург эрмиш ва Сийстоннинг шайхидур.
Ва маломат тариқида эрмиш. Ани каромот била ситойиш килса бўлмағайки, ул каромотдин улуғроқ эрди. Ул ва Шайх Аҳмад Наср ва Абу Саид Молиний учаласи сўфилар саройида бўлуб эрдилар ва мен ҳозир.
415. Абу Али Заргар р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Абу Али Заргар дағи менинг пирларимдиндур ва улуғ сўфий эрди. Абу Аббос Қассоб Омулийнинг муриди. Ва андин ҳикоят айтур эрди.
416. Абу Али Бутагар р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул дағи менинг пирларимдиндур. Жавод киши эрди. Ва Шайх Абулҳасан Мисрийни кўруб эрди, андин ҳикоят қилур эрди.
417. Шайх Абу Наср Қаббоний қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул яхши сафарлар қилибдур ва кўп машойихии кўрубдур. Шайх Абу Амр Аккофни кўрубдур ва анга хидмат қилибдур Урдунда. Ва Шайх Абу Амр Нужайдни ва Шайх Абу Наср ва Абдуллоҳ Монакни кўруб эрди, Форс Арғонида. Шиблий шогирди алардин манга ҳикоят қилди.
418. Шайх Исмоил Насрободий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул Шайх Абулқосим Насрободийнинг улуғ ўғлидур. Андин ҳадисим бор ва отасидин ҳам.
419. Шайх Абу Мансур Гозар қ. с.
Шайх ул-ислом дедики, ул шукуҳлик дарвеш эрди ва машойихдин кўпини кўруб эрди. Ва Шайх Амудин улуғроқ эрди ва Шайх Аҳмад Нажжор Астрободийни кўруб эрди ва Шайх Абу Наср Саррожни дағи кўруб эрди.
420. Шайх Исмоил Даббос Жирафтий қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул менинг пирларимдиндур. Ва рушан пире эрди. Муҳаддис Шайх Муъмин Шерозийни кўруб эрди ва андин сўзлари бор эрди ва айтур эрди.
421. Шайх Абусаид Муаллим р. т.
Шайх ул-ислом дедики, Абусаид Муаллим ҳам рушан пире эрди, яхши кўнгуллик ва содиқ оёқ мураққаъ киюр эрди. Ва Шайх Иброҳим Кайёлни кўруб эрди.
422.Шайх Муҳаммад Абу Ҳафс Куратий р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Шайх Муҳаммад Абу Ҳафс бузург эрди ва азим вақт эгаси ва менинг пирларимдиндур. Бир қатла ул бемор бўлди. Қавм анинг қошиға бордилар. Сўзе ўтар эрди. Бирав анинг қошида даъво қилди. Ва ул тоқат келтурмади ва ғайрат анга зўр кел-турди. Секриб қўпти ва деди: Ҳақ, Ҳақ! Чун соате ўтти, ўзига келди ва деди: [астағфируллоҳ, астағфируллоҳ, астағфируллоҳ!]1 Заиф бўлубмен ва узр қўлди.
423.Шайх Аму р. т.
Кунияти Абу Исмоил ва оти Аҳмад б. Муҳаммад. Ҳамзат ус-сўфий. Шайх ул-ислом дебдурки, Шайх Аму Хуросон ходими эрди. Менинг пири фаршовимдур, яъни сўфия одоб ва русумин андин ўрганибмен. Чун сафарда бўлса эрди номалар манга юборур эрди. Жаҳон машойихин кўруб эрди. Ва Шайх Абулаббос Ниҳовандин анга Аму от қўюбдур, андоқки ўтти. Ва Шайх Абубакр - Фарроъни Нишопурда кўрубдур. Ва аввалғи сафарда: Ислом ҳажжи Шайх Аҳмад Насрий Толқонин била қилибдур. Ва Шайх Абубакр Фолизбонни кўрубдур Бу хорода. Ва Шайх Абубакр Муфидни кўрубдур. Ва алар иккаласи Жунайд қ. с. ни кўрубдурлар. Ва Шайх Сирвоний била суҳбат тутубдур. Ва ул замонда Ҳарамнинг барча машойихи била андоқки, Шайх Абулҳасан Жаҳзам Ҳамадоний ва Шайх Абулхайр Ҳабаший ва Муҳаммад Сохарий ва Жуволгар ва Шайх Абу Ҳусома ва Шайх Абулҳасан Саракий ва Шайх Абулаббос Насойи ва Шайх Абулаббос Қассоб, ва Шайх Абулфараж Тарсусий қ. а. ни кўруб эрди ва ани навозишлар қилиб эрдилар. Ва ул аларға шойиста хидматлар қилиб эрди. Тўрт юз қирқ бирда ражаб ойи дунёдин ўтти ва ёши тўқсон иккига етиб эрди.
424.Шайх Аҳмад Куфоний р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Аҳмад Куфоний Шайх Амунинг ходими эрди. Ва кўп машойихии кўруб эрди ва яхши сафарлар қилиб эрди. Ул манга дедики, биз сендин билдикки, кимларни кўрган эрмишбиз, яъни сен аларни таниган эрмишсен, ҳақиқат била.
425.Абулҳасан Нажжор р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул Қуҳандизда бир дурадгор эрди. Шукуҳлиқ киши эрди ва бузург. Ва эл ани танимас эрдилар. Бир вақт ани Маккада кўрубдурлар, эллик риквадор била анинг муридларидин. Ул манга ҳикоят қилди. Ҳилолдинки, Ҳусрийнинг ҳодими, эрдики, Ҳусрий дедики, [қуёш фақат менинг ижозатим билан чиқади]. Бу ерда Ҳазрат Махдумий Ҳазрат Шайх ул-ислом ҳолот ва ҳақойиқ ва маорифидин кўп адо қилибдурлар «Нафоҳот ул-унс» да. Тилаган киши ул китобни кўрсун.
426.Шайх Абуллайс Фушанжий қ. с
Шайх ул-ислом дебдурки, Абуллайс Фушанжий бузург ва ориф эрмиш. Аёқ яланг юрур эрмиш. Фушанждин Ҳирига келибдур ва қолибдур. Сабаб бу эрмишки, биёбондин ўтарда бир заифа бир қабр бошида фарзандин тушуб мундоқ деб йиғлар эрмишки, эй онасининг жони, вой онасининг ёлғизи. Анга ҳоле воқеъ бўлубдур ва Ҳирида қолибдур. Шайх ул-ислом дебдурки, Абу Войил Шақиқ б. Салама Куфий тобеиннинг акобиридин, навҳа унин эшитса, йиғлар эрди. Бу тоифадин бири дебдурки, [йиғидан лаззатланиш-йиғининг қийматидир]1. Шайх ул-ислом дебдурки, сендин йироқ тушган ҳасрат йиғисидин лаззат топар, сени топқан не топқай! Абуллайснинг қабри Ҳирининг хиёбонидадур ва муридлари қубури анинг қабри теграсида.
427.Муҳаммад б. Абдуллоҳ Гозурий-Ҳиравий қ. с.
Бу қавмдиндур. Ҳиротда бузург эрмиш. Валоят ва каромот ияси. Хожа Абу Абдуллоҳ Заҳлнинг анга иродати бор эрмиш ва анинг учун азим ишлар қилибдур Бир қатла анга дедики, бу ишларни қиласан ва охир бу шаҳрдин сен мени чиқарғунгдур. Ул деди: мен? Деди: сен! Ул мутаажжиб бўлди. Муддате чун ўтти, чун Муҳаммад Абдуллоҳ Гозурий–Ҳиравий маориф ва насойиҳни муассир айтур эрди ва дунё тарҳига далолат қилур эрди ва эл кўнглига асар қилиб, дунё ишидин илик торторлар эрди. Хожа Бу Абдуллоҳ ани шаҳрдин узр қўлдики, сенинг сўзинг элга зиён қилур, яъни эл ишдин илик тортса, подшоҳ учун оз нима ҳосил бўлур ва Бу Хожа Абдуллоҳ тўрт йил Шиблий хизматини қилиб эрди ва кўп нима анга ийсор қилиб эрди ва Шиблий ани Хуросон жаводи дер эрди ва ҳофиз ва сиқа эрди.
428.Қурбанж р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, ул пире эрди, дарвеш ва валоят соҳиби. Ва қабри бизинг Гозургоҳдадур. Бир кун Хожа Абу Абдуллоҳ Абу Заҳлға етди. Дедики, эй Абу Заҳл ўғли, қачон бўлғайки, сени юқори ўлтурқайлар ва мени қуни? Хожа ҳушёр эрди, билдики, бузург кишидур. Деди: эй Шайх, бўлаолмағайки, сени юқори ўлтуртқайлар ва мени қуйи. Шайх деди: Абу Заҳл ўғли ранжур бўлма, не мазаси бўлғайки, мени юқори ўлтуртқайлар ва сени қуйи? Бир ҳафтаким ўтти, Хуросон ҳокими ани тутуб, қўрғониға юбордики, бир тоқта кивуруб эшикни қўпордилар, то анда дунёдин ўтти.
429.Хожа Хайрча р. т.
Шайх ул-ислом дебдурки, Хайрча бир қул эрди. Қабри Гозургоҳдадур. Хожаси андин хавориқи одоту каромот мушоҳада кўп қилур эрди. Ани озод қилди. Гозургоҳга келди ва бир уйғина ясади ва анда муқим бўлди. Анинг муножотидурки, «Худовандо, ҳар кимга дунё матоиндин сийму зар керак бергил ва ҳар кимга ер ва қул керак бергил, Хайрчаға сен бассен!». Шайх ул-ислом дебдурки, ул гарро ҳоли маҳалли ғайратдур, аммо Ҳақ ихтиёри бандаларға бесабабу иллатдур. Билолким, ҳабаше қул эрди, тилади ва Абу Жаҳл ва Утба ва Шайбаники, Макка содоти эрдилар, сўрди: ул не қилди ва булар не қилиб эрдилар, ҳеч барча анинг иноят ва қисматиға вобастадур. Ва кишига анда сўз етмас. Шайх ул-ислом дебдурки, ҳарким бемор бўлса эрди ё бир дардға учраса эрди, Хайрчадин фотиҳа тилар эрди. Ул ўқигач, филҳол шифо топар эрди. Бир қатла бир донишманднинг тиши оғриб эрди, анга борди. Ул «Ал-ҳамд» ўқуғач ҳамул дам сиҳҳат топти. Ул донишманд дедики, Хайрча, «Алҳамд»ни рост ўқумайсен, мен санга ўргатай, то туз ўқиғайсен! Ул дедики, сен кўнглунгни тузат! Шайх ул-ислом деди: мен Харақонийдин «Ал-ҳамду лиллоҳ» эшиттимки, ўқидики, уммий эрди ва «Ал-ҳамд» дейолмас эрди, аммо рўзгорнинг саййид ва ғавси эрди.
430.Абу Абдуллоҳ Аҳмад б. Абдурраҳмон Наср Молиний қ. с.
Ул Ҳирот машойихининг улуғларидиндур, Шайх Аму ақронидин. Анинг била Ислом ҳажжи қилибдур. Ва Ҳарам машойихин кўрубдур ва суҳбат тутубдур. Ва зоҳиру ботин улуми била ораста эрмиш ва каромоту валоят ияси. Анинг асҳобидин бирига ул дебдурки, Маккага бор, фалон кишига мундоқ ва мундоқ де! Ул бириеча қадамки урубдур, ўзин Маккада кўрубдур ва ул кишига Шайхнинг пайғомин еткурубдур. Ва намоздин бурун: Шайх қошиға келибдур. Анда еткан маҳалда тилагандурки, ҳаж гузорлағай. Ул киши дебдурки, Шайхнинг сўзи хилофин қилмаки, ёнсанг, бора олмағайсен ва уч ой йўлда қолғайсен. Қабри Ҳиротнинг Молинидадур. Шайх ул-ислом авойил ҳолда анинг зиёратиға кўп борур эрмиш.
431. Абу Наср б. Абу Жаъфар б. Абу Исҳоқ Ҳиравий Хончабодий қ. с.
[Абу Наср Муҳаммад б. Аҳмад б. Жаъфар деб ҳам атайдилар]1. Зоҳиру ботин улумиға олим ва рўзгор фақиҳи. Ва асли Кирмонлиғдур. Ва тавбасининг сабаби бу эрмишки, бир кун бирав бир фатво келтурдики, не буюрғайлар, Ислом аиммаси бу масъаладаким, бираз йигитликда ғазаб юзидин бир неча йиғоч бир эшакка урубдур. Ул эшак юз кийн қилибдурки, эй Хожа, сенинг бу зулмунг ҳам мазлумға ўткай, аммо тонгла бу ғазаб сурмакнинг уҳдасидин нечук чиққунгдур? Йигирма йилдурки, ул киши йиғлайдур ва ҳоло кўзининг суйи қонға мубаддал бўлубдур, оё анинг таҳорат ва намозининг ҳукми нечук бўлғай? Чун Абу Наср бу фатвони ўқуди, бу сўз ҳайбатидин беҳуш бўлди. Чун ҳушиға келди, ул киши суҳбати иҳроме боғлади. Чун анинг манзилиға етди, ул киши ул йиғламоқ ва андуҳдин ўлуб эрди. Бир қари киши кўрди: нуроний ва қон кўзидин оқиб, юзида боғлаб эрди, аммо ул киши кулар эрди. Абу Наср ул кулгудин таассуб қилиб, ул киши такфину тажҳизин қилиб, йиғлаб борур эрди. Бир қари киши анга йўлиқиб деди: эй йигит, нега йиғлайсен? Магар Китоб уллоҳдин ояте санга етибдурки, анинг била амал қилмағайсен. Бу йиғламоғинг этаги кулганлар йиғламоғиға ўхшар, йўқки кўнгул қўйганлар йиғламоғиға.
Чун ул пир бу сўзни айтиб ўтти: Абу Насрга дард устига дард ва сўз устига сўз ортти. Ва ҳар недаким эрди, барчадин чиқти ва сафар ва саёҳат ихтиёр қилди. Ва дерларки, уч юз пир суҳбатиға етиб, барчаға хидмат қилди. Ва Хизр а. с. суҳбатиға мушарраф бўлди. Ва Макка ва Мадина ҳарамида Байт ул-Муқаддасда риёзат тортти ва ибодат қилди ва охир Ҳиротқа мурожаат қилди. Ва умри юз йигирма тўртга етти ва беш юзда дунёдин ўтти ва қабри Хончабоддадур, юзору ва ютабарраку биҳи.
432. Султон Маждуддин Толба р. т.
Дебдурларки, черикчи ва сипоҳий эрмиш. Ва тарку тажриду таваккулда ягона эрмиш. Дарвеш Муҳаммад Чургарки, абдолдин эрмиш ва масжиди Жомеъда бўлур эрмиш, бир кун ибриқидин сув тўкулгон эрмиш ва ўзи ётқон эрмиш. Масжид ходими ул сувни кўруб соғиниб-дурқи, дарвеш бавл қилибдур. Ани андоқ урубдурки, аъзоси мажруҳ бўлубдур. Дарвеш бир оҳ урубдур ва кетибдур. Бир ўт пайдо бўлубдур ва масжидқа, чун йиқочдин экандур, туташибдур ва андин ул бозорға ту-шубдурки, ани «жумлафурушлар бозори» дер эрмишлар. Султон Маждуддин Толбаға бу хабарни берибдурлар, дарвеш кейинча борибдур. Чун анга етибдур, дебдурки, мусулмонларнинг шаҳрин не учун куйдурурсен? Дарвеш ёнибдур ва кўзи ашкидин неча қатра ул ўтка тўкубдур, ул ут ўчубдур. Бу рубоийни дебдурки,
р у б о и й:
[Кечаги олов ёнишни қалбимдан ўрганган эди,
агар кўз ёшларим ёрдамга келмаганда,
Ҳиротнинг барча сотувчилари куйиб кетарди]1.
[Кечаги олов ёнишни қалбимдан ўрганган эди,
агар кўз ёшларим ёрдамга келмаганда,
Ҳиротнинг барча сотувчилари куйиб кетарди]1.
Дерларки бир қатла азим сел келди, андоқки, яқин эрдики, Ҳирот шаҳрин сув элткай. Султон Маждуддин Тодбоға айттилар. Деди: менинг хирқамни сел илайига қўюн! Андоқки қилдилар, сел филҳол қайтти. Имом Фахруддин Розий анинг замонида эрмиш, анинг суҳбатиға тақаррубу табаррук тилар эрди. Мазори Ҳирий шаҳрида Хушк ва Ферузобод дарби орасидадур.
Ва Шайх Маҳмуд Ушнувий раҳимаҳуллоҳки, «Ғоят ул - имкон ва маърифат уз-замон вал макон» рисоласининг мусаннифидур, анинг гунбадида мадфундур. Ва бу Шайх Маҳмуд Мавлоно Шамсуддин Муҳаммад б. Абдулмалик Дайламийнинг асҳоб ва шогирдларидиндурки, муҳаққиқларнинг акобир ва машойихидиндур. Ва ҳақиқатда кўп муфид мусаннафоти бор.
433. Абу Абдуллоҳ Мухтор б. Муҳаммад б. Аҳмад Ҳиравий қ. с.
Ҳирот машойихининг акобиридиндур. Зоҳир улуми ва ботин улумиға жомеъ. Валоят ва каромот ияси. Дерларки, қабри лавҳида мундоқ битилган топибдурларки, ул икки юз етмиш еттида дунёдин ўтубдур. Ул дебдурки, таомни андоқ егилки, сен они егайсен, йўқки ул сени! Агар сен они есанг, барча нур бўлғай ва агар ул сени еса, барча дард бўлғай ва тўнни андоқ кийки, руунат ва фахр ва хайлони сенинг ниҳодингда куйдургай. Йўқки, ул иллатлар ўти шуъласин ёрутғой. Дебдурки, ҳар ишда бўлсанг андоқ бўлки, Азроил бошингға келса, ул ишдин ўзга ишга борғулиқ бўлмағойсен ва бори ҳолатинг сенинг била бўлғай. Агарчи таом емак бўлғай, ё мубоҳ амал қилмоқ керак. Ботининг холисанлиллоҳ бўлғай ва ниятинг ул амалда Ҳақ с. т. нинг ризоси бўлғай ва шаръ риояти. Дебдурки, Убудият асли улдурки, зоҳирда андоқ бўлғайсенки, сендин барча шаръ зоҳир бўлғай ва ботинда андоқ бўлғайсенки, анда ғайр ёдининг сиғмоғи бўлмағай ва анга мурид ва асҳобки, каромат ва валоят ияси бўлғай кўп эрди. Абу Али Мухтор Аланий Ҳусайний р. а. дек. Ва ул саййид имомға машҳурдур ва пирининг оёғи сари мадфундур ва фақиҳ Абу Усмон Марғазийдекки, ғоят шавқ ва сўхталийдин Шавқсўхтаға машҳурдур ва анга ғароиб ҳолот ва ажиб вақоеъ эрмиш ва Хончабод гўристонида Абдувоҳид б. Муслимнинг аёғи сари мадфундур.
434. Шайх Абу Зар Бузжоний қ. с.
Шайх ул-ислом дебдурки, мен бир киши кўрубменки, ани кўрубдур. Сайёде эрди Бузжонда, қулун тутқучи. Басе саъй қилдимки, ани топтим ва кўрдум. Абу Зар зоҳир каромоти ияси эрди. Бузжонда бир мадраса бор эрдики, Шайх Абу Зар анинг сокинларин авлиё дер эрди. Шайх бир кун ул мадраса эшигида ётиб эрди. Мадраса ходими келди. Шайх сўрдиким, авлиё не ишда? Ходим дедики, бу кун егулук топмайдурлар. Ул мадрасада бир тут йиғочи бор эрди. Ходимга дедики, чиқиб ул йиғочни силк! Ходимки, чиқиб силкди, яфроғларки тушти, холис олтун эрди. Шайх қошиға келтурди. Шайх буюрдики, ёронлар учун таом ол! Ва анинг ашъоридиндур.
Б а й т:
[Бизни ўз жинсмиздан бўлганлар танийди, аммо қолганлар инкор қиладилар]1.
Ва ҳам анинг назмларидиндур:
[Сен азал илми билан айбимни кўрдингу сотиб очдинг.
Сен илмда ўша-ўшасан, мен ҳам айбдорликда ўшаман.
Энди ўзинг танлаганингни ўзинг рад этма!]2.
Сен илмда ўша-ўшасан, мен ҳам айбдорликда ўшаман.
Энди ўзинг танлаганингни ўзинг рад этма!]2.
435. Шайх ул-ислом Аҳмад Номақий Жомий қ. с.
Кунияти Абу Наср Аҳмад. б. Абулҳасандур ва Жарир б. Абдуллоҳ Жабалий фарзандларидиндур разиёллоҳу анҳуки, Расул с. а. в. вафот қилган йил мусулмон бўлди. [Аллоҳ ундан рози бўлсин, деди: Исломни қабул қилганимдан бери Расулуллоҳ с. а. в. зиёратидан маҳрум қилмади ва доимо менга табассум билан боқарди]1
Ва ул баланд қаду бисёр жамил эрди. Амир ул-муъминин Умар р. а. анга бу умматнинг Юсуфи от қўюб эрди. Ҳазрат Шайхқа Ҳазрати Ҳақ с. т. қирқ икки фярзанд бериб эрди, ўттуз тўққузи ўғул ва учи қиз. Шайх-нинг вафотидин сўнгра ўн тўрт ўғул ва уч қиз боқий эрди. Ва бу ўн тўрт ўғул бариси олим ва омил ва комил ва соҳиби тасниф ва соҳиби каромот ва валоят. Ва халқнинг муқтадоси-ю пешвоси эрдилар. Ва ўзи уммий эрди ва йигирма икки ёшида тавба тавфиқи топти ва тоғқа чиқди. Ва ўн саккиз йил риёзатлар тортқондин сўнгра қирқ ёшида ани халқ ичига юборибдурлар ва ладунний илм эшикларин юзига очибдурлар. Ва уч юз той қоғаздин ортуқдурки, тавҳиду маърифат илмида ва сирру ҳикмат маърифатида ва тариқат равишида ва ҳақиқат баёнида тасниф қилибдурки, ҳеч олим ва ҳаким анга эътироз қилмайдур ва қила олмайдур. Бу таснифот барча оёти Қуръоний ва Расул с. а. в. ахбор ва аҳодиси била муқайяд ва муайяддур. Ҳазрат Шайх қ.с. «Сирож ус-соирин» отлиғ китобида келтурубдурки, қирқ ёшимдан берики, мени халқ орасиға юборибдурлар, бу кунгачаким, олтмиш икки ёшимдамен ва бу китобни фармон била жамъ қиладурмен, юз саксон минг кишидурки, бизинг илгимизда тавба қилибдур. Ва андин сўнгра дағи кўп йил Ҳиротда эрмишлар. Шайх Заҳириддин Исоки, Шайхнинг фарзандларидин биридур, «Румуз ул-ҳақойиқ» китобида келтурубдур. Бизинг Шайх илигида умрларининг охириғача олти юз минг киши тавба қилибдурлар, маъсият йўлидин тоат тариқиға кирибдурлар. Ва Шайхнинг Хирқа пири Ҳазрат Шайх Абу Саид Абулхайр қ. р. дур. Ва анинг шарҳи будурким, Ҳазрат Шайх Абу Саидқа бир хирқа бор эрдиким, анда тоат қилур эрди.
Мундоқ дебдурларки, ул хирқа Амир ул-мўминин Абобакр Сиддиқ р. а. дин мерос қолиб эрди машойихқа. То навбат аларға етиб эрди, аларга кўргуздилар ва амр қилдиларки, ул хирқани Аҳмадқа таслим қил! Шайх Абу Тоҳирғаким, аларнинг фарзанди эрди, васият қилдиларким, менинг вафотимдин неча йилдин сўнгра бир, навхат буюк буйлуқ, азрақ кўзлуғ Аҳмад отлиғ йигит сенинг хонақоҳингдин киргай ва сен асҳоб орасида менинг ўрнумда ўлтурмиш бўлғансен, зинҳорким, бу хирқани анга таслим қилғайсен. Аларнинг умри чун охир дамға етти, Шайх Абу Тоҳирға бу орзу бўлур эрдики, валоятеки алардадур, Шайх Абу Тоҳирға топширғайлар. Алар кўз очиб дедиларки, ул валоятеки, сиз тамаъ қилиб эрдингиз, ани яна биравга топширдилар ва бизинг шайхлиғимиз аламин бир хароботе эшикига урдилар ва ишеки бизда эрди, анга таслим қилдилар. Ва сўзларки, эл билмадики, ҳол недур, то улки, алар вафотидин неча йилдин сўнгра бир кеча Шайх Абу Тоҳир воқеъада кўрдиким, бузургвор оталари жамъи асҳоб била мустаъжал борадурлар. Ул сўрдиким, ё Шайх, не таъжилдур? Алар дедиларки, сен дағи келки, Қутби-авлиё келадур. Ул тиладики, борғай, уйғонди. Яна бир кун Шайх Абу Тоҳир хонақоҳида ўлтуруб эрдиким, бир йигит кирди, ҳам-ул сифат билаки, Ҳазрати Шайх васият қилиб эрди. Шайх Абу Тоҳир филҳол билди ва эъзозу икром қилди, аммо андоқки, башарият муқтазосидур. Мутааммил бўлдики, андоқ бузургвор ота хирқасин нечук илигидин чиқарай? Ул йигит деди: Хожа, амонатқа хиёнат раво эрмас. Шайх Абу Тоҳир хушвақт бўлди ва бориб ул ердинки хирқани Ҳазрат Шайх ўз муборак илиги била қозуқдин осиб эрдилар, олиб келтуруб, ул йигитнинг эгнига солди. Ва дебдурларки, ул хирқани машойихдин йигирма икки киши кийиб эрди, охир Шайх ул-ислом Аҳмад Жомға ҳавола бўлди. Андин сўнгра киши билмадики, ул хирқа қаён борди? Шайх ул-ислом Аҳмаддин сўрубдурларки, машойих мақомотин эшитиббиз ва кутубларин кўруббиз, ҳеч қайсидин бу навъ ҳолотки, сиздин зоҳир бўлур, бўлмайдур. Дедики, биз риёзат вақтида ҳар риёзатки эшиттик авлиёуллоҳ тортибдурлар, торттик ва анга нима мазид ҳам қилдук. Ҳақ с. т. ўз фазлу карами била ҳар не пароканда аларға бериб эрди, бир йўла Аҳмадқа берди. Ҳар тўрт юз йилда Аҳмаддек бирав пайдо бўлғай, иззу таолонинг инояти осори анга бу бўлғайки, халқ кўргайлар. [Бу раббимнинг фазлу карамидандир]2. Ҳазрат Шайх каромоту мақомотининг шарҳи андин кўпрокдурки, бу мухтасарда адо топқан, не учунки, бовужудиулки, алар мақомотининг жамъини эллик-олтмиш жузв битибдур, улча бор, шарҳ қилаолмайдур ва ул мақомот машҳуридур. Агар ҳолотиға яхши мутталеъ бўлай деган киши ул китобни ўқимоқ керак. Шайхнинг валодати тўрт юз қирқ бирда эрмиш ва беш юз ўттиз олтида дунёдин ўтубдур.
436. Абу Тоҳир Курд р. т.
Ул Хизр а.с. била суҳбат тутар эрмиш ва Шайх ул-ислом Аҳмадқа анинг била мувонасат бор эрмиш. Шайх ул-ислом дебдурки, бир кун мендин нафс зардолу тилади. Дедим: бир йил рўза тутқил, санга зардолу берай! Бир йилдин сўнгра нафс тақозо қилдики, мен ваъдаға вафо қилдим, сен ҳам қил! Ул боғ сари бордимки, отамдин мерос қолиб эрди, кўрдумки бир зардолуни шағол ебдур ва бутун ташлабдур. Олдимки, ваъдаға вафо қилғаймен, нафс фаръёд қилдики, не иш қилғунгдур, манга ҳеч зардолу керакмас! Эмдики, нафс андин тамом кечти, бир неча зардолу едим ва бир нечани кўтардим ва Шайх Абу Тоҳир қошиғаки менинг пири суҳ-батим эрди ва оллида қўйдум. Шайх ўрук сари боқди ва дедики, Аҳмад, бизинг учун вақф ўруги келтурубсен! Дедим: эй Шайх, вақф эмас ва менинг отам мулкида ўзи тиккан ва манга мерос етган дарахтдиндур ва мен ўз илигим била узубмен. Шайх мусаллам тутмади ва ўғлия айттики, бизинг қўйлардин бир қўй олиб кел ва ўлтур ва шурбое пиширки, очлиғ сафроси Аҳмаднинг димоғи ва бошиға урубдур, билмавдурки, не дейдур ва не қиладур. Мен дам урмадим, то ул таомни келтурдилар. Кўнглумға еткурдиларки, бу таомдин емаки, важҳдин эмас. Мен хаёл қилур эрдим ва нондин илиг уруб ер эрдим. Илҳоқ қилдики, чун айтки, не учун емайсен? Улча кўнглумга солиб эрдилар, айттим. Ўғлин тилади ва ул эт кайфиятин сўрди. Ўғли айттики, қўйлар йироқ бориб эрдилар, фалон қассобдин олдим. Ул қассобни тилаб, эт кайфиятин сўрди. Деди: ул бир қўй эти эрдики, шиҳна зулм била биравдин олиб эрди, манга бердики, ўлтур, яримин шиҳна элтти, ярими қолиб эрдики, шайхзода олиб келди. Шайх Абу Тоҳир бошин қуйи солди. Ва йиғламоқ манга зўр келтурди ва қўптум. Бир савмаъаки, ул яқинда эрди, кирдим, йиғламоғимни тия олмай йиғлар эрдимки, Шайх Абу Тоҳир кирди ва ўлтурди. Ва мен кўнглумда муножот қилур эрдимки, Худоё, андоқки, қўй ишини анга маълум қилдурдунг, ўрук ишин ҳам зоҳир қил! Бу аснода Хизр а. с. кириб келди ва деди: ё Або Тоҳир, Аҳмаднинг мулкига вақф от қўйдунг ва шубҳалиқ таоминға ҳалол от қўйдунг, муни кимдин ўрганибсен? Сенинг Аҳмадқа ҳеч боз-хостинг йўқдурки, ул буюк поядин борур.
437. Шайх Абу Али Формадий қ. с.
Оти Фазл б. Аҳмаддур. Хуросоннинг Шайх уш-шуюхи эрди. Тазкиру мавъизатда устод имом Абулқосим Қушайрийнинг шогирдидур ва тасаввуфда интисоби икки жонибдадур. Бири Шайхи бузургвор Шайх Абулқосим Гургоний қ. с. ға ва яна бири Шайх ул-машойих Абулҳасан Харақоний р. ғаки, ўз замонининг қутби эрди. Шайх Абу Али дебдурки, йигитлигим ибтидосида Нишобурда илм таҳсилиға машғул эрдим, эшиттимки, Шайх Абу Саид Абулхайр Меҳнадин келиб, мажлис айтадур. Мен бордим, то ани кўргаймен. Кўзумки онинг муборакжа-молиға тушти, вола ва ошиқ бўлдим ва бу тоифанинг муҳаббати кўнглумда кўпрак бўлди.
Бир кун мадрасада, ўз ҳужрамда ўлтуруб эрдим. Шайхнинг дийдорининг орзуси кўнглумга тушти ва ул вақт эмас эрдики, Шайх чиққай. Сабр қила олмадим. Қўпдум дағи чиқтим. Чун чорсуға еттим. Шайхни кўрдумки, қолин эл била борур эрди. Мен доғи аларни эришаборур эрдим, беҳуд. Ва шайх бир ерга кирди ва асҳоб доғи кирдилар, мен доғи кирдим ва бир гўшада ўлтурдум. Ондоқки, шайх мени кўрмас эрди. Чун самоъға машғул бўлдилар. Шайхқа вақт хуш бўлди ва важд анга зоҳир бўлди ва тўнин чок қилди. Чун самоъдин фориғ бўлдилар. Шайх тўнин солди ва асҳоб йиртиб улашадур эрдилар. Шайх бир енг била бир унгурин олиб чорладики, эй Бу Али Тусий, қайдасен? Кел! Мен жавоб бермадим ва дедимки, мени кўрмайдурур ва билмас. Шояд асҳоб оросида Абу Али отлиғ биров бор экин! Яна менинг отимни тутуб чорлади. Учунчи қатлада менга зарурат бўлди. Жавоб бериб қўптим ва қошиға бордим. Шайх ул енг била ул унгурни менга берди ва деди: Сен бизга бу енг била унгурдексен. Ани олиб бир ариғ ерда қўйдум ва доим шайх хизматиға борур эрдим ва шайх хизматидин менга кўп фойда ва ёруғлиқлар етишти. Чун шайх Нишобурдин борди. Мен устод Абулқосим Қушайрий хизматиға борур эрдим ва ҳар воқеа ва ҳолат юз кўргузса, анга айтур эрдим ва ул мени илм касбиға тарғиб қилур эрди. Яна икки-уч йил жидд била таҳсилға машғул бўлдум. Бир кун қаламни миҳбарадин чиқордим. Оқ чиқди. Ани устод имомға арз қилдим. Устод дедики, чун илм сендин илик тортти. Сен доғи ондин илик торт ва ишга машғул бўл! Мадрасадин чиқдим ва хонақоҳда сокин бўлдим ва устод Имом хизматида сулук қилур эрдим ва юзланган ҳолни анга арз қилур эрдим ва жавоб топар эрдим. Бир кун менга бир ҳол дас бердики, ул ҳолда гум бўлдим. Чун устод Имомға айттим. Жавоб бердики, эй Абу Али, менинг равишим мундин юқори эмас. Ул вақтда Ҳазрат шайх Абулқосим Гургонийнинг шуҳрати Тусдин етишти. Мен Тусқа, онинг хизматиға бордим. Масжидида асҳоб била ўлтуруб эрди, икки ракаат таҳияти масжид қилғондин сўнгра қошиға бордим. Бош кўтарди ва деди: Кел, эй Буали! Не ниятинг бор? Айт! Мен воқеаларимни арз қилдим. Эрса, дедиким, қутлуғ бўлсун, ишингнинг иб-тидоси ямон эрмас! Тарбият топсанг, бийик даражага етарсен. Мен ўз кўнглумда дедимким, менинг пирим бу кишидур. Онинг хизматида мақом қилдим. Ондин сўнграки, менга қаттиқ риёзатлар ва мужоҳадатлар буюруб эрди. Иқбол қилди ва мажлис ақди буюрди ва ўз фарзандин менинг ҳукмимда қилди ва ҳам шайх Бу Али дебдурки, мундин бурун Шайх Абу Саид Абулхайр Меҳ-надин Тусға келиб эрди ва чун хизматиға бордим. Деб эрдики, эй Абу Али, бот бўлғайки, тўтидек сени сўзга киюргайлар. Оз вақтдин сўнгра Шайх Абулқосим Гургоний менга мажлис ақди буюрди ва сўз эшиги кўнглумда очилди.
438. Шайх Абубакр б. Абдуллоҳ Тусий Нассож. қ. с.
Ул ҳам Шайх Абулқосим Гургонийнинг муридларидиндур. Ва Абубакр Динаварий била суҳбат тутубдур. Андин сўрдиларки, матлуб дийдорин не била кўрса бўлур? Дедики, сидқ кўзи била кўрса бўлур, талаб кўзгусида! Ва ҳам ул дебдурки, сув тасаввури сувсизлиғни дафъ қилмас ва ўт фикрати ҳарорат бағишламас ва талаб даъвоси матлубға еткурмас. Ва ҳам ул дебдурки, то мавҳум вужудни фано ўти кул қилмағай ва кўнгул ғайрат игнаси била анинг ғайридин тикилмагай, жон хилватхонаси жонон шамъи жамоли тажаллилари била ёрумағай, не учунки, эккан ерда тухум экмаслар ва мунаққаш қоғазға нақш чекмаслар. Дебдурларки, ҳоли бидоятида мужоҳада кўп чекти ва ул мужоҳадаси му-шоҳадаға уланмади. Худованди таоло даргоҳида нола қилди, сирриға еткурдиларки, Нассож, талаб дардиға қонеъ бўл, санга топмоқ била не иш! Ҳам ул дебдурки, таваккул улдурки, манъу атони Тенгри таолодин ўзгадин кўрмагайсен. Айн ул-қузот Ҳамадоний ўз мусаннафотида келтурубдурки, Шайх Аҳмад Ғаззолийки, Абубакр Нассож анинг пиридур, муножотида дедики, [Илоҳо, менинг яралишимдан ҳикмат не?]1 жавоб келдики, [Сенинг яралишингдан ҳикмат – жамолимни руҳинг кўзгусида кўрмоқ, муҳаббатимни қалбингга солмоқ]2.
439. Ҳужжат ул-ислом Муҳаммад б. Муҳаммад Ғаззолий Тусий қ. с.
Кунияти Абу Ҳомиддур ва лақаби Зайнуддин. Тасаввуфда интисоби Шайх Абу Али Формадийдур. Ул дебдур: [Шайхим имом Али Формадий ҳазратларининг шайхи Абулқосим Гургоний ҳазратларидан шундай нақл қилганини эшитдим: «Солик ҳануз восил бўлмаган бўлса ҳам, Аллоҳу Таолонинг тўқсон тўққиз исми унинг сифатларига айланади»]1.
Имом Муҳаммад ҳолининг ибтидоси Тусда ва Нишобурда улум таҳсилиға ва онинг такмилиға иштиғол кўргузди. Ондин сўнгра Низом ул-мулк била мулоқот қилди. Жамоати фузало билаки, онинг суҳбатида бўлур эрдилар, мутааддид мажолисда мунозара ва мужодала қилди ва аларға ғолиб бўлди. Ва Бағдодда Низомия мадрасаси тадрисин анга тафвиз қилдилар. Тўрт юз ўттиз тўртда Бағдодға бориб, дарс айтди ва Ироқ аҳли барча анга шефта ва фирифта бўлдилар. Баланд қадр аржуманд поя топти. Сўнгра борисин иҳтиёри била тарк қилди ва зуҳду инқитоъ тариқин илгари тутди ва ҳаж азимати қилди ва тўрт юз саксон саккизда ҳажға мушарраф бўлуб, Шомға мурожаат қилди ва муддате анда эрди ва андин Байт ул-Муқаддасға борди ва андин Мисрға келди ва муддате Искандарияда эрди ва андин Шомға келиб, неча вақт турди ва андин сўнгра ватан азимати қилди ва ўз ҳолиға машғул бўлди ва халқдин хилват ихтиёр қилди ва муфид китоблар тасниф қилди.
«Иҳъё ул-улум»дек ва «Жавоҳир ул-Қуръон» ва «Ёқут ут-таъвил» тафсиридекки, қирқ мужалладдур ва «Мишқот ул-анвор» декки, барча машҳур кутублардур ва бу барчадин сўнгра Нишобурга авд қилди ва сўфия учун хонақоҳе бино қилди. Ва илм талабаси учун мадраса ҳам иҳдос қилди ва авқотин хайр вазоифи тавзеъ этти, Қуръон хатмидин, арбоби қулуб суҳбатидин ва улум тадрисидин ул замонгачаки, беш юз бешда жумодул охир ойининг ўн тўртида Тенгри таоло живори раҳматиға восил бўлди. Шайх Абулҳасан Шозали қ. с. ки, ўз за-монининг қутби эрди, ўзи кўрган воқеадин мундоқ хабар берибдурки, Ҳазрат Рисолат с. а. в. Мусо ва Исо а. с. ға мубоҳот ва муфохират қилибдур Ғаззолий р. т. била. [Аллоҳ ундан рози бўлсин, баъзи дўстларига ёзган мактубларидаги ҳикматларидан]2. Руҳ ҳастии нестнамойдурки, киши анга йўл топмас ва султони қоҳир ва мутасарриф улдур. Қолиб анинг асиру бечорасидур. Ҳар не кўрсалар Қолибдин кўрарлар ва Қолиб андин бехабар; барча оламға олам қайюми била ушбу мисолдурки, олам қайюми «ҳасти нестнамон-дур»ки, олам зарротидин ҳеч зарраға вужуд ва қивом ўзи била эмас. Балки онинг қайюмлуғи биладур. Ва ҳар ниманинг қайюми заруратки, ул нима биладур, вужуди ҳақиқий ангадур ва муқаввим вужуди андин орият важҳи била [Сизлар қаерда бўлсангиз, у сизлар билан биргадир]3 будур ва лекин, бировким маийятни билмагай, илло жисм маийятини жисм била ё араз маийятини араз била ё араз, маийятин жисм била ва бу учаласи олам қайюмиға маҳолдур. Бу маийятни фаҳм қилаолмағай ва қайюмият маийяти тўртунчи қисмдур. Балки маийят ҳақиқат юзидин будур ва бу дағи ҳасти нестнамойдур. Аларки, бу маийятни билмагайлар, қайюмни тилаганлар ва топмағойлар [ва яна унга тегишли]4 Гирдбодки, софи ҳавода ердин қўпар. Бир минора сурати била мустатил ва ўзига чирманур. Қиши анга боқса соғинурки, туфроғ ўзин чирмайдур ва тебранадур ва андоқ эмасдур. Балкн ул туфроғдин ҳар зарра била ҳаводурки, онинг муҳаррикидур. Аммо ҳавони кўрса бўлмас ва туфроғни кўрса бўлур. Бас, туфроғ муҳарриклиғда нести ҳастнамойдур ва ҳаво ҳасти нестнамой. Туфроққа ҳаракатда мусаххарлиғдин ўзга йўқдур ҳаво илкида. Ва салтанат барча ҳавоғадур ва ҳавонинг салтанати нопайдо.
440. Шайх Аҳмад Ғаззолий р. т.
Шайх Абубакр Нассожнинг муридидур. Ва мўътабар таснифоти ва таълифоти бор. Ва алардин бири «Савониҳ» китобидурким, Шайх Фахруддин Ироқий «Ламаъот»ни анинг суннати била тартиб берибдур. Андоқки, дебочасида айтурки, [Аммо баъд: ишқ мартабалари ҳақидаги бир қанча сўзлар «Савониҳ» услубида ёзилди]1. Ва «Савониҳ» фузулидин бири будурким, маъшуқ барча ҳоли билан маъшуқдур, бас истиғно анинг сифатидур. Ва ошиқ барча ҳоли билан ошиқдур, бас ифтиқор анинг сифатидур. Ошиққа ҳамиша маъшуқ кераклик, бас ифтиқор анинг сифатидур. Ва маъшуққа ҳеч нима дарбоист эмас, чун ўзи ўзинингдур, ложарам истиғно анинг сифати бўлғай.
Р у б о и й:
[Доим кўнгил оласану узринг бор, Ҳеч ғам
чекмайсану узринг бор.
Мен сенсиз минг кеча қон ютдим, Сен бир оқшом
ўйламайсан, узринг бор]2.
[Доим кўнгил оласану узринг бор, Ҳеч ғам
чекмайсану узринг бор.
Мен сенсиз минг кеча қон ютдим, Сен бир оқшом
ўйламайсан, узринг бор]2.
Бир кун анинг мажлисида қори бу оятни ўқудики, [Эй ўз жониға жиноят қилган бандаларим]3. Ул деди: [Аллоҳ «бандаларим» деб, ўзига нисбат бериш билан уларни улуғламоқда. Сўнгра ўқиди: Ишқ йўлида маломат осон кечди, душманларимнинг таъналари мен учун эътиборсиз. Ўз номим билан чақирсалар, карга айланаман ва агар Аллоҳнинг бандаси деб хитоб қилсалар, албатта, эшитувчиман]4. Бу тоифадин бирида Имом Аҳмад сўзларидин бир жузв эди, ани ҳужжат ул-ислом Имом Муҳаммад олиб тааммул қилди ва деди: субҳоноллоҳ, биз тиладук ва ул топти, яъни Имом Аҳмад.
Беш юз ўн еттида дунёдин ўтубдур ва қабри Қазвиндадур.
441. Хожа Юсуф Ҳамадоний қ. т. с.
Кунияти Абу Яъқубдур. [Имом, олим, орифи раббоний, гўзал ҳоллари, кўп эҳсонлари, юксак карамот ва мақомотлари бор эди]1. Ибтидода Бағдодқа борди ва Шайх Абу Исҳоқ Шерозий мажлисида мулозамат қилди ва иши юқори бўлди ва ўз ақрониға фиқҳ илмида ва ўзга улумда, хусусан назар илмида фоиқ бўлди ва Шайх Абу Исҳоқ ани кичик ёшлиғ эканида кўп улуғ поялиғ асҳобиға тақдим қилур эрди ва кўп уламодин Бағдод ва Исфаҳон ва Самарқандда ҳадис истимоъ қилди. Сўнгра барчани тарк қилди ва риёзату мужоҳадат тариқин илгари тутди ва машҳур андоқдурки, тасаввуфда интисоби Шайх Абу Али Формадийғадур ва дебдурларки, Шайх Абдуллоҳ Жувайнийға. Ва Шайх Ҳасан Симноний била суҳбат тутубдур. Марвда сокин бўлди ва андин Ҳирига келди ва бир неча вақт иқомат қилди. Яна Марв аҳли андин мурожаат илтимос қилдилар ва Марвға борди. Яна Ҳирига келди ва андин сўнгра Марв азиматиға мурожаат қилғанда, йўлда беш юз ўттуз бешда фавт бўлди ва ҳам андаки, фавт бўлди, дафн қилдилар ва нсча вақтдин сўнгра Марвға нақл қилднлар ва мазори Марвдадур машҳур. Шайх Муҳйиддин Арабий қ. т. р. ўз мусаннафотидин баъзида айтибдурки, Шайх Авҳадуддин Ҳомид Кирмоний Қуния шаҳрида менинг манзилимда эрди. Дедики, бизнинг билодда Хожа Юсуф Ҳамадоний қ. с. ки, олтмиш йилдин ортуқ шайхлиғ ва иршод сажжодасида ўлтуруб эрди.
Бир кун ўз зовиясида ўлтуруб эрдики, кўнглида ташқари чиқмоқ хутур қилди ва тариқи жумъа кунидин ўзга кун чиқмас эрди ва бу анга оғир келдики, билмас эрдики, қаён борғай? Охир бир маркабга минди ва жиловин қўйди, то қаёнки, Тенгри таоло элтса борғай. Ул маркаб шаҳрдин чиқди ва бодияға кирди ва борур эрди, то ани бир вайрон масжид эшигига еткурди ва турди.
Шайх тушти ва ул масжидқа кирди ва кўрдики, бир йиғит бошин муроқабаға тортибдур. Бир замондин сўнгра бошин кўтарди. Бир ҳанбатлиғ йигит эрди, деди: Ё Юсуф, менга масъала мушкул бўлубдур ва зикр қилди. Шайх ул мушкулни ҳал қилғондин сўнгра деди, эй фарзанд, ҳар қачон сенга масъалае мушкул бўлса, шаҳрға кел, доғи мендин сўр ва мени келурга ранжга солма. Шайх дебдурки, ул йигит менга боқди ва айтти, ҳар қачон масъалае менга мушкил бўлса, анинг ҳаллиға ҳар тош манга санингдек бир Юсуфдур.
Шайх Ибн Арабий дебдурки, мен мундин билдимки, мурид таважжуҳ сидқи била Шамхни ўз жонибиға жазб қила олур эрмиш. Хожанинг ғариб ҳолоти ва ажиб мақомоти андин кўпракдурки, шарҳ қилса бўлғай. Асҳоб аросинда хулафоси тўрт киши эрдилар: Хожа Абдуллоҳ Барқий ва Хожа Ҳасан Андоқий ва Хожа Аҳмад Яссавий ва Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қ. т. а. Ва Хожа Юсуфдин сўнгра бу тўрт кишидин ҳар бири иршод ва даъват мақомида эрмишлар ва муридлар анинг хизматида адаб била мулозим. Чун Хожа Аҳмад Яссавий Туркистон сори азимат қилди. Барча асҳоб ва иродат аҳлини Хожа Абдулхолиқ мутобаатиға далолат қилди. Бу навъ эрмиш, бу хонадоннинг баъзи мутааххир машойихининг рисоласида.
442. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қ. т. р;
Уларнинг равиши тариқатда ҳужжатдур. Барча форуқнинг мақбулидурлар. Ҳамиша сидқу сафо йўлида ва Мустафо с. а. в. шаръу суннати мутобаатида ва бидъату ҳаво мухолафатида қадам урубдурлар ва пок равишларин ағъёр кўзидин яшурубдурлар. Аларға кўнгул зикри. сабақи йигитликда Хожа Хизр а. с. дин бўлубдур ва ул сабаққа мувозабат кўргузубдурлар ва Хожа алардин фарзандлиқ қабул қилибдурлар ва буюрубдурларки, ҳавзлуғ сувға кириб, ғўта ур ва кўнглунгда [«ло илоҳа иллаллоҳу Муҳаммадур расулоллоҳ»]1 дегил. Алар Хожа буюрғондек қилибдурлар ва ишга машғул бўлубдурлар ва кушодлар топибдурлар ва аввалдин охирғача аларнинг рўзгори барча халқ қошида мақбул ва маҳмуд экандур. Сўнгра шайх уш-шуюх олиму орифи раббоний Хожа имом Абу Яъқуб Юсуф Ҳамадоний қ. р. Бухороға келибдурлар ва Хожа Абдулхолиқ алар суҳбатиға етибдурлар ва маълум қилибдурларки, аларда ҳам кўнгил зикри бор. Алар суҳбатида бўлур эрмишлар ва маълум қилибдурларки, то алар Бухорода эрмишлар, дебдурларки, Хожа аларнинг сабақи ва зикри пиридурлар ва Хожа Юсуф суҳбат ва хирқалари пири. Хожа Юсуфдин сўнгра алар риёзатқа машғул бўлдилар ва аҳволларин махфий тутар эрдилар ва аларнинг валояти ул ерга еттики, ҳар вақт намозда Каъбаға борурлар эрди. Аларнинг валояти кўп эрди ва Шомда аларға кўп муридлар пайдо бўлдилар ва хонақоҳ ва остона зоҳир бўлди. Ашуро айёмида жамоати касир алар хизматида ўлтуруб эрдилар ва алар маърифатда сўз айтадур эрдилар. Ногоҳ бир йигит кирди. Зоҳидлар суратида, эгнида хирқа ва кифтида сажжода ва бир гўшада ўлтурди. Ҳазрат Хожа анга назар қилдилар. Ул йигит дедики, Ҳазрат Рисолат с. а. в. дебдурларки, [Мўминнинг фаросатидин қўрқинг! Чунки у улуғ ва қудратли Аллоҳ нури билан боқади]2. Бу ҳадиснинг сирри недур? Алар дедиларки, бу ҳадиснинг сирри будурки, хирқанг остидағи зуннорингни кесиб, иймон кетургойсен. Ул йигит филҳол зуннорин кести ва иймон келтурди ва Ҳазрат Хожа асҳобға боқиб дедиларки, эй ёронлар, келингки, андоқки зоҳир зуннорин кесиб, бу наваҳд йигит иймон келтурди, биз ҳам ботин зунноринки иборати ужбдиндур қатъ қилиб, иймон келтурали, то андоқки, ул омурзида бўлди, биз доғи омурзида бўлали! Ажаб ҳолате асҳобға зоҳир бўлди. Хожанинг оёғиға тушарлар эрди ва тавбаларин тоза қилурлар эрди.
Бир кун алар хизматида бир дарвеш дер эрдики, агар Аллоҳ таоло мани беҳишт била дўзах орасида мухайяр қилса, мен дўзахни ихтиёр қилурмен. Невчунки, ҳаргиз нафсим муроди била зист қилмайдурмен. Бу ҳолда беҳишт нафс муродидур ва дўзах ҳақ муроди.
Ҳазрат Хожа ул сўзни рад қилдилар ва дедиларки, бандаға ихтиёр била не иш, ҳар қаён деса бор, борурбиз ва қаён деса бўл, бўлурбиз, бандалиқ будур! Йўқ, улки, сен айтасан. Ул дарвеш сўрдики, шайтонға ҳақ йўлининг соликлариға даст бўлғай?
Хожа буюрдиларки, ҳар соликки, нафс фаноси сарҳадиға етмаган бўлса! Чунки анга ғазаб даст бергай. Шайтон анга даст топқай. Чун нафс фаноси ҳосил қилмиш бўлса, анга ғазаб бўлмас, ғайрат бўлур ва шайтон ғайратдин қочар. Бу сифат бировга мусалламдурки, юзи ҳақ йўлиға бўлғай ва «Китобуллоҳ»ни ўнг илкига тутқой ва Расул с. а. в. суннатин сўл илкига ва бу икки ёруғлуқ оросида йўл сулуки қилғай.
Бир ниёзманд дедики, Хожа бизга иймон дуоси била мадад қилсалар бўлғайки, бу шайтон домгоҳидин саломат жон элтгайбиз. Алар буюрдиларки, ваъда андоқдурки, фаройиз адосидин сўнгра дуо мустажоб бўлур. Сен ишда бўл ва бизни хайр дуоси била ёд қил! Фаройиз адосидин сўнгра биз ҳам сени ёд қилали. Бўлғайки, бу орада ижобат асари зоҳир бўлғай ҳам сенинг ҳақингға, ҳам бизинг ҳақимизга!
443. Хожа Ориф Ревгарвий қ. с.
Хожа Абдулхолиққа уч халифа эрмиш: Хожа Аҳмад Сиддиқ ва Хожа Ориф Ревгарий ва Хожа Авлиёйи Калон. Ва нисбат силсиласи Ҳазрат Хожа Баҳоуддин Нақшбанд қ. с. ға бу жамоатдин Хожа Орифқа етишур.
444. Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий қ. с.
Ул Хожа Ориф хулафосидиндур.
445. Хожа Али Ромитаний қ. с.
Алар Хожа Маҳмуд хулафосидиндурлар ва бу силсилада аларнинг лақаби Ҳазрат Азизондур. Ва аларға олий мақомот ва зоҳир каромот кўп эркандур. Ва тўқимоқ санъатиға машғул бўлур эрмиш. Ва Ҳазрат Махдумким, «Нафаҳот ул-унс» китобининг мусаннифидурлар, мундоқ дебдурларки, манга баъзи акобирдин мундоқ истимоъ тушубдурки, ишорат аларғадур. Улча Ҳазрат Мавлоно Жалолиддин Румий қ. т. р. дебдурки, б а й т:
[Ҳол илми қол илмидан юксак бўлмаганда эди,
Бухоро улуғлари қачон Хожа Нассожга қуллуқ
Бухоро улуғлари қачон Хожа Нассожга қуллуқ
қилган бўлардилар] .
Алардин сурубдурларки, иймон недур? Дебдурларки, қўнгармоқ ва овламоқ. Ва ҳам алардин сўрубдурларким, масбуқ масбуқона қазосиға қачон қўпқай? Дебдурларки, субҳдин бурун. Ва алардин манқулдурки, дебдурларки, агар ер юзида Хожа Абдулхолиқ фарзандларидин бири бўлса эрди, Мансур ҳаргиз дор остига бормағай эрди. Ва бу силсила аҳли бу рубоийни
Р у б о и й:
[Ким билан бирга ўтирсангу қалбинг боғланмаса, у билан суҳбатинг асло ҳовушмаса, зинҳор унинг суҳбатидан қочгин, йўқса, азизлар руҳи сени кечирмайди]2.
аларға нисбат берурлар. Ва аларнинг қабри Хоразмда машҳурдур.
446. Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий р. т.
Ҳазрат Хожа Азизоннинг халифасидур ва Ҳазрат Хожа Баҳоуддин ҳазратлариға алардин қабул фарзандлиғқа воқеъ бўлубдур ва алардурларки, Қасри Ҳиндувондин ўтарда дер эрмишларки, бу туфроғдин бир эр иси келадур. Бўлғайки, Қасри Ҳиндувон Қасри Орифон бўлғай. То бир кунки Саййид Амир Кулол манзилидинки, аларнинг хулафосидиндур, Қасри Орифон сари мутаважжиҳ эрдилар. Дедиларки, ул эр исики, бизинг димоғимизға етар эрди, ортуқроқ бўлубдур. Ҳамоноки ул эр мутаваллид бўлубдур. Чун нузул қилибдурлар. Ҳазрат Хожа Баҳоуддин валодатидин уч кун экандур, аларнинг жадди бир муомала аларнинг кўксиға қўйиб, аларни ихлос ва ниёз била Хожа Муҳаммад Бобо назариға келтурубдур. Хожа Муҳаммад Бобо дедиларки, ул бизинг фарзандимиздур ва биз они қабул қилдуқ ва асҳоб сори боқиб, дебдурларки, бу ул эрдурки, бизга онинг иси етиб эрди. Рўзгорнинг муқтадоси бўлғай ва Амир Саййид Кулолға буюрдиларки, фарзандим Баҳоуддин ҳақида тарбият ва шафқатни дариғ тутмағойсен ва сенга биҳил қилмағоймен, агар тақсир қилснг. Амир дедиким, эр бўлмағоймен агар, Хожа васиятида тақсир қилсам.
Хожа Баҳоуддин дебдурларки, тақдир ҳасби била мутааммил бўлурда жаддим буюрдиким, бориб, Хожа Муҳаммад Бобоға ташриф ҳузури илтимос қилки, аларнинг қадами баракоти бу манзилға етгай. Чун алар лиқосига мушарраф бўлдум, ажаб каромотки, алардин мушоҳада бўлди. Бу эрдики, ул менда ниёз ва тазарруъ пайдо бўлиб эрдиким, қўптум ва масжидқа кирдум ва икки ракаат намоз қилдум ва бошимни саждаға қўюб, ниёз била ихлос кўргуздим ва ул орода тилимга бу келдиким, илоҳи, балонг юкини тортарға қувват ва муҳаббатинг меҳнатини тортарға таҳаммул бер! Чун сабоҳ Хожа хизматиға еттим, буюрдиларки, эй фарзанд, дуо мундоқ қилмоқ керакки, илоҳи, онча сенинг ризонг андадур, бу заиф бандангни анга тут ўз фазлу караминг била! Агар худованди таоло ҳар дўстиға балойи йиборса, ўз инояти била ул юкни тортарға қувват бергай ва анинг ҳикматин анга зоҳир, қилғай. Ихтиёр била бало талаби душвордур. Густохлиқ қилмамоқ керак.
Андин сўнг таом ҳозир бўлди. Чун ейилди. Хожа бир қурс менга берди. Хаёлимға келдиким, ушбу соат тўқ таом едук ва манзилғаки бордилар, анда ҳам атъима бўлғусидур, Бу қурс бизинг не василамизға ярар.
Чун Хожа равон бўлдилар. Мен аларнинг жиловида борур эрдим ва ўз хотиримни асли таважжуҳға росих тутуб, ниёзи тамом била қадам урар эрдим. Агар ботинимда тафриқае пайдо бўлса эрди, хожа буюрурлар эрдиким, хотирни яхши асрамоқ керак, то йўлда муҳибларининг бири уйига еттилар. Ул дарвеш башошат ва ниёз била илгари келди ва алар чун нузул қилдилар.
Ул фақирда изтироб асари зоҳир бўлди. Алар дедилар: чинин айтки, изтиробингға боис недур? Ул дарвеш дедики, биз тараф сут ҳозирдур, ўтмак йўқдур. Алар менга боқиб дедиларки, ул қурсни келтурки, оқибат менга ишга яради ва менга ул ҳол мушоҳадасидин аларға яқин ортуғроқ бўлди.
447. Саййид Амир Кулол р. т.
Мазкур бўлғон Хожа Муҳаммад Бобонинг халифасидур. Ҳазрат Хожа Баҳоуддинға суҳбат нисбати тариқат сулуки, одоби таълими ва зикр талқини алардиндур. Бир кун азим мажмаъда Амир Саййид Кулол Хожа ҳазратин тилаб дедики, эй фарзанд Баҳоуддин, Хожа Муҳаммад Бобо нафаси васиятин сизнинг борингизда тамом бажой келтирдим деб. Дедиларки, ҳар не тарбия бобида бормен, сенинг ҳақингда кўргузубмен.
Сен фарзанд Баҳоуддин бобида кўргизгил! Андоқ қилдим ва ишорат ўз кўксига қилиб дедики, бу эмчакни сизинг учун қуруттум ва сизинг руҳониятингиз қуши башарият байзасидин чиқди. Аммо сизинг ҳимматингиз шаҳбози баландпарвоз тушубдур. Эмди ижозаттур. Ҳар ерда матлубдин исе димоғингизда етса, тиланг ва талабда ўз ҳимматингиз мужиби била тақсир қилмайг! Ҳазрат Хожа дебдурларки, ул сўзларки Мир ҳазратлари айтиб, бизга ижозат бердилар, ибтилоға восита бўлдики, ҳам алар тарбияти таҳтида бўлсак эрди, саодат ва саломатқа яқинроқ эрдук.
Бир кун Мир ҳазратлари Хожаға дедиларки, чун устод шогирдга тарбият қилса, ҳар ойина тиларки, ўз тарбияти асарини андин мушоҳада қилғай, то анга эътимод бўлғайки, онинг тарбияти жойгир тушубдур ва агар шогирд ишида халале кўрубдур, ул халалға ислоҳ қилғай. Андин сўнг дедики, Мир Бурҳон менинг фарзандимдур ва ҳозир ўлтурубдур ва ҳеч пирнинг тасарруф илиги анга етмайдур ва маънавий тарбият топмайдур ва манинг ҳузуримда онинг тарбиятиға машғул бўлмоқ кераксиз, то анинг асарини мутолаа қилғаймен ва сизинг санъатингизга тамом эътимод қилғаймен. Ҳазрат Хожа Мирға муроқиб ўлтуруб эрдилар. Ғоят адаб риоятидин ул иш имтисолида таваққуф қиладур эрдилар. Мир дедиларки, таваққуф қилмамоқ керак. Ҳазрат Хожа аларнинг амри имтисоли қилдилар ва Саййид Бурҳоннинг ботини ва зоҳирида пайдо бўлди ва қавий Ҳол анга падид бўлди ва шукри ҳақиқий асари зоҳир бўлди.
448. Қусам Шайх р. т.
Ул турк машойихидиндур. Хожа Аҳмад Яссавий қ. с. хонадонидиндур. Хожа Баҳоуддин ул сўз мужибики, Мир Саййид Кулолаларға ижозат берганда деб эрдики ҳар қаёндин ройиҳаи димоғингизға етса, талабда тақсир қилмайг! Қусам Шайх хизматиға бордилар. Ул аввал мулоқотда қовун ейдур эрди. Пўчоғин Хожа сори ташлади. Алар ғоят талаб ҳароратидин ул пўчоғни териси билан едилар. Ул мажлисда икки-уч қатла бу навъ воқеъ бўлди ҳам бу мажлисда Шайхнинг ходими кириб дедики, уч тева ва тўрт отғойиб қилибман. Шайх Хожаға ишорат қилиб дедики, ани яхши тутингиз! Тўрт киши андоқ хушунат била Хожаға ёпуштиларки, гўс арода қоне воқеа бўлубдур. Ҳазрат Хожа дебдурларки, турк машойихининг шинохти бўлмаса, алар тариқидин мутанаффир ва навмид бўлур. Хожа муроқиб ўлтурдилар. Намозшом адосидин сўнгра ходим яна кириб дедики, ғойиб бўлғон тевалар ва отлар ўзлари келдилар. Қусам шайх хизматида Хожа уч ойға яқин бўлдилар. Охйр ул-амр Шайх Хожаға ташриф берди ва деди: Тўққуз ўғлум бор. Сен барчасидин улуғроқ ва муқаддамроқ. Андин сўнгра ҳар қачон Шайх Нахшабдин Бухороға келур эрди, Хожаға мулозамат қилурлар эрди. Шайх дебдурки, бу навъ талабгорлиғки, сенда кўруб-мен, толиблардин ҳеч қайсида кўрмаймен. Охир бу Қусам Шайх Хожа инқитоъий ва камоли бетаъайюнлуғидин Бухоронинг тимларидин бирида андоқ савдо ва сотиқ қилди ва чиқиб бир дўкончада ўлтуруб, асҳоб ва фарзандларидин ҳар кимки, онинг била эдилар тилади ва дедики, бизинг борур чоғимиз бўлди. Тавҳид калимасин алар мувофақати била айтти ва жон таслим қилди.
449. Халил Ота қ. р.
Хожа Баҳоуддин ҳазратлари дебдурларки, бидоят ҳолда бир кеча Ҳаким ота р. ники, турк машойихининг киборидиндур, воқеъада кўрдумки, бизни бир дарвешга сипориш қиладур. Уйғонғондин сўнгра ул дарвешнинг сурати хотирда эрди ва бизга жаддани эрди, солиҳа отамиз онаси, ул воқеъани аларға айттуқ. Дедилар: эй фарзанд, сенга турк машойихидин насибе бўлғусидур ва мен доим ул дарвешга толиб эрдим.
То бир кун Бухоро бозорида ул дарвешга йўлуқдум ва танидум. Отин сўрдум. Халил эрди. Ул замон онинг била мужоласат ва муколама муяссар бўлмади. Чук манзилға бордим ва оқшом бўлди. Ул дарвеш қошидин биров келиб, мени тилади. Куз айёми эрди. Бир пора мева олдим ва ул дарвеш хизматиға бордим. Чун тиладимки, ул воқеъани анга изҳор қилғаймен. Айттики, улча санинг хотирингдадур, бизга аёндур. Баён қилмоқ ҳожат эмас, менинг ҳолим ўзга бўлди. Кўнгул майли онинг суҳбатиға кўп бўлди ва онинг суҳбатида шигарф аҳвол ва ғариб ва ажиб нималар мушоҳада бўлур эрди ондин. Ва муддатдин сўнгра Мовароуннаҳр мулкининг салтанати анга мусаллам бўлди ва менга онинг хизмат ва мулозаматин қилмоқ зарур эрди ва мулозамат айёмида ҳам азим ишлар зоҳир бўлур эрди ва менга шафқат зоҳир қилур эрди. Гоҳи лутф ва гоҳи унф била манга хизмат адосин таълим қилур эрди ва ул жиҳатдин кўп фавоид менга етар эрди ва бу йўл сайру сулукида кўп ишга ёрор эрди ва олти йилғача онинг хизматида бу навъ бўлур эрдим ва халода хос суҳбатининг маҳрами эрдим ва малода салтанат одобин риоят қилур эрдим ва маликдин бурунроқ ҳам олти йил онинг хизмати ва суҳбатида бўлур эрдим. Кўп қатла боргоҳи хоси қошида айтур эрдиким, ҳар ким Ҳақ таоло ризоси учун менга хизмат қилур, халқ орасида бузург бўлғай ва менга маълум бўлур эрдиким, бу сўздин мақсуди кимдур. Бу муддатдин сўнгра, чун мажозии мамлакатиға завол бўлди ва ҳар лаҳзада мулку хидаму ҳашами ҳабоан мансуран бўлур эрди ва дунё иши тамом манинг кўнглумда совуди. Бухороға келдим. Ревартундаким, Бухоро кентларидиндур сокин бўлдум.
450. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд қ. т. с.
Аларнинг оти Муҳаммад б. Муҳаммад Бухорийдур Аларға қабул назари фарзандлиққа Хожа Муҳаммад Бобойи Самосийдиндур ва одоби тариқат таълими зоҳир юзидин Амир Саййид Кулолдиндур, андоқки, ўтти. Аммо ҳақиқат юзидин алар Увайсийдурлар ва тарбият Ҳазрат Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қ. с. руҳидин топибдурлар. Андоқки, дер эрмишларки, мабодии аҳволда бир кеча ғалаботи жазаботдин Бухоро мазоротидин уч мозорға етишдим. Ҳар мазорда бир чироғдон кўрдум ёнадурғон, ёғи тўла ва фатилалари ёғ ичинда. Аммо фатилаларға бирор нима ҳаракат бермак керак эрдики, яхши туташқой ва ёруғой. Сўнгги мутабаррак мозорда қиблаға мутаважжиҳ ўлтурдум ва ул таважжуҳда ғайбате воқеъ бўлди. Мушоҳада қилдим. Қибла девори шақ бўлди ва бир улуғ тахт пайдо бўлди ва яшил парда ул тахт оллиға тортилғон ва теграсида жамоате. Ва Хожа Муҳаммад Бобони алар орасида танидим. Билдимки, ул хайли ғойиблардиндурлар. Ораларидин биров менга айттики, тахтда Хожа Абдулхолиқдур ва ул жамоат аларнинг хулафосидурлар ва бир-бирин аларнинг отин атади ва Хожа Муҳаммад Бобоға етгонда, дедики, аларни худ ҳаётлари чоғида кўрубсен ва сенинг пирингдурлар ва сенга бир бўрк берибдурлар ва каромат қилибдурларки, нозил бўлғон бало сенинг баракатингдин дафъ бўлғай. Андин сўнгра ул жамоат айттиларки, қулоқ тут ва яхши эшитки, улуғ Хожа Ҳазратлари сенга сўзлар айтғусидурларки Ҳақ с. т. йўли сулукида сенга андин чора йўқтур. Ул жамоатдин илтимос қилдимким, Ҳазрат Хожаға салом қилай ва муборак Дийдорлариға мушарраф бўлай. Пардани илайларидин олдилар. Пире кўрдум – нуроний. Салом қилдим. Жавоб бердилар ва сўзларни, сулук мабдайида ва васатида ва охирида керакликдур, менга баён қилдилар ва дедиларки, ул чироғларки, ул кайфият била сенга кўргуздилар ишорату башоратдур сенга бу йўл қобилият ва истеъдодидин. Аммо истеъдод фатиласин ҳаракатға келтурмак керак, то ёруған ва асрор зуҳур қилған ва яна буюрдилар ва муболаға қилдиларки, барча аҳволу ақдомни барча амру наҳий жодасиға қўйғил ва азимат била амал қил ва суннатни бажо келтургил ва рухсатлар ва бидъатлардин йироқ бўл ва доимо Мустафо с. ш. в. аҳодисини ўзингга пешво қил ва Расул с. а. в. ва асҳоби киром р. а. ахбору осориға мутафаҳҳис ва мутажассис бўл! Ва бу сўзлардин сўнгра ул жамоат манга айттиларқи, санинг сидқи ҳолингнинг шоҳиди улдурки, тонгла эрта фалон ерга борғайсен ва фалон ишни қилғайсен ва мунинг тафсили ул Ҳазратнинг мақомотида шарҳ била бор. Ва андин сўнгра дедиларки, Насафға мутаважжиҳ бўл. Амир Саййид Кулол хизматиға! Чун алар буйруғи била. Насафға бордим ва Мир хизматиға еттим. Илтифотлар қилдилар ва алтоф кўргуздилар ва менга зикр талқини қилдилар ва нафю исбот тариқи била зикрга машғул қилдилар. Чун воқеъда маъмур эрдимки, амал азимат блла қилғоймен. Алония зикри била амал қилдим. Бирор алардин савол қилдиким, дарвешлик сизга маврус ё муқтасаб? Алар дедиларки, [Ҳақнинг бир жазбаси жинлар ва инсонларнинг барча амалига баробардир]1 ҳуқми била бу саодатқа мушарраф бўлдуқ. Яна алардин, сўрдиларки, сизинг тариқингизда зикри жаҳру хилват ва самоъ бўлур? Дедиларки, бўлмас! Яна сўрдиларки, сизинг тариқингиз биноси не ишгадур? Дедиларки, анжуманда хилват зоҳир юзидин халқ била ва ботин тарафидин Ҳақ с т. била.
Б а й т:
[Зоҳирда бегонадек ботиндан ошно бўл,
Бундай гўзал одат дунёдакам топилади]2.
[Зоҳирда бегонадек ботиндан ошно бўл,
Бундай гўзал одат дунёдакам топилади]2.
Улча Ҳақ с. т. буюрубдурки, [уларни на тижорат ва на олди-сотди Аллоҳ зикридан чалғитолмайди]3 ишорат бу мақомғадур. Дерларки, аларга ҳаргиз қул ва додук бўлмас эрмиш. Улардин бу маънода сўрубдурлар; Алар дебдурларки, қачон бандалиғ Хожалиғ била рост келур. Биров алардин сўрдиким, сизнинг силсилангиз на ерга етар? Алар дедиларки, киши силсиласи била ҳеч ерга етмас ва дер эрмишларки, нафсларингизға туҳмат қилингки, ҳар ким Тенгри инояти била ўз нафсининг ямонлиғин ва кайду макрин билгон бўлса, агарчи анга саҳлдур, аммо бу йўл соликларидин кўп бор экандурларки, биров гуноҳин ўзларига тутуб, юкин тортибдурлар ва дер эрмишларки, [эй иймон келтирганлар, Аллоҳга иймон келтиринг!)4 ишорат ангадурки, ҳар турфат ул-айнда ўз вужуди нафъйин ва маъбуди ҳақиқий исботин қилғай.
Жунайд қ. с. дебдурки, олтмиш йилдурки, иймон келтурмакдадурмен ва лекин, ул ихтиёр тарки ва қусури аъмол мушоҳадасидин ўзга нима ҳосил бўлмас ва дер эрмишларки, тааллуқ мосувоға бу йўл соликиға улуғ ҳижобдур.
Б а й т:
[Ҳақдан бошқасига боғланиш тўсиқ, самарасиздирки,
агар уларни узсанг, восил бўласан]5.
[Ҳақдан бошқасига боғланиш тўсиқ, самарасиздирки,
агар уларни узсанг, восил бўласан]5.
Ҳақиқат аҳли иймонни мундоқ таъриф қилибдурлар. [Иймон – қалбни Аллоҳдан бошқа ўзига ром этувчи фойдали ва фойдасиз нарсалардан узиб, Ҳаққа боғлашдир]6. Ва дер эрмишларки, бизинг тариқимиз суҳбатдур ва хилватда шуҳратдур ва шуҳратда офат. Ҳайрият жамъиятдадур ва жамъият суҳбатда бу шарт билаки, бир-бирига нафй бўлулғай ва улча ул бузург буюрубдурки, [кел, бир соат иймон келтирайлик!]7, Ишорат ангадурки, агар жамъи бу йўл соликлари бир-бири била суҳбат тутсалар, анда кўп хайру баракатдур. Умиддурки, анга мулозамат ва мудовамат имони ҳақиқийға мунтаҳи бўлғай ва дер эрмишки, бизинг тариқимиз [мустаҳкам тутқичр]8 дурур. Ул илик Пайғамбар с. а. в. мутобаатиға урмоқдур ва саҳобаи киром осориға иқтидо қилмоқ ва бу тариқда оз амал била кўп футуҳ етишур. Аммо суннат мутобаати риояти улуғ ишдурки, ҳар киши бу тариқимиздин юз уюрса, анга дин хатаридур ва дер эрмишлар: солик вақтики, Тенгри дўстларидин бири била суҳбат тутса ўз ҳолидии воқиф бўлсун ва суҳбат замонини ўзга замон била мувозана қилсун. Агар тафовут топса [етдингки, лозим тут!]9 Ва дебдурларки, «ло илоҳа» табиат нафйидур ва «иллаллоҳ» маъбуди барҳақ исботидур ва «Муҳаммадур Расулуллоҳ» ўзни [менга эргашинглар!]10 мақомиға кивурмак, мақсуд зикридин тавҳид калимасининг ҳақиқиқатиға етмакдур ва калима ҳақиқати ўзга калима айтмоқдин бакулли нафий бўлмоқдур. Кўп айтмоқ шарт эмас. Дебдурларки, Ҳазрат Хожа Азизон а. р. в. дер эрмишларки, ер бу тоифанинг кўзида бир суфра-чадур ва биз дербизки, тирноғ юзичадур. Ҳеч нима булар «ўзидин ғойиб эмас ва дебдурларки, тавҳид сирриға етса бўлур. Аммо маърифат сирриға етмак душвордур. Алар муборак сафар азимати қилурда бузургзодалардин бирига зикр таълимин дегандурлар. Ул сафардин қайтғанда аларға дебдурларки, ул таълим олғон зикрга иштиғол кўрсатмайдур ва тарк қилибдур. Алар андин сўрубдурларки, бизни ҳеч туш кўрдунг? Деди: Ҳов, кўрдум! Дедиларки, сенга басдур! Мундин маълум бўлурки, ҳар кимгаки оз робита бу азизлар била бўлса, охир мулҳақ бўлур ва ул нажот сабаби ва даражот рафъи жиҳати бўлур. Алар ҳазратида биров дедики, фалон киши бемордур ва хотирингиз таважжуҳи дарюза қилур. Алардин дедиларки, [аввал хастанинг қайтиши, сўнгра кўнгли синиқнинг таважжуҳи керак]11. Алардин каромот талаби қилдилар. Алар дедиларки, бизнинг каромотимиз зоҳирдур. Бовужуди бу навъ гуноҳ юки ер юзида бора олурбиз. Алар дер эрмишларки, Ҳазрат шайх Абу Саид Абулхайр қ. с. дин сўрубдурларки, сизинг жанозангиз илайида қайси оятни ўқусунлур? Дер эрмишки, оят ўқумоқ улуғ ишдур! Бу байтни ўқусунларки,
б а й т:
[Бутун оламда дўстнинг дўстга, ёрнинг ёрга ётишишидан афзал нима бор?]12.
[Бутун оламда дўстнинг дўстга, ёрнинг ёрга ётишишидан афзал нима бор?]12.
Андин сўнгра алар дебдурларки, бизинг жанозамиз илайида бу байтни ўқусунларки,
б а йт:
[Сенинг кўйингда жамолингдан «шайъаниллоҳ» деб тиловчи гадолармиз]13.
[Сенинг кўйингда жамолингдан «шайъаниллоҳ» деб тиловчи гадолармиз]13.
Мавлоно Жалолуддин Холидин ҳазратларидин сўрубдурларки, Ҳазрат Хожа Баҳоуддиннинг сулук ва тариқининг нисбати мутааххир машойихдин қайси пирнинг тариқиға муносабати бор? Ул дебдурки, сўз мутақаддимин машойихдин денг ва икки юз йилдин ортуқдурки, бу навъ осори валоят зуҳурики, ҳазрат Хожа Ҳазратлариға Тенгри таоло иноятидин воқеъ бўлубдур. Тариқат машойихиға мутааххирлардин ҳеч кимга бўлмайдур. Алар етти юз тўқсон бирда рабиул-аввал ойининг учида душанба кечаси оламдин ўтубдурлар.
451. Хожа Алоуддин Аттор қ. с.
Анинг оти Муҳаммад б. Муҳаммад Бухорийдур. Ҳазрат Хожа Баҳоуддиннинг кибори асҳобидиндур. Ва Ҳазрат Хожа ўз ҳаётлари замонида кўп толибларнинг тарбиятин аларға ҳавола қилур эрмишлар. Ва дер эрмишларки, Алоуддин бизга хейли юкин енгил қилибдур, ложарам валоят анворининг осори [том ва комил суратда]1 алардин зуҳурға келибдур ва алар суҳбати юмни тарбияти натижасидин кўп толиблар буъду нуқсон пойгоҳидин қурбу камол пешгоҳиға етибдурлар ва такмилу икмол мартабаси топибдурлар. Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, бу фақир баъзи азизлардин эшитибменки, [ҳақиқатни аниқловчи олимларнинг раҳбари, диққат билан текширувчи улуғларнинг пешвоси, юксак асарлар ва фасоҳатли тадқиқотларнинг муаллифи, насаби улуғ Саййид Журжоний, унга Аллоҳнинг раҳмати бўлсин!]2ки, инҳирот тавфиқи Хожа Алоуддин асҳоби сулукида топқондур ва ниёзу ихлос аларнинг ходимлар ва мулозимлариға пайдо қилғондур. Борлар дер эрмишларки, то мен Шайх Зайнуддин Алийи Кулол суҳбатиға етмадим, рафздин қутулмадим ва то Хожа Аттор мажлисиға уланмадим, Тенгрини танимадим. Хожа Атторнинг қудси калимотидинким суҳбат мажолисида буюрурлар эрмиш, Ҳазрат Хожа Муҳаммад Порсо қ. с. китобат қайдиға киюргондин Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да мазкур қилибдурлар. Анга етган киши ул фавоиддин баҳраманд бўлур. Алар саккиз юз иккида Ражаб ойининг йигирмасида чоршанба кечаси хуфтон намозидин сўнгра оламдин ўттилар ва қабрлари Чағониёндадур.
452. Хожа Муҳаммад Порсо р. т.
Аларнинг оти Муҳаммад б. Муҳаммад б. Маҳмуд Ҳофиз Бухорийдур қ. с. Улуғ Хожанинг кибор асҳобидиндурлар ва Ҳазрат Хожа алар ҳақида буюрубдурлар ва ўз асҳобида, ҳузурларида аларға хитоб қилибдурларки, ҳақи ва амонатики, Хожалар хонадони хулафосидин бу заифға етибдур. Ва ҳар не бу йўлда касб қилибдур, борини сизга топшурдуқ. Андоқки, биродари диний Мавлоно Ориф топшурди, қабул қилмоқ керак ва ул амонатни халққа тегурмак керак. Алар тавозеъ кўргузуб, қабул қилдилар ва охири маразда алар ғайбатида асҳоб ҳузурида алар ҳақида буюрдиларки, мақсуд бизинг зуҳуримиздин онинг вужудидур ва анга иккаласи тарийқ билаки, жазба ва сулук бўлғай, тарбият қилибман. Агар машғуллуқ қилса, олам ондин мунаввар бўлур. Яна. бир маҳалда бурх сифотин мавҳибат назари била аларға каромат қилдилар ва Ҳазрат-Маҳдум н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, бурх сифоти «Қут ул-қулуб» китобида мазкурдур ва яна бир маҳал мавҳибат назари била аларға нафсни бағишладиларки, ҳар не алар десалар ул бўлғай ва яна бирмаҳалда дедиларки, ҳарне ул деса Ҳақ таоло они қилур. Ҳадиси саҳиҳ ҳукми билаки: [Аллоҳнинг бандалари ичида шундайлари борки, агар Аллоҳга қасам ичсалар, Ҳақ қасамларини рост келтиради]1 дерманки, дей, ул демас. Ва яна бир маҳалда аларға хуфя зикри буюрдилар ва ижозат бердилар амалиға ул мужиб билаки, тариқат одобининг дақойиқу ҳақойиқидин улча билур ва онинг таълимидин, [булардан ташқари бениҳоят илтифотлари бор]2.
Ва саккиз юз йигирма иккида Муҳаррам ойининг Байт ул-ҳаром ва Набии зиёрати алайҳис салавот вас-салом нияти била Бухородин чиқдилар ва Насаф йўли била Чағониён ва Тирмиз ва Балх ва Ҳиротқа мазороти мутабаррикаки, зиёрат қасди била азимат қилдилар. Барча ерда содот ва машойих ва уламо аларнинг шариф мақдамларин муғтанам билдилар ва тамом эъзоз ва икром била талаққий қилдилар. Ва Ҳазрат Махдум н. м. н. дебдурларки, хотирға келурки, чун Жом вилоятидин ўтар эрдилар. Қиёс андоқ қилурким, жумодул-аввАлиинг охири ё жумод ул-охирнинг авваллари эрди эркин. Мазкур бўлғон йилдинки бу фақирнинг отаси жамеъ касир ниёзмандлар ва мухлислар била аларнинг зиёрати қасдиға чиқиб эрдилар ва манинг умрум ҳануз беш йилда бўлмайдур эрди. Отам мутааллиқларидин бирига айттиким, мани эгнига кўтариб, аларнинг маҳофасининг илайига тутди. Алар илтифот қилиб, бир бош кирмоний набот илгимга бердилар. Бу кун ул таърихдин олтмиш йилдурки, ҳануз талъатларининг сафоси манинг кўзумдадур ва муборак дийдорларининг лаззати менинг кўнглумдадур ва ҳамоноки ихлос ва эътиқод ва иродот ва муҳаббат робитаси бу фақирғаки Хожалар қ. а. ҳонадониға воқеъдур, ул назарнинг баракатидир эркин ва умидим улдурки, ушбу робита юмнидин аларнинг муҳиблари ва мухлислари зумрасида маҳшур булғаймен. Ва Жомдин ўтуб чун Нишобурға етибдурлар; ҳаво ҳарорати ва йўл хавфи жиҳатидин асҳоб оросида сўз ўтар эрмиш ва фил-жумла футури ул азиматқа йўл топқон чоғлиғ эрмиш. Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий қ. с. девонин тафоъул тариқи била очибдурлар. Бу абъёт келибдур.
Р у б о и й:
[Эй Ҳақ ошиқлари, абадий иқболға етиш учун йўлга тушинг!
Ой каби саодатли бурж томонга равона бўлинг!
Қайси шаҳар, қайси жой, қайси даштни босиб ўтсангиз,
Аллоҳнинг тавфиқу амонида йўлингиз муборак бўлсин!]3.
Ой каби саодатли бурж томонга равона бўлинг!
Қайси шаҳар, қайси жой, қайси даштни босиб ўтсангиз,
Аллоҳнинг тавфиқу амонида йўлингиз муборак бўлсин!]3.
Ва андин Бухороға мактуб йиборибдурларки, Ҳақ субҳонаҳу исми била бу битилди, ул кундаки Нишобурдин чиқилиб эрди ва ул кун таърих саккиз юз йигирма иккида жумод ул охир ойининг ўн биринчи куни эрдики, сиҳат ва саломат ва рафоҳият ҳолида ва вусуқи тамом, илоҳий фазл ва икромиға ва қалб қути ва яқин қуввати номутаноҳий файз ва фазлға бор экан вақтда ишорат бобашорат ҳукми билаки, [Расулуллоҳ с. а. в. яхши башорат қиларди, бадгумонлик қилмасди. Расулуллоҳ с. а. в. деди: мендан кейин пайғамбарлик бўлмайди. Фақат башоратлар бўлади. Мўъмин киши бу башоратларни тушида кўради ёки унга кўрсатилади. Бу ҳадиснинг саҳиҳлигига иттифоқ қилинган].
Б а й т:
[Эй ҳидоят пайғамбари, сўзларинг мададкорим,
таянчим, эшигингда умид ва илтижо қиламан]4.
Ва чун сиҳат ва саломатлиғ била Маккаи муҳтарамаға етиштилар ва ҳаж арконин тамом адо қилдилар. Аларға маразе ориз бўлди. Андоғки, видоъ тавофин аммори била қилдилар ва андин Мадинаи муборакка мутаважжиҳ бўлдилар. Ва йўлда асҳобин тилаб имло қилибдурларки, [Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан бошлайман. Саккиз юз йигирма иккинчи сана, зул-ҳижжа ойининг тўққизинчи – шанба кунида Аллоҳу Таоло мукаррам ва муборак қилган Маккадан чиқаётганимизда, эрталаб кун ёришган пайти суфилар тоифасининг пешвоси Жунайд қ. т. с. олдимга келди. Мен ўша пайт мудроқ ҳолатда эдим. Аллоҳ ундан рози бўлсин, Жунайд ўзининг зиёрати ва башорати ҳақида деди: Бу ҳаж қабулдир. Мен бу сўзни эслаб қолдим ва унинг башоратидан хурсанд бўлдим. Кейин мудроқликдан сергак тортдим. Бунинг учун Аллоҳга ҳамд бўлсин!)5
Андин сўнгра яна калимот ҳам арабий иборат била имло қилибдурларки, таржимаси бу бўлурки, бу калимаи воҳидаки, Саййид ут-тоифа Жунайд қ. с. дин воқеъ бўлди, калимадур жомеъаи томма ва башоратдур шомилаи омма бизга ва авлодимизга ва асҳобу аҳбобимизгаки ҳозир ё ғойибдурлар. Анинг учунки, бизнинг қасдимиз бу изоми машоир ва адъияки, ҳар маҳалу здақомда қилилди, барчанинг диний ва дунёвий масолиҳи эрди ва ул қасд бу башорат муқтазоси била мақбул: [неъматларига етказган ва зиёда мукофотлаган Аллоҳу субҳонаҳуга пок, муборак ҳамд бўлсин!]6 Ва ойнинг йигирма учида чаҳоршанба куни Мадинаға етибдурлар ва Ҳазрат Рисолат с. а. в. дин башорат топибдурлар ва ул имло мусаввадасин тилабдурларки, анга нима ортурғойлар? Чун мутолаа қилибдурлар. Дебдурларки, ушбулар-ўқдур ва ортуғроқ битимайдурлар ва панжшанба куни Ҳақнинг живори раҳматиға восил бўлубдурлар ва Мавлоно Шамсуддин Фаннорий Румий ва Мадина аҳли ва қофила аларға намоз қилибдурлар ва жума кечаси ул муборак манзилда нузул қилибдурлар. Амир ул-мўъминин Аббос р. а. нинг муборак марқадининг живорида дафн бўлубдурлар. Ва Шайх Зан-нуддин Хавофий ҳазратлари Мисрдин бир оқ тош йўндуруб келтуруб, уларнинг қабрининг лавҳи қилибдурлар. Онинг била сойир қубурнинг теграсидин мумтоздур. Сиқотдин бирики, аларнинг фарзанди Хожа Бурҳонуддин Абунаср р. а.нинг махсуси эрди, улардин мундоқ нақл қилдики, ул вақтдаки волиди бузургвор фавт қилди. Мен бошларн устида ҳозир эмас эрдим. Чун ҳозир бўлдум. Муборак юзларин очтимким, назаре қилайин. Кўз очиб табассум қилдилар ва менинг изтиробим ортуқ тўлди. Оёғлари сори «елиб, юзумни тобонлариға сурттум. Оёғларин юқори торттилар. Чун аларнинг хабарики, Расул с. а. в. Мадинасида нақл қилибдурлар. Ажам акобиридин баъзиға етишти. Бу иборат буюрдиким, «ҳам анда узалдики, андин қувонди». Аларнинг мурид ва муътақидларидин биров дебдурки, алар Ҳижоз азимати қилурда видоъ вақти дедимки, Хожа, сиз бордингиз? Дедиларки, бордуқ. Уларнинг таййиба анфосидиндурки, асҳобдин бирига битибдурларки, бу фақирнинг хотири доим сизнинг зоҳирий ва ботиний аҳволингизға нигорон бўлур ва алад-давом ул биродар нисбатиға назароти бе иллати илоҳий шомилдур: Саййид ут-тоифа Жунайд қ. с. дебдурки, [карам кўзи очилса, кейин келганларни олдин келганлар билан боғлайди]7. Бовужуд бу кубаройи дин қошида қ. а. мўътабар асл будурким, дебдурларки, кўшишдин тортма қўл ва бахшишга мунтазир бўл! Ва дебдурларки, бизнинг Хожа ҳазратларидин сўрдиларки, тариқатни нима била топса бўлғай? Дедиларки, шаръ била ва яна [овқатланишда ўртача меъёр сақланса, яъни ўта тўқ ҳам, ўта оч ҳам бўлмаса!]8. Ва маном тақлилида эътидол тариқи била кўшиш қилмақ, алал-хусус, [шом ва хуфтон намози орасидаги вақтда қуёш чиқмасдан олдин, ҳеч кимга билдирмай турмоқ керак]9. Таважжуҳ била ўзига фуру бормоқ ва хавотир нафйи алал-хусус таманний хотири ҳол ва мозий ва мустақбал нисбатиға яхши муассирдир [қалбдан пардаларни кўтариш учун]10. Ва яна: [тил беҳуда гапдан сукут қилса, қалб Аллоҳ билан тиллашади. Агар тил гапга тушса, қалб сукут қилади. Сукут икки хилдир: тилнинг сукути ва қалбнинг дунё андишаларидан сукут қилиши. Қимки, тилида сукут қилсаю қалбда сукут қилмаса, унинг гуноҳи енгил бўлади. Кимки, тилда ҳам қалбда ҳам сукут қилса, унга сирлар зоҳир бўлади, улуғ ва қудратли Парвардигор унга тажалли қилади. Кимки, тилида ҳам, қалбида ҳам сукут сақламаса, шайтоннинг мулки ва қўғирчоғи бўлади. Бундан барчамизни Аллоҳнинг ўзи асрасин! Кимки, қалбда сукут қилиб, тилда сукут қилмаса, беҳуда гапдан тийилади, ҳикмат тили билан гапиргувчи бўлади. Аллоҳу Таоло ўз фазлу карами ила улардан бизни насибадор қилсин!] 11.
Абу Наср Порсо қ. с. ва алардин сўнгра аларнинг ўрнида шажараи тоййибалари:
453. Хожа Ҳофизуддин Абу Наср Муҳаммад б. Муҳаммад б. Муҳаммад Ҳофиз Бухорий р. т.
Эрдики, улуми шариат ва русуми тариқат поясин бузургвор отасиға етку руб эрди ва вужуд нафни ва мавжуд базлида алардин ҳам ўткаруб эрди ва сатри ҳолу талбисда бир масобада эрдиларким, ҳаргиз алардин зоҳир бўлмас эрдики, бу йўлға қадаме урмиш бўлғайлар ва бу тоифа улумидин, балки сойир улумдин масъала билмиш бўлғайлар ва агар алардин савол қилсалар эрди, дер эрдиларки, китобға ружуъ қилали! Чун китоб келтуруб, очсалар эрди, то ҳамул маҳалда чиқар эрди. ё мақсуд варақидин бир-икки варақ юқори ё қўйи. Мундин тахаллуф қилмағай эрди.
Бир кун аларнинг мажлисида Шайх Муҳиддин Арабий қ. т. с. зикри ва онинг мусаннафоти ўтар эрди. Бузургвор оталаридин ривоят қилдиларки, алар дер эрдиларки, «Фусус» жондур ва «Футуҳот» кўнгул. Ва дағи дер эрдиларки, ҳар ким «Фусус»ни яхши билса, анга Ҳазрат Рисолат с. а. в. мутобаъатининг доияси қавий бўлур ва алардин бу сўз ноқили Ҳазрат Махдумий н. м. н. дур ва бу ҳақир алар асҳобу муридларидин бир сиқа! кишидин эшиттимки, аларнинг ҳусну хулқи бобида дедиким, бир кун аларнинг тағойисики, ҳофиз ва хушхон киши эрмиш батахсис «Қуръон» ўқимоқда. Бир кун бир мулозимиға ғазаб қилиб, нафсоният юзидин сафоҳат қилиб сўкадур эрмиш. Алар етибдурлар ва онинг ғазаби ўти мунтафиъ бўлмайдур. Алар анга илтимос қилибдурларки, бизинг учун бир ушр «Қуръон» ўқунг! Бу илтимос ҳеч кимга йўқ дер илтимос эрмас, хусусан, алардек бузургворға. Заруратан «Қуръон» ўқумоқ бунёд қилибдур. Бу латофат била наҳй мункар ҳеч киши ёд билмаски, кишини паст мартабадин не бийик манзилға далолат қилғайлар ва орада куллий мақсуд худ хўброқ важҳ била ҳосил бўлғай ва алар саккиз юз-етмиш бешда дунёдин ўтдилар ва қабрлари Балхдадур.
454. Хожа Ҳасан Аттор р. т.
Алар Хожа Алоуддин Атторнинг фарзандидурлар. Қавий жазбалари бор эрмиш. Ва жазба тариқи била ҳар қачон ҳар кимга тиласалар эркан, тасарруф қилурлар эрмиш ва ани бу оламға, ҳузур ва шуур мақомидин ўткариб, бехудлиқ ва бешуурлиқ оламиға еткурур эмишлар. Ва ғийбат ва фано жомики баъзи сулук ва мужоҳада аҳлиға адо сабили надрати воқеъ бўлур, анга тутар эрмишлар. Ва онча Мовароуннаҳр ва Хуросонда бу ишнинг толиблар орасида аларнинг бу исрофу тасарруфи муқаррар ва машҳурдур. Ҳар ким дастбўсиға мушарраф бўлса эрмиш, бехуд бўлуб йиқулур эрмиш ва ҳақиқий сакру фано давлати анга муяссар бўлур эрмиш. Ва дерларки, бир кун сабоҳ уйдин чиққан эрмишлар ва ғолиб кайфиятлари бор эрмиш. Ул ҳолда ҳар кишига кўзлари тушубдур, кайфият ва бехудлуғ даст бериб йиқилибдур. Аларнинг дарвешларидин бири муборак сафар азиматиға Ҳирийга келган эрмиш. Кўча ва бозор-даким юрур эрмиш, элга андоқ маълум бўлур эрмишки, ўз ҳолида эмас ва анга ботиний кайфият ғалаба қилибдур. Ҳазрат Махдум н. м. н. дебдурларки, бу силсилада азизеки, мен алар суҳбатиға етар эрдим, алардин аларнинг ҳолин истифсор қилдим. Дедиларки, ул дарвешнинг иши будурки, дойим Хожа Ҳасаннинг суратин хотирда асрар ва анга муроқиб бўлур, бу иш баракатидин аларнинг жазбаси анга асар қилиб, бу навъ мағлублиғ ва бехудлиғ анга даст берур. Ва алар андоқки, Хожалар силсиласидаги баъзи азизлар беморлар марази юки остиға кириб, бемор сиҳҳат топиб, алар ул беморлиғни тортарлар эрмиш. Ҳижоз сафаридаки, Шерозға етибдурлар, ул ернинг акобиридин бири алар нисбатиға иродат ва ихлоси тамом кўргузуб эркандур, анга маразе торий бўлғондур. Хожа анинг иёдатиға бориб, маэкур бўлғон дастур била анинг маразини қабул қилиб, ул юк остиға кирибдурлар ва ул азиз сиҳҳат топиб дур ва Хожа Ҳасан ҳазратлари мариз бўлуб, ул мараз била оламдин ўтубдурлар; Ва аларнинг бу воқеаси саккиз юз йигирма олтида қурбон ҳайитининг душанба кечасида воқеъ бўлубдур. Ва наъшларин Шероздин Чағониёнғаки, оталарининг мадфани андадур, нақл қилибдурлар.
455. Мавлоно Яъқуб Чархий қ. т. с.
Асли Чарх деган ердиндурларки, Ғазнийнинг кентларидиндур. Ва Хожа Алоуддин Атторнинг асҳобидиндур, балки Хожайи бузургвор асҳобидин эрмиш, Ул Ҳазрат оламдин нақл қилғондин сўнгра Хожа Алоуддин қ. с. суҳбатиға етибдур. Мавлоно дер эрмишларким, аввал қатлаким, Ҳазрат Хожаи бузургвор муборак суҳбатлариға етиб, ўзни топшурдук, алар буюрдиларки, биз ўзлукумиз била ҳеч иш қилмасбиз, бу кеча кўраликим, сени радму қилурлар, ё қабулму? Мавлоно дебдурки, ҳаргиз ул кечадин саъброқ кеча манга ўтмайдурким, тонг отқунча бағрим юз лахт қон эрдиким, ё Раб, бу эшикни манга қабул била очқайлар, ё рад қилғайлар. Алас-сабоҳ чун Ҳазрат Хожайи бузургвор субатлариға бордим, иноят қилиб дедиларки, қабул қилдилар, аммо сен Алоуддин суҳбатида бўлғунгдур, дебдурлар. Андин сўнгра мен Бадахшонға туштум ва Хожа Алоуддин, Ҳазрат Хожайи бузургвор қ. с. вафотларидин сўнгра Чағониёнға келиб, мутаваттин бўлдилар. Ва манга киши юбориб, Ҳазрат Хожайи бузургвор ишорат қилған сўзни изҳор қилдиладр. Ва мен алар хидматиға келиб, то алар ҳаётда эрдилар, алар хидматида бўлдум. Ва Ҳазрат Махдумий н. м. н. Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳ қ. с. дин мундоқ дебдурларки, алар Ҳазрат Мавлоно суҳбатиға етибдурлар ва мундоқ дебдурларки, Ҳиротда эрдим, манга Ҳазрат Мавлононинг хидмати доияси пайдо бўлди. Чағониён вилоятиға мутаважжиҳ бўлдум ва кўп машаққат ва меҳнатдин сўнгра анда еттим. Ва ҳамоноки тамом, ё аксар йўлин яёғ бормиш бўлғайлар. Ва дебдурларки, чун алар суҳбатиға мушарраф бўлдум, аларнинг юзида баёзеки, табъға мужиби танаффур бўлғай, зоҳир эрди ва манга қатиғ демак сиёсат либосида зоҳир бўлдилар. Ва анча ирик сўзлаб, сиёсат қилдиларки, яқин эрдики, алардин менинг ботиним мунқатеъ бўлғай. Бағоят маҳзуну мағмум бўлдум. Яна бир қатлаки, алар суҳбатиға етиштим, манга маҳбублиқ ва жамолият суратида зоҳир бўлдиларки, ҳаргиз ул хўблуғ била киши кўрмайдурмен. Ва ниҳоятсиз лутф кўргуздилар. Ва Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, бу маҳалдаки Хожа хидматлари бу сўзни дейдур эрдилар, менинг назаримға бир азиз сурати била кўрундиларки, манга анинг жониби иродат ва робитаи тамом бор эрди. Ва ул азиз оламдин ўтуб эрди ва филҳол ул суратни хулъ қилдилар ва ҳамоноки ул иш Хожа хидматлариға ихтиёр ва шуур била воқеъ бўлуб эрди эркин. У маъно исботиғаки, Ҳазрат Мавлонодин нақл қилдилар. Ва дерларки, Ҳазрат Мавлоно, дер эрмишларки, толибеки бир азиз суҳбатиға келур. Хожа Убайдуллоҳдек келмоқ керак, чароғ муҳайё қилғон ва ёғ ва фатилани таёр ясаган, ҳам ул гугурд анга тутмак керак. Хожа Убайдуллоҳ қ. с. дер эмишларки, Мавлоно хидматлари Ҳазрат Шайх Зайнуддин Хавофий хидматлари била Мавлоно Шиҳобуддин Сайрафий қошинда ҳамсабоқ эркандурлар. Бир кун мендин сўрдиларки, дерларки, Шайх Зайнуддин вақоеъ ҳаллиға ва мақомот таъбириға кўп иштиғол кўргузурлар. Дедим, бале, андоқдур. Мавлоно соате ўзларидин ғойиб бўлурлар эрди. Чун ҳозир бўлдилар, бу байтни ўқидиларки,
б а й т:
[Офтобнинг қулиман, офтобдан гапираман, тун
ҳам, тунпараст ҳам эмасман, уйқудан гапирсам]1.
[Офтобнинг қулиман, офтобдан гапираман, тун
ҳам, тунпараст ҳам эмасман, уйқудан гапирсам]1.
456. Хожа Алоуддин Ғиждувоний қ. с.
Хожа Убайдуллоҳ дебдурларки, Хожа Алоуддин Ғиждувоний бузургвор Хожанинг асҳобидин эрмиш. Ва Ҳазрат Хожа ани Ҳазрат Хожа Муҳаммад Порсо суҳбатлариға амр қилғондурлар. Ва азим истиғроқи бор эрмиш. Ва бағоят ширинтакаллум эрмиш. Гоҳ бўлур эрмишки, сўз айтадурғоннинг орасида ўздин ғойиб бўлур эрмиш. Хожа Муҳаммад Порсо қ. с. муборак сафарға азимат қилғонда ани ҳам ўзлари била элтибдурлар. Самарқанд акобиридин бири айтибдурким, Хожа Албуддин бағоят қари ва заиф бўлубдур, андин ҳеч иш келмас, агар ани қўюб борсангиз бўлур. Хожа дебдурларки, анинг била ҳеч ишимиз йўқдур, мундин ўзгаким, ҳар қачон ани кўрсак, Хожалар нисбати хотирға келур.
457. Мавлоно Низомуддин Хомуш қ. с.
Хожа Алоуддин Аттор асҳобидиндур. Ва таҳсил авонида Хожаи бузургворни Бухоро уламосидин бирининг мажлисида кўрган экандур. Андин сўнгра Хожа Алоуддин суҳбатиға етибдур. Авойилда анвоъи риёзоту мужоҳадотға машғул бўлур эркандур. Ва нафс тазкияси ва кўнгул тасфиясиға кўп жидд кўргузур эркандур. Ва дебдурки, аввал қатлаки, Хожа Алоуддин суҳбатиға бордим, Хожаи бузургвор асҳобидин бири аларнинг эшикида ўлтуруб эрди. Манга дедики, вақт бўлмадики, зуҳду покизаликларингдин чиққайсен? Бу сўз менга оғир келди, аммо Хожа қошиға кирганда алар ҳам ушбу сўзни дедилар, вале манга оғир келмади. Ҳазрат Мавлоно Саъдуддин Кошғарийнинг алардин кўп нақл-лари бор «Нафоҳот ул-унс»да. Ва ул жумладин бири будурким, дебдурларки, бир кеча инкор аҳлидин бири алар борасида сўзлар айтадур эрди ва мен муқобалада жавоблар айтадур эрдим, андоқки сўз узоққа тортти. Ва ул ердинки, биз эрдук, аларнинг манзилиғача узоқ йўл эрди, андоқки имкон йўқ эрдики, сўз эшитилғай. Тонг эрта алар хидматиға чун бордим, дедиларки, кеча сенинг унунг бизни ташвишга соладур эрди. Ҳар киши ҳар не деса, жавоб берма ва ўз ишингга машғул бўл! Ҳазрат Махдуми н. м. н. Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳ қ. с. дин нақл қилибдурларким, алар дебдурларки, бир кун алар хидматиға борадур эрдим. Йўлда манга ошнолардин бири йўлиқти ва сўзга тутти, ҳамоноки, ул киши чоғир ичиб эрди. Чун алар хидматиға еттим, дедиларки, магар сен ичарсен? Дедим: йўқ. Дедилар: пас санга не ҳолдур? Дедим: Йўлда бир маст йўлуқти, мени сўзга тутти. Дедилар: пас бу анинг ҳолидурким, санга қолибдур.
458. Хожа Убайдуллоҳ Имом Исфаҳоний қ. с.
Ул дағи Хожа Алоуддин асҳобидиндур. Ул дебдурки, аввал қатлаки Хожа мажлисиға еттим, бу байтни ўқидиларки,
б а й т:
[Ўзингдан кеч, камол фақат будур,
Мутлақ фоний бўл, висол фақат будур]1.
[Ўзингдан кеч, камол фақат будур,
Мутлақ фоний бўл, висол фақат будур]1.
Баъзи рисоласида Алоия тоифасининг таважжуҳи тариқин зикр қилибдурки, аларнинг ботиний нисбатларннинг парвариши андоқдурки, ҳар қачон тиласаларқи, анга иштиғол кўргузгайлар, аввал ул кишининг суратинки, бу нисбатни андин топибдурлар, хаёл қилғайлар, ул замонғачаким, маъҳуди ҳарорат ва кайфиятлари асари пайдо бўлғай. Андин сўнгра ул хаёлни нафй қилмағайлар, балки асрағайлар. Ва кўз ва қулоқ ва барча қуво била ул хаёл била кўнгулда мутаважжиҳ бўлғайларки, ҳақиқати жомиъаи инсоний иборат андиндурки, мажмуъ коиноти улви ва суфлидин анинг муфассалидур. Агарчи ул ажсомға ҳулулдин муназзаҳдур, аммо чун анинг била бу қитъаи лаҳми санавбари орасида нисбати бор. Кўз ва хаёл ва барча қувони анга келтурмак керак ва анинг ҳозири бўлмоқ ва кўнгул эшикида ўлтурмоқ. Бизга шак йўқтурки, бу ҳолатда ғийбат кайфияти ва бехудлиғи юз кўргузабошлар. Ул кайфиятни бир йўл фарз қилмоқ керак ва анинг кейнича бормоқ керак. Ва ҳар фикрки кирса, қалб ҳақиқатиға мутаважжиҳ бўлуб, ул фикрни нафйи қилмоқ керак. Ва ул нимага машғул бўлмоқ керак ва ул мужмалға куллий қочмоқ керак. Ва то ул нафйи бўлғунча, ул шахс суратиға илтижо қилмоқ керак. Ва ани лаҳзае асрамоқ керак, то яна ул нисбат пайдо бўлғай. Ул замон худ ул сурат нафй бўлур, аммо керакки, шахс ул сурати мутаважжиҳин нафй қилмағай. Ва ҳам ул калимаи таййиба маъносида дебдурки, нафйи ашё касрат ва суварин ул айни воҳидғаки, барча соликларнинг мақсуду матлубндур, рожиъ қилмоқдин иборатдур. Ва исбот барча суварни ул айни воҳидда мушоҳада қилмоқ ва буларни анинг айни кўрмакдин иборатдур. Пас «Ло илоҳа», яъни бу сувари мута-ваҳҳима ғайрияти манфийдур ва рожиъ ҳам ул бир аслғадур. Ва «Иллаллоҳ», яъни бу воҳид маънодуркн, бу сувар била кўрунур, валлоҳу аълам.
459. Мавлоно Саъдуддин Кошғарий қ. с.
Авойили ҳолда улум таҳсилиға машғўл эрмишлар ва мутадовила кутубни кўргон экандурлар ва сувари жамиятлари ҳам бор экандур. Чун бу тариқ доияси пайдо қилибдурлр тарк ва тажрид қилиб, Мавлоно Низомуддин суҳбатлариға уланибдурлар. Дер эрмишларки, неча йилдин сўнграки, алар хизматида эрдим, менга Макка сафари дағдағаси пайдо бўлди. Чун алардин ижозат тиладим. Алар дедиларки, ҳар неча боқадурмен, бу йил сени ҳожилар қофиласида кўрмаймен ва мундин бурун воқеалар кўруб эрдимки, андин кўп мутаваҳҳим эрдим. Алар деб эрдиларки, кўрқма, чун борурсен, ул воқеаларингни Мавлоно Зайнуддинға айтки, муташарреъ кишидур ва суннат жоддасида собит. Ва муродларн бу сўздин Ҳазрат Шайх Зайнуддин Хавофий эрмишки, ул кун Хуросонда шайхухат ва иршод маснадида мутааййин эрмишлар. Мавлоно дебдурларки, чун Хуросонға келдим ва ҳажға бормоқ, андоқ Мавлоно Низомуддин қ. с. деб эрди. Неча вақт таваққуфға қолди ва кўп йилдин сўнгра муяссар бўлди. Чун Шайх хизматиға етиштим. Ул воқеаларни арз қилдим. Дедиларки, бизнинг била банъат қил ва бизинг иродатимиз қайдиға қил! Мен дедим: Азизеки, мен бу тариқни андин қабул қилибмен, ҳануз ҳаёт қайдидадур. Сиз амин ва муршидсизки, бу тоифа тариқида бу жойиздур. Андоқ қилаи. Шайх дедики, истихора қил! Мен дедимки, истихорамға эътимодим йўқтур. Сиз истихора қилинг! Шайх дедики, ҳам биз истихора қилоли, ҳам сен истихора қил! Чун кеча бўлди, истихора қилдим. Кўрдимки, хожалар табақаси Ҳирий зиёратгоҳиғаки, ул вақт шайх анда эрмишлар кирибдурлар, дарахтларни қўнғорадурлар ва томларни йиқадурлар ва қаҳру ғазаб осори аларда зоҳирдур. Билдимки, ишорат ул иш манъиғадур. Хотирим жамъ бўлди ва осудалиғ била оёғимни узотиб, уйқуға бордим. Чун тонгласи Шайх мажлисиға келдим. Ондин бурунки, мен воқеамни арз қилғаймен, Шайх дедики, тариқ бирдур ва барча бирга-ўқ қайтурлар. Ҳамул ўз тариқинг била ишга машғул бўл! Агар воқеа ё мушкиле оллинға келса, бизға айтғил, қилаолғонча мадад қилоли! Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, Мавлоноға ул маъноки анга машғул булурлар ғалаба ва истилоси зоҳир эрди. Оз таважжуҳ била ғайбат осори ва бехудлуғ кайфияти юз кўргузур эрди. Кишиким, ул ҳолдин воқиф эрмас эрди, соғинур эрдики, аларнинг уйқуси келадур. Авоилдаким, алар суҳбатиға еттим. Масжиди Жомеъда алар хизматида ўлтуруб эрдим. Аларға ҳамул ғайбат ҳоли юзланди. Мен гумон қилдимки, аларға уйқу келадур. Дедимки, бир соат истироҳатға иштиғол кўргузулса йироқ эмас. Алар табассум қилиб дедиларки, магар ақиданг йўқдурки, бизга уйқудин ўзга амре бор. Бир кун айтурлар эрди: дарвешлардин баъзи дерларки уйқу била уйғоғлиқ орасида фарқ мундин ўзга йўқдурки, ўзда хиффатеки, уйқудин сўнгра бўлур топорлар. Йўқ эрса, аларнинг машғуллуқларининг кайфияти уйқуда ва уйғоғлиқда бир тариқа биладур. Балки уйқудаким, баъзи мавонеъ муртафеъ бўлур софийроқ ва қавийроқ бўлур ва менга гумон андоқдурки, улча айтурлар эрди, ишорат ўз ҳоллариға эрди, валлоҳу аълам. Дарвешлардин бирики, алар суҳбатиға етар эрди, мундоқ ҳикоят қилдики, менга ваъз мажлисидаки, дарвешлар маорифлари ўтар эрдилар. Кўп тағаййур воқеъ бўлуб, кўп сайҳа ва фарёд қилур эрдим ва андин асру маҳжуб бўлур эрдим. Бир кун бу ҳолни аларға дедим. Айттиларки, ҳар қачон сенга ул тағаййур воқеъ бўлса, бизни ёдингға келтур! Ул вақтки, алар Ҳижоз сафариға бориб эрдилар. Манга мадрасалардин биридаки, бир азиз анда ваъз айтур эрди, тағаййур бўлмоқ оғози бўлди. Аларға таважжуҳ қилдим. Кўрдумки, мадраса эшигидин кирдилар ва менинг қошимға еттилар. Икки иликларни эгнимга қўйдилар. Мен ўзумдин бордим ва беҳуш йиқилдим. Ул вақтки ўз ҳолимга келиб эрдим, ваъз мажлиси тугониб эрди ва ул халқ тарқаб эрдилар ва кунас менинг устумга етиб эрди ва ул кун рамазоннинг сўнгги панжшанбаси эрди. Они кўнглумда асрадимки, алар Маккадин келсалар, аларға айтқаймен. Чун алар Маккадин ташриф келтурдилар ва алар хизматиға мушарраф бўлдум. Жамеъ алар хизматида эрдиларки, бу сўзни аларға айтурдин монеъ эрдилар айта олмадим. Алар менинг сори боқиб дедиларки, панжшанбае эрдики, онинг била ийд оросида яна панжшанба йўқ эрди. Алар саккиз юз олтмишда жумад ул-охир ойининг еттисида чоршанба куни дунёдин ўттилар.
460. Хожа Убайдуллоҳ қ. с.
Ҳазрат Махдуми н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»ни битирда замон машойиху акобирдинки ҳаёт қайдида эрдилар Ҳазрат Хожа Носируддин Убайдуллоҳдин ўзга киши ул табаррук китобда зикр қилмадилар ва алар зикру маноқибида айтилғоннинг таржимаси будурким, оёт мазҳари ва каромот ва валоёт мажмаи Хожалар табақасиға илтиём робитаси ва интизом силсиласи ул шариф қавмға қ. т. а. Ҳазрат Хожа ва аларнинг мухлислари ва ниёзмандларидурлар. Умид улдурким, аларнинг шариф вужудлари баракатидин бу шариф силсиланинг илтиём ва интизоми ило явмил қиём имтидод топқай. Ҳар неча бу фақирдин бу навъ сўзлар амсоли гўстохлиқ сурати топар, аммо ҳар неча ўзум била андиша қилдим. Узумдин они топа олмадимким, хотир анга қарор бера олмағайменки, бу мажмуъаки, мунунг жамъидин мақсуд бу тоифанинг маорифининг зикри ва маноқибининг нашридур, аларнинг зикридин холи бўлғай. Ложарам бу шариф силсиланинг маноқиби шарҳин ва аҳволин аларнинг баъзи қудсия калимотлари билаки, маориф нигорхоналарининг рақамзадаси бўлубдур, миският ул-хитом қилилди. Ҳазрат Махдумий н. м. н. ким алар васфида бу навъ нукта сурубдурлар, аларнинг маорифидин баъзи сўз келтурубдурлар. Чун сўз бағоят дақиқу бийик эрди ва бу бебизоатнинг фаҳми ва идроки андин қосир. Аларнинг баъзи ҳолотики, бу ҳақирға мавҳум ва яқин эрди анга шуруъ қилилди. Аларнинг мавлиди Тошкандур ва оталари дарвеш киши эрмиш ва она тарафидин ҳамоноки, Шайхи Таҳурки, ул вилоятда мутааййин шайх эрмиш, анта етарлар ва ўзларида бу иш чошниси туфулият айёмидин бор эрмиш. Йигит бўлғондин сўнграким, саёҳатға қадам қўюбдурлар. Кўп машойих ва авлиё хизматиға етиб, суҳбатлариға мушарраф бўлубдурлар, Хуросон машоййхидин Ҳазрат Мирсайид Қосим Анвор қ. с. хизматлариға етибдурлар ва Шайх Баҳоуддин Умар р. т. мулозаматиға мушарраф бўлибдурлар ва Шайх Зайнуддин Хавофий суҳбатиға етибдурлар ва Мавлоно Муҳаммад Асад ва Мавлоно Саъдуддин Кошғарий била суҳбат тутубдурлар ва Мовароуннаҳр машойихидин Хожа Муҳаммад Порсо мулозаматиға етибдурлар ва Хожа Абу Наср суҳбатиға етибдурлар ва Мавлоно Низомуддин Хомуш била суҳбат тутубдурлар. Мавлоно Яъқуб Чархий қ. с. дин иршодлар ва тарбиятлар топибдурлар ва сўнгралар Ҳазрат Хожаға онча мукнат даст бердики, маълум эмаски, машойихдин ҳеч кимга ул даст берибдур ё йўқ. Мулкка ажаб истило ва салотин ва мулукка ғариб исрофу ҳукм, Мовароуннаҳр салотини ўзларин аларнинг муридзодалари ва. маҳкуми ҳукми туторлар эрди. Йўқки, ёлғуз Мовароуннаҳр салотини, балки Хуросон ва Ироқ ва Озарбайжон, ҳаттоки бир соридин Рум ва Мисрғача ва бир соридин Хито ва Ҳиндғача барча мулук ва салотин ўзларин Хожанинг маҳкуми ҳукми ва маъмури фармони тутарлар эрди ва руқъалари бу салотинға онча муассир эрдиким, аларнинг аҳкоми ўз худдомиға бўлмағай ва Ҳазрат Хожага зоҳир жамъияти барча абнои замондин кўпрак воқеъ эрди. Андоқки, ботин жамъиятидағи барча абнои замондин балки кўп, мозий машойихдин доғи ҳамоноки ортуғроқ эрди ва бу ҳақир била илтифотлари кўп бор учун ваҳйи осор руқъалари била мушарраф қилиб, ишларга маъмур қилурлар эрди.
Ул руқъаларни мураққаъ ясаб, мужаллад қилиб, жадвал ва такаллуфот била табаррук йўсуни била асрабмен. Умидим улки, аларнинг баракотидин бу ишнинг завқи ва талаби насиб бўлғай. Аларнинг ёши тўқсондин олти ой ўксук эрди. Саккиз юз тўқсон тўртда дунёдин ўттилар. Аларнинг асҳобидин иршод ва талқинға мушарраф бўлғонлардин Мавлоно Қосим ва Мавлоно Хожа Али ва Мавлоно Мир Ҳусайн ва Мавлоно Мир Муҳаммад ва Мир Абдулаввал ва Мавлоно Бурҳонуддин ва Мавлоно Лутфуллоҳ ва Мавлоно Ҳусайн Турк ва дарвеш Аҳмад Жомий эрди ва яна доғи дарвешлар бор эрдилар ва мухтасарда мунчаси собит бўлди.
461. Мавлоно Қосим қ. с.
Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳнинг кибор асҳобидиндур. Анжуманда ҳамдам ва хилватда маҳрам. Асли Фаркат навоҳисидиндур. Эллик йилға яқин ул Ҳазрат хизматин андоқ қилдиким, ҳаргиз аларнинг муборак хотирлариға андин ғайри муҳаббат ва илтифот воқеъ бўлмади ва Мавлоно Қосимни салотин хизматиға баъзи арбоби ҳожот муҳиммоти учун йиборур эрдилар ва салотин истиқбол қилиб, таъзим била ўлтуртуб, ҳар не алар ул Ҳазратдин рисолат қилсалар эрди, миннат тутуб, ҳамул навъ эъзоз била узотурлар эрди ва Мавлоно ул навъ фоний ва мақбул киши эрдиким, они кўргон киши гирифтор бўлур эрди.Ул жумладин, бири буҳақирдурким, аларни ул Ҳазрат мусулмонлар маслаҳати учун Мовароуннаҳрдин Ҳуросонға рисолат расми била йибориб эрдилар ва бу фақир ҳамул келганларида кўруб, аларнинг волиҳи бўлиб эрди. Ул ишни ясаб, азим эъзоз ва икромлар топиб бордилар. Аларнинг ёши етмишдин ўтуб эрди. Оламдин ўтганлари бу навъ эрдиким, Ҳазрат Хожанинг азим заъфлари бор эрди ва сўл ёнларида бир санчиқ эмишки, барча атиббо ва халқ ҳаётларидин тамаъ мунқатиъ қилған эрмишлар. Мавлоно ул ҳолни кўруб, андоқки Хожалар хонаводаси аҳли баъзи дилхоҳ элнинг маразининг юки остиға кириб ул юкни қўториб, мариз сиҳҳат топар ва ул киши ул маразни тортар. Мавлоно Қосим доғи Хожанинг бошиға эврулуб, ул маразни қабул қилиб, оғриқ юки остига кириб, ул юкни кўтариб, Ҳазрат Хожа ҳамул вақтда сиҳҳат топиб, Мавлононинг ҳамул сўл ёниға ҳамул санчиғ туруб, бир ҳафта ҳамул маразға гирифтор бўлуб, жонларин Хожалариға фидо қилдилар.
Бир кун бу ҳақир Ҳазрат Махдум н. м. н. хизматларида эрдим ва Хожаи бузургвор асҳобидин сўз ўтадур эрди. Ҳақир ул Ҳазратдин савол қилдимким, аларнинг асҳобидин бу тариқда аларнинг иршоди била му вофиқ сулук қилиб, фақр тариқида мартаба ҳосил қилғон ва фано расмида ёруғлуқ топиб, ўзлук зулматидин халос бўлған улки, сизинг муборак хотирингизға зоҳирдур, кимлар эркин? Алар дедиларким, барча бу тариқда яхши сулук ва равишлар қилибдурлар. Аммо биз Мавлоно Қосимни бағоят вораста киши топиббиз. Ҳақ с. т. бу табақанинг аҳли иршодидин толибларға барчани ўз фазлу карами била дарёйи раҳматиға ғариқ ва ўз бавориқи қурбиға ҳариқ қилғай. Омин, ё Раббал-оламин.
462. Абулҳасан Бустий р. т.
Ул Хожа Юсуф Ҳамадонийдек Шайх Абу Али Формадийнинг асҳобидиндур. Ва бу мушкил ва машҳур рубоий андоқки, Айн ул-қузот Ҳамадоний расойилидин маълумдур, анинг дурурким,
Р у б о и й:
[Дунёнинг пинҳонларию жаҳоннинг аслиии кўрдик ва иллату ордан осон кечдик. У қора нур, гуноҳнинг қора нуқтаси эмас, унданда кечдик. Униси ҳам буниси ҳам қолмади]1.
463. Шайх Ҳасан Саккок Симноний қ. с.
Ул шайх Абулҳасан Бустиининг асҳобидиндур. Ва Саккокия хонақоҳики, Симнондадур ва Ҳазрат Абулмакорим Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. т. с. ким, авойилда анда бўлур эркандур ва арбаъинот анда чиқарибдур ва баъзи амлокин анга вақф қилибдур, анга мансубдур. «Нафаҳот»да мундоқдур.
464. Муҳаммад Ҳаммуя Жувайний қ. т. с.
Кунияти Абу Абдуллоҳдур. Ул ҳам Шайх Абулҳасан Бустийнинг асҳобидиндур. Ва зоҳирийю ботиний улуми била ороста эркандур. Айн ул-қузот мактуботидин бирида дебдурки, оз киши бу тоифадин зоҳирий улум билғай, Хожа Имом Абу Ҳомид Ғаззолий ва қардоши Шайх Аҳмад Ғаззолий бу жумладиндур. Ва Хожа Имом Муҳаммад Ҳаммуя доғн Гуёнда бу жумладиндур, не билайки илм билгай ва бузурглардиндур. Ва анга бу тоифа сулукида тасаввуфда «Саловат ут-толибии» отлиғ таснифдурки, анда бу тариқдин кўп ҳақойиқ ва дақойиқ дарж қилибдур.
465. Айн ул-қузот Ҳамадонйй қ. с.
Кунияти ва оти Абулфазойил Абдуллоҳ б. Муҳаммад б. Маёнажийдур. Айн ул-қузот лақабидур. Шайх Муҳаммад Ҳаммуя била суҳбат тутубдур. Ва Шайх Имом Аҳмад Ғаззолий қ. с. нинг муридидурур ва суварий ва маънавий фазойили мусаннафотидин маълумдур. Не арабий ва не форсий ончаким, ҳақойиқу дақойиқ кашфи ва шарҳи ул қилибдур, бу тоифадин оз киши қилмиш бўлғай. Ва ондин хавориқи одот иҳёю амвотқача зуҳурға келибдурлар. Ва анинг била Шайх Имом Аҳмад Ғаззолий қ. с. орасида кўп мукотабот ва муросалот бор. Ул жумладин бири «Айнийя» рисоласидурким, Ҳазрат Махдуми н. м. н. дебдурки, имом анга битибдурки, равонлиғ ва салосатда айтса бўлурки, назири йўқдур. Ва Айн ул-қузот «Зубдат ул-ҳақойиқ» китобида битибдурки, андин сўнгра расмий улум гуфту гўйидин малул бўлдум. Ҳужжат ул-ислом мусаннафоти мутолаасиға машғул бўлдум ва тўрт йилғача иштиғолим мунга эрди. Чун мақсудумни андин ҳосил қилдим, соғиндимки, асли мақсуднмға етдим.
Б а й т:
[Зайнаб ва Рубоб манзилига туш ва жойлашиб олки, у ер ёру дўстларнинг истиқомат жойидур]1.
Ва яқин эрдики, талабни тарк қилғаймен ва маълум қилғонимға иктифо кўргузгаймен. Бир йил бу мақомда қолдим. Ногоҳ Саййидий ва мавлойи шайхул-ислом султон ут-тариқа Аҳмад бин Муҳаммад Ғаззолий р. т.
Ҳамадонғаким, менинг асли ватанимдур, келди ва анинг суҳбатида йигирма кунда манга бир нима зоҳир бўлдики, мендин ва талабимдин ўзга ҳеч нима боқий қўймади, илло мошоаллоҳ. Ва манга эмди ҳеч иш йўқдур, фано талабидин ўзга ул нимада. Ва агар Нуҳ умри топсам ва бу талабда фано қилсам, ҳеч иш қилмамиш бўлғаймен. Ва ул нима оламни иҳота қилибдур. Кўзум ҳеч нимага тушмагайки, анинг юзин анда кўрмагаймен. Ҳар нафаски, истиғроқим анда ортмағай манга муборак бўлмасун.
466. Шайх Барака р. т.
Айн ул-қузот р. ўз мусаннафотида андин ҳикоят айтур. Бир ерда дебдурки, Барака фотиҳа ва бир неча сурадин ўзга Қуръондин билмас ва ани ҳам қоида шарти била ўқий олмас. Ва «қола яқулу» ўқимайдур ва билмас. Ва Ҳамадоний тил била мавзун сўз айта олмас: Ва мен билурменки, Қуръон ул билур дуруст ва мен билман, магар баъзини. Ба ул баъзини ҳам тафсир ва анинг ғайридин билманмен, анинг хидмати йўлидин билурмен. Ва яна бир ерда дебдурки, Ҳазрат Хожа Имом Шайх Аҳмад Ғаззолий қ. с. дин эшиттимки, дедики, Ҳазрат Шайх Абулқосим Гургоний р. т. ҳаргиз иблис демас эрди. Ҳар қачон анинг оти мазкур бўлса эрди, Хожаи хожагон ва Сари маҳжурон дер эрди. Шайх Барака чун эшитти, дедики, Сари маҳжурон дегани яна бир фиқра яхшироқдур.
Яна бир ерда дебдурки, Барака р. а. дедики, бировнинг бир фарзанди бор эрди. Андин сўрдики, эй фарзанд, ҳаргиз ришгов бўлубсен? Ул дедики, ришгов кимдур? Деди улдурки, ҳар сабоҳ уйидин чиқса, айтурки, бу кун бир ганж топсам! Дебдурки, эй ота, то мен бор эканмен, ришгов эканмен.
467. Шайх Фатҳа р. т.
Айн ул-қузот қ. с. мусаннафотида Шайх Фатҳадии ҳиқоят қилур! Бир ерда дебдурки, Фатҳа айттики, Ҳақ с. т. дин шар етмас. Ва яна бир ердаким, Барака қ. с. дин эшиттимки, Фатҳа дер эрдики, Иблис дедики, мендин сиёҳ гилимроқ Фатҳадур. Ва бу сўздин сўнгра йиғлади. Ва яна бир ерда дебдурки, чун муршидлар ва пирлар комил бўлсалар, билурларки, ҳар мурид қайси мақомғача етаолур, андоқки Фатҳа айтур эрди. Ва андин кўп эшитиб эрдики, фалон фалоннинг қадамиға еткусидур ва фалон фалоннинг, валлоҳу таоло аълам.
468. Шайх Зиёуддин Абуннажиб Абдулқоҳир Суҳравардий қ. с.
Зоҳир ва ботин улумида комил экандур. Кўп тасниф ва таълифи бор. Нисбати ўн икки восита била амир ул-мўъминин Абубакр Сиддиқ р. а. га етур. Ва тасаввуфда нисбати Шайх Имом Аҳмад Ғаззолий қ. с. дур.
Ул «Адаб ул-муридин» китобида келтурубдурки, [агар фақирлик кўнгул ризоси билан боғлиқ бўлса, бойликдан афзаллигига иттифоқ қилишган. Бир киши «Берувчи қўл олувчи қўлдан яхшироқдир» – деб, пайғамбар а. с. сўзини далил келтирса, унга айтилади: «Берувчи қўл ўзида борини бериш билан фазилатга эга бўлади. Олувчи қўл борини ҳосил қилиш билан нуқсон топади».
Аммо саховат ва эҳсоннинг афзаллиги фақирликнинг фазилатига далилдир. Кимки, бойлик, инфоқ-эҳсонни фақирликдан афзал деса, гўё тавба шарофатидан гуноҳни тоатдан афзал билган одамга ўхшайди]1. Ва Имом Ёфиъий тарихида дебдурки, Шайх Абуннажиб қ. с. асҳобидин бири дедики, бир кун Ҳазрат Шайх била Бағдод бозоридин ўтар эрдук. Бир қассоб дўкониға еттук, бир қўй осиғлиқ эрди. Шайх кўзи ул қўй сари тушгач дедики, бу қўй айтадурки, мени ўлтурмайдурлар, ўзум ўлубмен. Қассоб бу сўздин бехуд йиқилди. Ўзига келгач, Шайхнинг қавли сидқиға иқрор қилди ва тойиб бўлди. Ва Шайх Абуннажиб Суҳравардий беш юз олтмиш учда бу оламдин ўтубдур.
469. Шайх Аммор Ёсир қ. р.
Шайх Абуннажиб Суҳравардийнинг асҳобидиндур, Ноқислар такмилида ва муридлар тарбиятида ва аларнинг вақоеъ кашфида бағоят комил эрмиш. Шайх Нажмуддин Кубро қ. с. «Фавотиҳ ул-жамол» отлиғ китобида келтурубдурким, чун Шайх Аммор Ёсир хидматиға еттим ва анинг изни била хилватқа кирдим, хотирға келдиким, чун улуми зоҳирий иктисобин қилибмен, ғайби футуҳот даст бергандин сўнгра ани минбарлар устида Ҳақ субҳонаҳу толиблариға еткургаймен. Чун бу ният била хилватқа кирдим, хилват тамом муяссар бўлмади ва чиқдим. Шайх дедиким, аввал ниятинг тасҳиҳин қил, андин сўнгра хилватқа кир! Анинг ботинининг нурининг партави кўнглумга тушди, китобларимни вақф қилдим ва либосларимни фуқароға улашдим, бир жуббадин ўзгаким кийиб эрдим: Ва дедимким, бу хилватхона менинг қабримдур ва бу жубба кафаним, манга яна ташқари чиқмоқнинг имкони йўқдур. Ва азм қилдимким, агар манга чиқмоқ доияси ғолиб бўлса, кийганимни йиртайин, то сотири аврат қолмағай ва то истиҳё хуруж манъи бўлғай. Шайх манга боқди ва дедики, киргил, ниятни дуруст қилдинг. Чун кирдим, хнлват итмоми даст берди. Шайхнинг ҳиммати юмнидин футуҳот эшиклари юзумга очилди.
470. Шайх Рўзбехони Кабир Мисрий р. т.
Гозируниюл-аслдур, аммо Мисрда бўлубдур. Шайх Абуннажиб Суҳравардий қ. с. муридларидиндур. Аксар авқот истиғроқда бўлур эрмиш. Ва Шайх Нажмуддин Кубро анинг суҳбатиға етибдур ва анда риёзатқа машғул бўлубдур ва хилват ўлтурубдур. Ва Шайх Рўз-бехони Кабир аларни қуявлиққа қабул қилиб, аларға Шайхнинг қизидин икки ўғул бўлубдур. [Маждуддин Бағдодийнинг «Туҳфат ул-барараҳ» китобида ёзилган: «Шайхимиз Абулжанобдан эшитдим. У киши Мисрда Рўзбехоннинг шундай деганини эшитдим, дейди: «Менга бир неча маротаба «намозни тарк қил, сен бунга муҳтож эмассан»,– дейилди. Мен: Эй Раббим, бунга тоқат қилолмайман, менга бошқа нарсани таклиф қил”,– дедим]1.
471. Шайх Исмоил Қасрий қ. с.
Ул ҳам Шайх Абуннажиб Суҳравардий асҳобидиндур. Ва Шайх Нажмуддин Кубро қ. с. анинг суҳбатиға етибдур ва анинг илигидин хирқа кийибдур. Ва ул Муҳаммад Монкилдин ва ул Муҳаммад б. Довуд ал-маъруф би-Нодим ул-фуқародин ва ул Абулаббос Идрисдин ва ул Абулқосим Рамазондин ва ул Абу Яъқуб Табарийдин ва ул Абу Абдуллоҳ б. Усмондин ва ул Абу Яъқуб Наҳражурийдин ва ул Абу Яъқуб Сусийдин ва ул Абдулвоҳид б. Зайддин ва ул Кумайл б. Зиёддин қ. т. а. ва ул амир ул-мўъминин Али б. Абу Толиб р. т.дин ва алар Ҳазрат Рисолат с. а. в. дин. [Баъзи асарларида Шайх Рукнуддин Алоуддавла Симноний, Аллоҳ руҳини муқаддас қилсин, шундай зикр қилган]1.
472. Шайх Нажмиддин Кубро қ. т. р.
Куниятлари Абулжанобдур ва отлари Аҳмад б.
Умар Хевақий ва лақаблари Кубродур. Ва дебдурларки, аларға Кубро андин лақаб бўлдики, йигитлик авонидаким, зоҳир улуми таҳсилиға машғул эрмишлар, ҳар ким билаким, мунозара ва мубоҳаса қилсалар эр-миш – ул кишига ғолиб бўлурлар эрмиш. [Шунинг учун унга «Томмат ул-кубро» лақабини бердилар. У анча вақтгача шу лақаб билан аталиб келди. Кейинроқ «томма» сўзини қолдириб, «Кубро» деб атай бош-ладилар. Мана шу важҳ тўғрироқдир. Буни унинг ростгўй, ишончли асҳоблари нақл қилган]1. Ва аларни Шайх Валитарош ҳам дебдурлар. Онинг учунки, важду ҳол ғалаботида муборак назарлари ҳар кимга тушса, валоят мартабасиға етар эрмиш.
Бир кун бир тожир тафарруж расми била Ҳазрат Шайх хонақоси эшигига борғон эрмиш ва ул Ҳазратқа қавий ҳолате эрмиш, муборак назарлари ул бозиргонға тушмиш. Филҳол валоят мартабаси анга ҳосил бўлмиш. Шайх анга иршоду талқин ижозати битиб, ўзи мулкига узатмишлар, то ул мулкда халойиқни Тенгрига иршод қилғай. Бир кун ул Ҳазрат мажлисида Асҳоби каҳф аҳволианинг тақрири ва таҳқиқи ўтар эрди. Шайх Саъдиддин Ҳамавий қ. с.ки, Ҳазрат Шайхнинг асҳобидиндур, хотириға ўттиким, оё бу умматда андоқ киши ўлғаймуким, суҳбати итга асар қилғай? Ҳазрат Шайх каромот нури била маълум қилдилар ва қўпуб хонақоҳ эшигига бориб турдилар. Ногоҳ бир ит етишди ва қуйруғин тебратадур эрди. Аларнинг мубарак назарлари ул ит сори тушди. Филҳол бахшиш топиб, мутаҳаййир ва бехуд бўлуб, шаҳрдин юз эвурди ва гўристонға мутаважжиҳ бўлди ва бошин ерга суртар эрди. Дебдурларки, ҳар ён борса, келса эрди, эллик-олтмишқа яқин ит они эришиб, ондин айрилмаслар эрди ва қайда сокин бўлса, теграсида ҳалқа уруб, иликларин илик устига қўйиб, ун чиқармаслар эрди ва нима емаслар эрди ва ҳурмат била турарлар эрди. Оқибат ул яқинда ўлди. Ул Ҳазрат буюрдиларки, они дафн қилдилар ва қабри бошида иморате ясадилар. Ҳазрат Шайх Табризда «Муҳйис сунна»нинг шогирдларидин бири қошидаки, олий санади бор эрмиш «Шарҳ ус-сунна» китоби ўқур эрди. Чун охирлариға етти. Бир кун устод ҳузурида жамъи аимма била ўлтуруб «Шарҳ ус-сунна» ўқур эрди. Дарвеше кирдики, танимаслар эрди. Аммо анинг мушоҳадасидин Шайхқа тағайюр йўл топди. Андоқки қироат мажоли қолмади. Сўрдиларким, бу на кишидур? Дедиларки, Бобо Фараж Табризийдурки Ҳақ таолонинг мажзублари ва маҳбубларидиндур. Шайх ул кеча беқарор эрди. Сабоҳ устод хизматиға келиб дедики, Бобо Фараж хизматиға борали ва илтимос кўргузди. Устод асҳоб била мувофақат кўргуздилар. Бобо хонақоси эшигида ходиме эрди, Бобо Шодон отлиғ, чун аларни кўрди, ичкари бориб, Бободин ижозат тилади. Бобо дедиким, агар андоқки Тенгри даргоҳиға борурлар, кела олсалар, кир, денглар! Шайх дебдурким, чун Бобонинг назаридин баҳраманд бўлуб эрдим. Сўзининг маънисини билдим. Ҳар не кийиб эрдим, чиқардим ва иликимни кўксумга қўйдум. Устод ва асҳоб ҳам мувофақат қилдилар. Бобо қошиға кирдук ва ўлтурдуқ. Бир замондин сўнгра Бобонинг ҳоли мутағаййир бўлди ва суратида азимате пайдо бўлди ва қуёш қурсидек дурахшон бўлди ва либоским кийиб эрди, анга сиға олмай, шикоф бўлди. Чун бир замондин сўнгра ўз ҳолиға келди, қўпти ва ул либосини менга кийдурди ва дедиким, сенга дафтар ўқур чоғ эмас, вақтдурки, оламнинг сардафтари бўлғайсен. Менинг ҳолим мутағаййир бўлди ва ботиним ҳар недин Ҳақ ғайридур мунқатиъ бўлди. Чун андин чиқтуқ. Устод айттиким «Шарҳ ус-сунна»дин оз қолибдур. Бир-икки кунда они ўқи! Ўзга ўзунг бил! Чун сабақ бошиға бордим. Бобо Фаражни кўрдумки, кирди ва деди: Туно кун манзили «илм ул-яқин»дин ўттунг. Бу кун яна илм бошиға борурсен. Мен дарс таркин туттим ва риёзат ва хилватқа машғул бўлдум. Улуми ладуний ва воридоти ғайбий кўрина бошлади. Дедим: ҳайф бўлғайки, ул фавт бўлғай! Они битир эрдим. Бобони кўрдумки, кирди ва деди: шайтон сенга васваса берадур. Бу сўзларни битима! Давот ва қаламни ташладим ва кўнгул барчадин жамъ қилиб, қуллуқ бошладим. Амир Иқбол Сийистоний Шайх Алоуддавла қ. с.динки онинг пиридур ва онинг сўзларидин бир китоб жамъ қилибдур. Мундоқ нақл қилибдурки, Шайх Нажмуддин Кубро Ҳамадонға бориб, Ҳадис ижозати ҳосил қилди ва эшиттики, Искандарияда муҳаддисе иорки, олий санади бор. Онда ҳам бориб, ижозат ҳосил қилди. Қайтиб келурда, Ҳазрат Рисолат с. а. в.ни воқеада кўрди ва илтимос қилдики, Ҳазрат анга кунияте бағишлағай. Абулжаноб куниятн Ҳазратдин анга иноят бўлди. Сўрдики, Абулжаноб мухаффа? Буюрдики, ло, мушаддада. Чун воқеадин уйғонди. Бу куниятдин анга бу маъни юзландики, дунёдин ижтиноб қилмоқ керак! Дарҳол тажрид қилди ва пири муршид талабиға мусофир бўлди. Ҳар кишига иродати дуруст бўлмас эрдики, донишманд эрди ва боши ҳар кимга инмас эрди. Чун Хузистон мулкига етти ва Дизпул деган ерда бемор бўлди. Ўзин ҳар навъ била бўлса, шайх Исмоил Қасрии хонақосиға еткурди ва анда ранжурлиғи узоққа тортти ва шайх ул сўфиларнинг самоъи унидин заҳматда эрдики, самоъға мункир эрди. Бир кеча дарвешлар самоъда эрдиларким, Шайх Исмоил Ҳазрат Шайх Нажмуддиннинг боши устига келиб икки илкин шайх қўлтуқлариға солиб кўтариб, самоъға киюруб, неча давр айландуруб, томға таяб қўйди. Шайхдин тамом ранж зойил бўлиб эрди. Ўзин саҳиҳ топти ва иродат ҳосил бўлди ва Шайх Исмоилға иродат илки бериб, сулукка машғул бўлди. Ва дебдурки, чун менга ботин аҳволидин хабар бўлди ва зоҳир улумин худ вофир касб қилиб эрдим. Бир кеча хаёлимға келдики, ботин илмидин хабардор бўлдунг ва зоҳир илминг Шайх илмидин кўпракдур. Сабоҳ шайх мени тилади ва дедиким, қўп, сафар қилки, сенга Аммор Ёсир қошиға бормоқ керак. Мен билдимки, кечаги хотиримдин Шайх воқиф бўлди, аммо ҳеч нима демадим ва шайх Аммор хидматиға бордим ва сулук бунёд қилдим. Анда ҳам бир кеча ҳамул даъво кўнглумга хутур қилди. Сабоҳ Шайх Аммор буюрдиким, Нажмуддин, қўп ва Мисрға бор! Шайх Рўзбеҳон қошиғаким, бу инониятни силлий била сенинг бошингдин чиқарғой! Мисрға бордим. Чун Шайх Рўзбеҳон хонақосиға кирдим. Шайх ҳозир эрмас эрди. Дедиларки, Шайх вузуъ қилғали ташқари чиқибдур. Кейнича чиқдим. Шайх Рўзбеҳонни кўрдумки, андок оз сув била вузуъ қиладурким, шаръан жоГшз эмас Яна кўнглумга ннкоре келди. Чун шайх вузуъни тамом қилиб, қўпти. Икки ўл илкин юзумга сочти. Ул сув еггач менга бехудлуғ асари зоҳир бўлди. Шайх чун хонақоға кирди. Мен доғи кирдим ва шайх шукри ву-зуъға машғул бўлди ва мен ҳам анда турнб, ўзумдпн ғойиб бўлдум. Кўрдумки, қиёмат-қойим бўлубдур ва дўзах зоҳир, элни тутуб, ўтға соладурлар ва бу ерда бир тепадур, биров ўлтурубдур. Ҳар киши десаким, анга мутааллақдурмен, они ўтға солмай қўядурлар. Ногоҳ мени туттилар. Мен дедимким, мен онинг мутааллақларидинмен. Ўтқа солмадилар. Ул тепага чиқдим. Кўрдумки, Шайх Рўзбеҳондур. Югуруб оёғиға тушдум. Ул иликин кўтариб, бир қаттиқ силлий бўй-нумға урди. Андоқки, юз тубан йиқилдим ва дедики, мундин ортиқ Ҳақ аҳлиға инкор қилма! Чун йиқилдим. Ул ғайбдин ҳозир бўлдим. Шайх намознинг саломин берди. Ҳамул дастур била югуруб оёғиға тушдум. Шайх ҳамул воқеадағидек маҳкам силлий уруб, ҳамул сўзни айтти. Ул мастлиғ ранжурлуғи тамом хотиримдин рафъ бўлди. Андин сўнгра амр қилдики, қайт ва шайх Аммор, Ёсир қошиға бор! Ва анга бир мактуб битиб, мундоқ зикр қилдиким, ҳар неча миским топарсен, йиборгилки, холисолтин қилиб юборай! Андин яна Шайх Аммор хизматиға келдим. Ва Шайх чун Шайх Аммор хизматиға келибдур. Муддате анда бўлубдур. Чун су-лук анга тамом бўлубдур, Шайх Аммор амр қилибдур-ки, Хоразмға бор! Ҳар неча шайх узр айтибдурлар, фойда қилмайдур ва Хоразмға келибдурлар ва бу тариқни мунташир қилибдур ва бу тариқниким, зоҳир қилибдурлар, халойиқ кўп мурид бўлибдурлар ва иршодқа машғул бўлибдурлар. Чун тотор куффори Хоразмға етибдурлар. Ҳазрат Шайх асҳобини йиғиб, амр қилибдурларки, вилоятларингизға боринг! Алар ул Ҳазратнинг амри била ўз внлоятларнга борибдурлар. Асҳобдин баъзики, Ҳазрат Шайхқа доғи чиқар илти-мос қилибдурлар. Шайх дебдурларки, биз бу куффор илкида шаҳид бўлурбиз. Асҳоб тарқағондин сўнгра ким, куффор Хоразмға кирибдурлар. Ҳазрат Шайх қолган асҳоб била чиқиб, ғазвға машғул бўлубдурлар. То шаҳодат шарбатин тотибдурлар. Дерларки, шаҳодат вақтида бир кофурнинг парчамин тутқон эрмишлар. Андоқки, шаҳодатдин сўнгра ўн киши айира олмайдур ва ул парчамни кесиб айирдилар. Ва баъзи дебдурларки, Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий қ. с. ғазалиётида ишорат бу қиссаға ва ўз интисобини Ҳазрат Шайхқа қилиб дебдурки,
р у б о и й:
[Биз қўлга қадаҳ олувчн улуғвор кишилармнз. Ориқ эчкиси билан қолган қашшоқлардан эмасмиз. Бир қўлда иймоннинг холис шаробин ичарлар, бир қўлда кофирнинг кокилин маҳкам тутарлар]2.
Ҳазрат Шайхқа муридлар кўп эрдилар, аммо алардин нечаси жаҳонда ягона ва замонда муқтадо ва фар-зона эрдилар. Андоқки, Шайх Маждуддин Бағдодий ва Шайх Саъдуддин Ҳумуйий ва Бобо Камол, Жандий ва Шайх Розуддин Али Лоло ва Шайх Сайфуддин Бохарзий ва Шайх Нажмуддин Розий ва Шайх Жамолуддин Гилий р. т. Ва баъзи дебдурларки, Мавлоно Баҳоуддин валадки, Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий қ. с.нинг волиди бўлғай, ҳам алардиндур. [Унинг, Аллоҳ сиррини муқаддас қилсин, шаҳид бўлган санаси – етти юз ўн еттинчи йил]3.
473. Шайх Маждуддин Бағдодий қ. с.
Кунияти Абу Саиддур ва оти Маждуддин Шараф б. Муайяд б. Абулфатҳ Бағдодий р. Асли Бағдоддиндур. Хоразмшоҳ Бағдод халифасидин табибе тилади. Анинг отасин юборди. Ва баъзи дебдурларки, Бағдодединдурки, Хоразм кентларидиндур. Ва ул султоннинг муқаррибларидин эрди. Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. с. буюрубдурки, улки дерлар амрад эрмиш, Ҳазрат Шайх хидматиға етибдур, хилоф воқеъдур. Ёшга етган улуқ йигит эрди, аммо латиф сурати ва ҳайъати бор эрди. Ҳазрат Шайх ани аввал мутаваззо хидматяға амр қилди. Волидаси эшитти ва ул табибае эрди ва Ҳазрат Шайх ҳам табиб эрдилар, айтиб юбордиким, фарванд Маждуддуиға хидмате буюрған эрмишсиз ва ул нозук кишидур, агар мурод ул хидматдур, мен ўн турк қул юборайин, то ул хидматни бажо келтургайлар ва анга ўзга хизмате буюринг! Шайх дедиларки, анга айтингки, мен эшитибменки, тиб илмин билурсен, сендин бу сўз ажабдур. Агар сенинг ўғлунгға сафровий иситма ташвиш берса, мен дору ул қулларға берсам, ул сиҳҳат топарму? Ул жавоб топмади. Бу навъ тарбиятким, Ҳазрат Шайх қ. с. Шайх Маждуддинға бунёд қилдилар. Бир неча вақтдин сўнграким, риёзатлар тортиб сулуклар қилди, олий маротиб ҳосил қилиб, буюк мақомларға қадам қўйди. Дерларки, Шайх Маждуддин бир кун дарвешлар била ўлтуруб эрди. Анга сакре ғолиб бўлди. Деди: биз ўрдак байзаси эрдук дарё қироғида ва Шайх қуше эрдики, қаноти остида бизни парвариш бериб тарбият қилди, то ул байзадин чиқтуқ. Чун ўрдак боласи эрдук, дарёға кирдук ва Шайх қироққа қолди. Ва Ҳазрат Шайх каромат нури била ул сўзга воқиф бўлдилар ва муборак тиллариға келдики дарёда ўлгай. Шайх Маждуддин бу сўзни эшитиб қўрқди ва Шайх Саъдуддин Ҳуммуйий қошиға келиб кўп тазарруъ қилдиким, бир кунки Ҳазрат Шайхнинг вақтларин хуш топсанг, манга хабар қил, то ҳазратлариға келиб узр қилай! Бир кунки, Шайх ҳазратлари самоъда хушҳол бўлуб эрдилар. Шайх Саъдуддин Шайх Маждуддинға хабар қилди. Ул аёғ яланг келди ва бир таштда ўт тўлдуруб, бошиға кўтариб, кашфгоҳда турди. Чун Шайх Ҳазратларининг муборак назари анга тушти, дедиларки, чун дарвешлар тариқи била паришон сўзунг узрин қиласен. Имон ва дин саломат элттинг, аммо бошинг борғай ва дарёда ўлғайсен ва биз ҳам сенинг бошингға борғайбиз ва сардорлар боши ва Хоразм малики сенинг бошингда борғай ва олам хароб бўлғай. Шайх Маждуддин, Шайх ҳазратларининг муборак оёғлариға тушти. Ва оз фурсатда Ҳазрат Шайхнинг муборак нафаси зоҳир бўлди. Шайх Маждуддин Хоразмда ваъз айтур эрди ва Хоразмшоҳнинг онаси ваъзиға борур эрди. Ва жамила заифа эрди. Душманлар фурсат асрадилар ва Хоразмшоҳ маст эканда, анга айттиларки, онанг Имом Абу Ҳанифа мазҳаби била Шайх Маждуддиннинг никоҳиға кирибдур. Султон бағоят мутяғаййир бўлди ва буюрдиким, Шайх Маждуддинни Жайҳун суйиға солдилар. Ҳар не Хоразмшоҳ ва Хоразм ахли ва ўзи бобида ва оламнинг хароб бўлури сабабида Ҳазрат Шайх, деб эрди, барча вужуд тутти. Чун Шайх Маждуддинни олти юз еттида, ё олти юз ўн олтида шаҳид қилдилар, хотуни Нишобурдин эрди, ани Нишобурға нақл қидди ва андин саккиз юз учда Исфароинға нақл қилдилар.
474. Шайх Саъдуддин Ҳуммуйий қ. С
Оти Муҳаммад Муъайяд б. Абубакр б. Абулҳасан б. Муҳаммад Ҳуммуйийдур, андоқки юқори ўтти. Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубронинг асҳобидиндур қ. с. [Ёфиъий тарихида келтирилади; у ҳол ва риёзат эгаси, дўст ва муридлари, ҳикматлари бор эди. Қосюн тоғ этагида бир муддат яшади, сўнг Хуросонга қайтиб, шу ерда вафот этди]1. Зоҳирий ва ботиний улумда ягона эрмиш, кўп мусаннафоти бор. «Маҳбуб»дек ва «Сажанжал ул-арвоҳ» ва булардин ўзга дағи. Ва мусаннафотида мармуз сўзлар, мушкил калимоту арқом ва ашколу давойир кўпдурки, ақлу фикр назари анинг кашфу ҳаллидин ожиздур. Ва ҳамоноки, то басират кўзи кашф нури била мунфатиҳ бўлмағай, аларнинг идроки мутаъаззирдур. Ул дебдурки, [Аллоҳ субҳонаҳу менга башорат қилиб деди: Менинг зикрим ва таърифим хусусидаги сўзларингни кимки эътиқод ила қабул қилса ва тингласа, муҳаққақ у кишининг хотирига илм ва маърифат уруғи қадалгайдир. Гарчи ўша пайт мавҳум бўлиб қолса ҳам, кейинроқ унга бирор сабаб юзасидан насиба етади]2. Шайх Садруддин Кунявий анинг суҳбатиға етар экандур. Дебдурки, ул дедики, мавосиқ еттидур. [Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?]3 мийсоқиға мунҳасир эмас. Ва муни ўз пиридинки Ҳазрат Шайх Муҳйиддин қ. с. бўлғай, сўрубдур. Шайх дебдурки, ул куллиётни дебдур, жузъиёт мундин доғи кўпракдур. Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот»да Шайх Муъайяддин Жандий дебдурларки «Фусус ул-ҳикам» шарҳида битибдурки, бир кун Шайх Садруддин самоъ мажлисида Шайх Саъдуддин била ҳозир эрди. Шайх Саъдуддин самоъ асносида юзин бир суффа сарики, ул манзилда эрди, қилиб, адаб ва тавозеъ била муддате турди ва андин сўнгра кўзин юмдн ва деди: [Бу Садруддин қаерда?]4. Чук Шайх Садруддин оллиға келди, кўзин анинг юзига очди ва дедики, Ҳазрат Рисолат с. а. в. бу суффада ҳозир эрдилар, тиладим, кўзики ул Ҳазратнинг жамоли мушоҳадасиға мушарраф бўлубдур, аввал сенинг юзунгга очқаймен. Ва бу рубоий анингдурки,
ш е ъ р:
[Эй қалбим сурури, кўзимнинг нури, сен билан қалбим саҳарда уйғонди. Муножот қилиб, дилу жон билан айтдим: Эй ой юзлигим, вужудим сендадур, сен менинг кўзимда]5.
Бу рубоий ҳам анингдур.
Р у б о и й:
[Куфр истасанг нигорим зулфини кўр, иймон тиласанг, ёрим оразини кўр! Ёрим азизлигию, менинг муҳтожлигимни кўрмоқчи бўлсанг, куфрга аралашмаю иймонга боқма!]6.
Умри олтмиш учга етти ва олти юз элликда Азҳо ийдида дунёдин ўтти. Ва қабри Баҳрободдадур.
475. Шайх Сайфуддин Бохарзий қ. с.
Шайх Нажмуддин Кубронинг хулафосидиндур. Зоҳирий улум таҳсили ва такмилидин сўнгра Ҳазрат Шайх мулозаматиға мушарраф бўлди ва тарбият топтин. Авоилда ани хилватқа ўлтуртур эрдилар. Иккинчи «Арбаин»да анинг хилвати эшигига келдилар ва муборак бармоғин хилват эшигига урдилар ва чорладиларки, эй Сайфуддин! Ва бу байтни ўқидилар.
Б а й т:
[Мен ошиқман, дарду ғам менга ёр,
Сен маъшуқсан, ғам ила не ишинг бор?]1.
[Мен ошиқман, дарду ғам менга ёр,
Сен маъшуқсан, ғам ила не ишинг бор?]1.
Қўп ва чиқ! Онинг илкин тутуб, хилватдин чиқардилар. Бир қатла Ҳазрат Шайх учун Хитойдин бир канизак келтуруб эрдилар. Зифоф кечаси асҳобға буюрдиларки, биз бу кеча машруъа лаззатқа иштиғол кўргузурбиз. Сизлар доғи бу кеча риёзат таркин қилинг ва фароғат ва осудалиғ била бўлунг! Чун Шайх Ҳазратлари бу амрни асҳобқа қилдилар. Ул кеча Шайх Сайфуддин бир улуқ ибриққа сув тўлдуруб, Ҳазрат Шайхнинг хилват эшигида бўлди. Субҳ вақтики, шайх чиқдилар ва онинг ул хизматин билдилар, дедиларки, биз деб эрдукки, бу кеча ўз лаззат ва ҳузурунгизға машғул бўлғайсиз. Сен невчун ўзунгни бу риёзат ва ранжға солдинг? Деди: Сиз буюрдингизки, ҳар киши ўз лаззат ва ҳузуриға машғул бўлсун! Менга ҳеч лаззат ва ҳузур мундин ўзга йўқдурки, Ҳазрат Шайх остонида хизматда бўлғаймен. Ҳазрат Шайх буюрдики, башорат бўлсун сенгаким, подшоҳлар сенинг рикобингда югурганлар.
Бир кун салотиндин бири Шайх Сайфуддин хизматиға келиб эрди. Борур чоғда илтимос қилдиким, бир от Шайх назри келтурубмен. Тиларменки, ўзум қўлдаб, шайхни отландурсам. Шайх онинг илтимосин қабул қилиб, от қошиға келди ва ул подшоҳ отнинг жпловнн тутуб, қўлдаб, шайхни отландурурда от саркашлиғ қилиб ва тундлуқ қилиб, инонин олиб, тўйлаб югурди ва нодшоҳ эллик қадамға яқин отни тўқтатур учун жиловин тутиб рикобида югурди, то тўқтади. Шайх ул подшоҳға айттиким, бу отнинг бу тундлуқ қилғонида ҳикмат бу эрдиким, Ҳазрат шайх қ. р. бизни мундоқ дуо қилиб эрдилар ва ўтган ҳикоятни тамом айтти. Ва бу рубоий Шайхнинг анфосидиндур.
Р у б о и й:
[Ҳарчанд гоҳида ишқдан бегонаман.
Офият билан ошною ҳамхонаман.
Ногоҳ бир паричеҳрани кўриб қолсам,
Барчасидин кечиб, бир девонаманъ]2.
[Ҳарчанд гоҳида ишқдан бегонаман.
Офият билан ошною ҳамхонаман.
Ногоҳ бир паричеҳрани кўриб қолсам,
Барчасидин кечиб, бир девонаманъ]2.
Олти юз эллик саккизда оламдин ўтубдур ва қабри Бухородадур. Шайхул оламға машҳурдур.
476. Айн уз-замон Жамолуддин Гилий қ. с.
Ул дағи Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубронинг хулафосидиндур. Бағоят донишманд ва фозил эрмиш. Авойилдаки, Ҳазрат Шайх суҳбати азимати қилди, китобхонаға кирди ва улуми ақлий ва нақлий латойифиди мажмуае интихоб қилдики, сафарда анинг муниси бўлғай ва Хоразм азимати қилди. Чун яқин етти, бир кеча воқеъада кўрдики, Ҳазрат Шайх анга айтурки, эй Гилийкина, юкингни ташла, дағи кел! Чун уйғонди андиша қилдики, чун мен дунё асбобидин ҳеч нима: кўтармайман, юкум не нима бўла олғай? Яна кеча ҳам ушбу воқеъани кўрди ва учунчи кеча ҳам кўрди. Таҳайюр юзидин воқеъада Шайхдин сўрдиким, ё Шайх, юк не нимадур? Ул ҳазрат дедиларки, ул мажмуаки кўтарибсан. Уйғонгач, ул мажмуани Жайҳунға ташлади. Чун Ҳазрат Шайх мулозаматиға мушарраф бўлди, ул Ҳазрат дедиларки, агар ул юкни ташламасанг эрди, ҳеч фойда қилмас эрди. Пас анга хирқа кийдурдилар ва арбаъинға ўлтурттилар. Арбаъин итмомидин сўнграки, улуғ маротиб ҳосил бўлди. Айн уз-замон лақаби бердилар. Шайх Айн уз-замон Қазвинда бўлур эрмиш. Анинг содотидин бири Шерозға борур эрди. Шайх хидматиға келди ва Шероз подшоҳиға сипориш илтимос қилдики, Шайх Айн уз-замонға кўп иродати бор эрди. Шайх коғаз ва давот ва қалам тилади Ва битидики: Асал ва розиёна. Ва анга бердики, муни подшоҳ илигига бергансен. Ул саййид чун Шерозға етти, подшоҳ эшикига борди. Дедиларки, ичи оғрийдур ва ҳаммомдадур. Мусофир хаммом бошиға борди ва Шайхнинг руқъасин андоқ қилдики, подшоҳ илигига етти. Подшоҳ дедики, Шайх каромат нури била маълум қилибдурки, бизда мараз бор ва даво битибдур. Филҳол асал ва розиёна тилаб еди ва ул оғриқ дафъ бўлди. Ва руқъа: келтурган кишига кўп риоятлар қилди.
477. Бобо Қамол Жандий қ. т. р.
Чун Бобо Камол Жандий Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубро қ. .с. хидматида икмол ва такмил мартабаси топти. Ҳазрат Шайх анга хирқа кийдурди ва Туркистон сари ҳавола қилди. Ва дедиким, Туркистон вилоятида Мавлоно Шамсуддин Муфтийнинг фарзандики отин Аҳмад Мавлонодур, бизинг бу хирқани анга еткур ва тарбиятни андин дариғ тутма! Чун Бобо Камол мақсадға етти, жамоат атфолни кўрдиким ўйнайдур эрдилар ва бир тифлки, Аҳмад Мавлоно бўлғай, аларнинг тўнларин асраб ўлтуруб эрди. Чун Бобо Камолни Кўрди, қўпти ва истиқбол қилиб, салом қилди. Ва дедики, неча биз ўзгаларнинг тўнин асрағайбиз ва сиз бизинг тўнумузни асрағайсиз. Бобо анинг била мусо-фаҳа қилди ва Муфтий уйиға илигин тутуб кирдилар. Муфтий дедики, бу фарзанд мажзубдур, шояд шойиста хидмат қила олмағай. Улуғ оғаси Донишманд Мавлоно бағоят зийрак ва муаддабдур. Бобо дедики, анга ҳам насиб бўлғай, аммо биз Ҳазрат Шайх ҳаволаси ва ишорати била мунунг хидматиға келиббиз. Аҳмад Мавлоно оз фурсатда азим тарбиятлар топти ва кўп кушодлар анга юзланди ва анинг камолотининг овозаси машҳур бўлди ва кўп толиблар анинг суҳбатида тарбият топиб, камолға еттилар. Ва алардин бири Шайх Баҳоуддин Кубродурки, оғаси Донишманд Мавлононингки, оти Муҳаммад эрди, тарбиятин анга ҳавола қилди. Ва Шайх Баҳоуддин ўз фарзандининг тарбиятинки, оти Абулфутуҳ эрди, Донишманд Мавлоноға ҳавола қилди. Ва ҳамоно Хожа Абулвафо Хоразмий қ. с. хидматлариға интисоб Абулфутуҳғадур, андоқки, ўз силсиласи машойихининг баёнида айтибдур.
Н а з м:
[Файз, иршод Расулуллоҳ с. а. в.дан ҳазрат Алига, у кишидан сирлар хазинаси Ҳасанга, у кишидан Ҳабибга, сўнг Тоийга, сўнг Маъруфга, сўнг Сарийга, сўнг Жунайдга, сўнг икки Абу Алига, сўнг яхшилар сирри-Мағрибийга, булардан кейин Абулқосимга, кейин Нассожга, сўнг Имом Аҳмадга, сўнг Суҳравардийга, сўнг Амморга, мазкур улуғлардан сўнг яхшиларнинг пешвоси, пок кишиларнинг сарварин – Шайх Нажмуддинга, сўнг Камолга, сўнг «Дин ва миллат баҳо»сига, сўнг Муҳаммадга, сўнг улуғлар фахри – Абулфутуҳга етди]1.
478. Хожа Абулвафоий Хоразмий қ. с.
Хожа Абулвафо хизматлариға тавҳид арбоби ва мавожид ва азвоқ асҳоби сўфия машорибидин шурби тамом бор эрмиш. Андоқки аларнинг расоил ва ашъоридин, батахсис рубоиётидин бу маъни зоҳирдур ва бу даъво исботиға неча рубоий келтирилур.
Р у б о и ё т:
[Гарчи васфингда ожизу ҳайронман,
Сен жон ҳаётию жонимсан.
Кўзимнинг нури сенсан – кўраман,
Ақлимнинг донолиги сенсан – биламан.
[Гарчи васфингда ожизу ҳайронман,
Сен жон ҳаётию жонимсан.
Кўзимнинг нури сенсан – кўраман,
Ақлимнинг донолиги сенсан – биламан.
* * *
Токи тирик эканман, сендан жудо бўлмағайман,
Бу менинг масъуд толеимга далилдир.
Агар йўқолган бўлсам, зотингга ғойиб бўлганман,
Мавжуд эсам, нурингда зоҳир бўлганман.
Бу менинг масъуд толеимга далилдир.
Агар йўқолган бўлсам, зотингга ғойиб бўлганман,
Мавжуд эсам, нурингда зоҳир бўлганман.
* * *
Ҳақнинг баъзи ботил зуҳуротлари борки,
Ким уларни инкор этса, жоҳилдир.
Бутун борлиқда ҳақдан бошқасини кўрган –
Ҳақиқатлар ҳақиқатидан ғофилдир.
Ким уларни инкор этса, жоҳилдир.
Бутун борлиқда ҳақдан бошқасини кўрган –
Ҳақиқатлар ҳақиқатидан ғофилдир.
* * *
У пинҳону жаҳон ошкорадир, ирфон аҳли бунинг аксини кўрдилар. Барча ошкору ниҳон Удирким, Ҳақ аҳдидин бўлсанг ҳаммасини фақат «Бир» деб бил!* * *
Бирдир У, лекин сен билган бир эмас, иккинчиси бўлмаган бирдир У. Агар ўзингдан кечиб, уни билмоқчи бўлсанг, бирор далилу ҳужжат Уни билдиролмайди...* * *
Гуноҳ қилдим, узрим гуноҳимдан ёмон, бу узрда уч нарсани: вужудни, қудратни, феълни даъво қилиш бекордир. Чунки қўрқув ҳам, куч-қувват ҳам Аллоҳдандир]1. Ва аларнингг вафоти саккиз юз ўттиз бешда эрмиш, р. т.479. Паҳлавон Маҳмуд Паккаёр қ. с.
Хевақдиндур ва лақаби машҳур Пурёрға баъзи Паккаёр дебдурлар, аммо Хевақлиқ кишидин таҳқиқ ва тасҳиҳ қилилди, Паккаёрға қарор топти, яъни барчаға Паккаёр. Ёр қассобнинг ўғлидур. Курашчиликда саромад бўлуб, азим шуҳрат тутубдур. Яшурун сулук ва риёзати ҳам бор эрмиш, андоқки, файз оламидин кўнглиға чошни етган эрмиш. Табъи ҳам хўб эрмиш. Ва назм айтур эрмиш. Ҳинд мулкидин бир заргар Ҳинд подшоҳидин мисол келтуруб, паҳлавон иҳзориға илтимос еткурубдур. Паҳлавон бу рубоийни дебдурки,
р у б о и й:
[Заргар бола Мўлтон йўлларидан гапирди, султоннинг талабини менга етказди. Қаерда мену дўстларимнинг ҳиммати бўлса, Ҳиндистонни ҳам бир арпага сотиб олмайман]1.
Аммо ғойибдин анга ишорате еттики, бормоқ керак: Ҳиндустон азимати қилиб борди. Ҳинд мулки подшоҳининг бир курашчиси бор эрди, Паҳлавонни анинг учуч тилаган эрмишки, анинг била курашга солгай. Бу сўзни Паҳлавон била мулоқот қилғондин сўнгра изҳор қилиб, муқаррар андоқ бўлмишки, тонгла халойиқнй мажмуъ қилиб курашганлар. Кечаси Паҳлавон ўз қоидаси била ниёзмандона мазорот тавофиға бориб, но-муродлиғ бажо келтурадурганда кўрубдурки, бир бузург мазорда ярим кеча бир қари заифа кўп тазаллум ва тазарруъ била Тенгрига муножот қилиб ёлборадурким, Худоё, бу келган паҳлавон курашчи маъракасидин менинг ўғлумни шарманда чиқармағайсен! Паҳлавон билибдурки, ул курашчинингг онасидур, ўзи била муқаррар қилибдурки, тонгла ул курашчи илигида йиқилғай. Тонгласи подшоҳ улуғ маърака ясаб, Паҳлавонни тилаб, ул курашчи била курашга солғонда, Паҳлавон ўзи била Муқаррар қилғондек, бир-икки ҳамла талашгандин, сўнгра ҳариф илгида йиқилур. Мундоқ манқулдурки, учаси ерга тегиб, кўзи кўкка тушгач, ҳижоблар муртафеъ бўлуб, малакут олами кўзига жилвагар бўлуб, ул подшоҳ ҳам муроду мақсадиға етар, аммо чун Паҳлавонни тилаб, таклиф била келтурган эрмиш, риояту ҳурмат тутмакда муболаға қилиб, мусоҳабат тариқи била маош қилур эрмиш. Бир кун овға таклиф қилиб, ўзи била элтганда, тоғ ови эрмиш, сайд кейнича чопганда, сайд қоядин учар, подшоҳ доғи оти жиловин сақланолмас, икки оёғи камар қироғида қолиб, икки илиги хато бўлганда, Паҳлавон била эрмиш, Илиг уруб маркабни рокиб била кўтариб, туз ерга қўяр. Подшоҳ ҳайрат қилиб дерки, мунча муфрит куч била ажаб эрдики, ул курашчидин йиқилдинг. Паҳлавон анда бу рубоийни айтурким,
р у б о и й:
[Ўз нафсингга ҳоким бўлсанг, мардсан,
Хотирлаб туришдан гапирсанг, мардсан,
Йиқилганни тепиш мардлик эмас,
Йиқилганнинг қўлидаи тутсанг, мардсан]2.
[Ўз нафсингга ҳоким бўлсанг, мардсан,
Хотирлаб туришдан гапирсанг, мардсан,
Йиқилганни тепиш мардлик эмас,
Йиқилганнинг қўлидаи тутсанг, мардсан]2.
Подшоҳ кўп ниёзмандлиғлар кўргузуб Паҳлавон қайтиб, Хеваққа келур. Мозори Хевақдадур, Ислом қоидаси адосида бу икки байт Паҳлавоннингдур:
[Бир Аллоҳга иймон келтир, беш вақт намоз ўқи,
ўттиз кун рўза тут, закот бер, имкои бўлса, йўл
тепиб ҳаж қил! Бас, бизнинг қўлимиз сенинг этагингда,
гуноҳ қилиш бандадан, кечирмоқ Худодандир]3.
ўттиз кун рўза тут, закот бер, имкои бўлса, йўл
тепиб ҳаж қил! Бас, бизнинг қўлимиз сенинг этагингда,
гуноҳ қилиш бандадан, кечирмоқ Худодандир]3.
Паҳлавон Маҳмуддин сўнгра Паҳлавон Муҳаммад Абусаид ҳам ўз замонининг беназири эрди. Қабри Неъматободдадурур.
480. Шайх Нажмуддин Розий ал-Маъруф би-Доя қ. с.
Ул дағи Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубронинг асҳобидиндурки, анинг тарбиятин Шайх Нажмуддин Бағдодийға ҳавола қилган экандур. «Мирсод ул-ибод» ва «Баҳр ул-ҳақойиқ» тафсирннинг мусаннифидур. Ва Чингизхон воқеъасида Хоразмдин чиқиб, Румға борибдур. Ва анга Шайх Садруддин Қунявий ва Мавлон» Жалолуддин Румий қ. с. била мулоқот воқеъ бўлубдур. Нақлдурки, учаласи бир кун бир мажлисда эрдилар. Намози шом қойим бўлди, икки мазкур бўлғои азизлар имомат илтимоси қилдилар. Ул иккала ракъатда «Фотиҳат ул-китоб»дин сўнгра [«Кофирун»сурасини]1 қироат қилди. Намоздин фориғ бўлғандин сўнгра Ҳазрат Мавлоно Жалолуддин Румий Шайх Садруддинға боқиб, тийбат юзидин дедиким, зоҳиран бирини сизинг учун ва бирини бизинг учун ўқиди. Вафоти олти юз эллик тўртта воқеъ бўлди ва Бағдоднинг Шунизиясида қўйдилар. Ва Ҳазрат Махдуми н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, Шайх Сарн Сақатий ва Шайх Жунайд Бағдодий қ. р. мақбарасидин ташқари қабре эрди, анинг қабри деб айттилар, в. т. а. Ва бу рубоий анинг мақулотидиндур.
Рубоий:
(Гар шамъда мен каби жудолик доғи бор, йиғию ёниш билан ошнолиги бор. Шамънинг сарриштаси оқибатимдан яхшироқ, чунки унинг бошида ёруғлиги бор]2.
481. Шайх Разиюддин Али Лоло Ғазнавий қ. с.
[У Али б. Саид б. Абдужалил Лолои Ғазнавий]1. Ва бу Шайх Саидки, Шайх Али Лолонинг отасидур. Ҳаким Саноийнинг аммзодасидур. Ҳаж азимати била Хуросонға келибдур. Ва Абу Яъқуб Имом Юсуф Ҳа-мадоний суҳбатиға етибдур. Ва ул вақтки, Шайх Нажмуддин Кубро қ. с. ҳадис талабиға Ҳамадонға борди, Шайх Али Лоло бўлур кентнинг бир йиғочида тушди. Иттифоқан Шайх Али Лоло ҳам кеча воқеъада кўрдики, бир шоту қўюбдурлар, осмонғача. Ва бирав бу шоту бошида турубдур. Ва эл бир-бир анинг қошнға келурлар ва ул буларнинг илигин тутуб, осмонғача элтур. Ва бу илиг тутуб элтган киши бу кишининг илигин анга берур ва ул илигин тутган кишини осмонға элтур. Шайх Али Лоло ҳам борди ва анинг ҳам илигин тутуб, ул киши илигига бердилар ва осмонға чиқарди. Чун бу воқеани отасиға деди, ул сўрдики, ул кишини танирсен? Деди: танирмен ва оти ҳам хотиримдадур. Деди: талаб қилмоқ керакки сенинг ишинг калиди анинг илигидадур. Шайх Али Лоло анинг талабида мусофир бўлди ва неча йил олам гирдида сафар қилди ва андин ҳеч навъ нишон ва асар топмас эрди, то ул замонки, Ҳазрат Шайх Нажмуддин Кубро қ, с. Хоразмға келди ва бу тариқни мунташир қилди. Ул чоғ Шайх Али Лоло Туркистонда эрди. Хожа Аҳмад Яссавий қ. с. хонақоҳида хилватда ўлтуруб эрди. Иттифоқан биров Хоразмдин келиб эрди ва Хожа Аҳмад Яссавий қ. с. андин сўрадурки, Хоразмда ҳоло ҳеч дарвеше бу тоифадин бормуким, эл бу тариқни андин билгайлар? Ул дедики, бир йигит пайдо бўлубдур ва халқ иршодиға машғулдур ва кўп эл анга иродат келтуруб теграсиға йиғилибдурлар. Хожа сўрдиларки, оти недур? Жавоб бердики, Шайх Нажмуддин Кубро. Чун Шайх Али Лоло бу отни эшитти, хилват ичидин изтироб била чиқти ва сафарға белин боғладн. Хожа сўрдиларки, не воқеъдур? Айттиким, сафар қилурмен. Хожа дедиларки, қишдур, таҳаммул қил ёз бўлғунча. Шайх Али Лоло дедики, қилаолмон. Андин мусофир бўлуб, Шайх Нажмуддин Кубро хидматлариға келди ва сулукка машғул бўлди. Андин сўнгра кўп муддатдин сўнгра Шайх Маждуддин Бағдодин Ҳазрат Шайх: мулозаматлариға мушарраф бўлди. Ҳазрат Шайх ўттиз беш ёшларида тахминан сулукка машғул бўлуб-дурлар ва Шайх Маждуддин тўрт-беш ёш Шайх Али Лолодин ортуғ эрмиш. Аммо Шайх Али Лоло йигитликининг аввалидан машғул бўлубдур ва алар ул вақт ҳануз сулукка машғул бўлмағон эрмишлар. Шайх Али Лоло машойихдин кўпнинг суҳбатиға етган эрмиш. Дерларки юз йигирма тўрт шайхи комили мукаммалдин хирқа олиб эрмишлар ва вафоти чоғи юз ўн уч хирқа ул жумладин мавжуд эрмиш. Ва Ҳиндустон сафари қилибдур. Ва Абурризо Ратан суҳбатиға етибдур ва Расул с. а. в.нинг амонатин андин олибдур. Андоқки, Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. с. ани тасҳиҳ қилибдур ва дебдурки, [Шайх Разиюддин Али Лоло Расулуллоҳ с. а. в. саҳобаларидин Абурризо Ратан б. Наср р. а. билан суҳбат қилган ва у Расулуллоҳ с. а. в. тароғларидан бирини унга берган]2. Ва Шайх Рукнуддин Алоуддавла ул тароғни бир хирқаға чирмаб, ул хирқани коғазға чирмабдур. Муборак хатти била ул коғазға битибдурки, [Расулуллоҳ с. а. в. тароғларидан бўлган бу тароғ ва бу хирқа ҳам унинг сақобаси – Абурризо Ратандан камина заифга етди]3. Ва ҳам Шайх битибдурларки, мундоқ дерларки, ул амонат Ҳазрат Расул с. а. в.дин Шайх Разиюддин Али Лолоға эрмиш. Ва бу рубоий анинг қудсия анфосидиндур.
Рубоий:
[Жон минглаб кўнгуллар билан гирифторингдур,
Кўнгул ҳам минглаб жонлар билан
[Жон минглаб кўнгуллар билан гирифторингдур,
Кўнгул ҳам минглаб жонлар билан
харидорингдур.
Дийдоринг орзусида юрган талабгорларнинг
на уйқуси, на қарори бордир]4.
Ҳазрат Шайх Разиюддин Али Лоло олти юз кирқ иккида рабиул-аввал ойининг учида дунёдин ўтубдур.
482. Шайх Жамолуддин Аҳмад Журфоний қ. с.
Ул Шайх Разиюддин Али Лолонинг асҳобидиндур. Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. с. дебдурки, Шайх Аҳмад ажаб зоҳир киши эрди, буюк мартабаси бор. Мем ғайбда анинг сулуки мартабасин Шайх Абулҳасан Харақонийға муносиб топтим ва Шайх Али Лоло сулуки мартабасин Султон Боязид Бистомийға қ. с. Шайх Разиюддин Али Лоло дебдурки, ҳар ким бизинг Аҳмаднинг хомушлиғи била борғай, ҳар не Шиблий г.а Жунайддин топибдурлар, андин топқай. Бир кун Шайх Саъдуддин Ҳуммуий Журфонға етти. Киши юборди ва Шайх Аҳмадни тилади. Шайх Аҳмад узлат нияти қилиб эрди, келмади. Яна киши юбордики, келмак керакки, манга ишорате етибдурки, чун сенинг учун Шайх Али ижозат битибдур, мен ҳам битигаймен. Шайх Аҳмад жавоб юбордики, мен Ҳақ с. т. ни ижозатнома била парастиш қилмоғумдур. Шайх Рукнуддин Алоуддавла дебдурки, манга бу сўз андин бағоят хуш келибдур. Бир қатла Шайх Аҳмад муридларидин бириники муроқабаға машғул эрди, кафшин чиқариб, неча кафш бўйниға муҳкам урди. Ул мурид деди: муроқабададурмен, Шайх не учун озурда қиладурлар? Шайх дедики, муроқаба биравга ярашурки, бир ҳафта таом емамиш бўлғай, чун аёғ уни эшиткай, хотирға келмагайки, бу киши менинг учун таом келтурадур эркин. Шайх Аҳмад олти юз олтмиш тўққузда раби ул охир ойининг салхида дунёдин ўтти.
483. Шайх Нуруддин Абдурраҳмон Исфаройиний Касирқий қ. с.
Ул Шайх Аҳмад Журжоний асҳобидиндур. Толиблар таслики ва муридлар тарбияти ва аларнинг вақосъи кашфида азим шони бор эрмиш. Шайх Рукнуддин Алоуддавла қ. р. дебдурки, агар охир уз-замонда Шайх Нуруддин Абдураҳмон қ. с.нинг вужуди бўлмаса эрди, бу тоифанинг сулуки тариқи тамом маҳв бўлур эрди ва нишон қолмас эрди. Аммо чун Ҳақ с. т. бу тоифанинг барақотин боқий тилар эрди, анинг била мужаддад қилди. Ва ҳам Шайх Алоуддавла дебдурки, бир кун жамоатхонада ғойиб бўлдум. Имом Муҳаммад Ғаззолийни кўрдумки, ўлтуруб эрди ва бошин тизи устига қўюб эрди ва қаламни икки бармоғи орасида тутуб мутаҳаййир эрди. Сўрдумки, не воқеъдур ва Имом не фикрдадур? Деди: нечук мутафаккир бўлмағайменки, мен дунёда симурғқа ўттиз сифат битибмен ва бу соат кўрарменки, барча ғалатдур. Ва бу воқеъани Шайх Нуруддин Абдурраҳмонға арз қилдим, буюрдики, ажабдур. Мен дағи Шақон кентида эрдим ва ул вақт манга сўз айтмак маърифатида кўп шараҳ эрди. Ғайбда кўрдумки Ҳақ с. т. манга айтурки, сен билмассанки, ҳар ҳасратки Имом Ғаззолийға бор, мундин ортуқ йўқдурки, сулукни тугатмай бизинг хизматимизға келди. Андин сўнграки ул ғайбдин келдим, ўз тилимда уқдае топтим ва хомушлик пеша қилдим ва ўз ишимга машғул бўлдум. Анинг валодати олти юз ўттуз тўққузда, шаввол ойи экандур ва Бағдодда дунёдин ўтубдур.
484. Шайх Абулмакорим Рукнуддин Алоуддавла Симноний қ. с.
Алар аслда Симнон мулукидиндурлар. Ўн беш яшағондин сўнгра вақт султони хидматиға иштиғол кўргуздилар. Бир урушдаки султонға аъдо била воқеъ эрди, аларға жазбае етти. Андин сўнгра олти юз саксон еттида Бағдодда Шайх Нуруддин Абдурраҳмон Касирқий суҳбатиға етиштилар, ул вақтдаки Ҳижоз сафаридин мурожаат воқеъ бўлуб эрди. Ва олти юз саксон тўққизда иршод изни топтилар. Ва етти юз йигирмада Саккокия хонақоҳида ўн олти йил муддатда юз қирқ арбаъин чиқардилар. Дерларки, сойир авқотда яна юз ўттуз арбаъин ҳам чиқарибдурлар. Чун ёшлари етмиш етти йилға етишти, етти юз ўттуз олтида ражабнинг иккисида жумъа кечаси Сўфиободнинг буржи аҳрорида оламдин ўттилар. Ва Қутби-замон Имодуддин Абдулваҳҳоб ҳазирасида мадфун бўлдилар. Бир кун дарвише алардин савол қилдиким, чун бу баданға туфроқта идрок йўқдур ва руҳ андин муфориқ бўлубдур ва арвоҳ оламида ҳижоб йўқдур, не иҳтиёждур қабр бошиға бормоқ? Чун ҳар мақомдаки, бир бузургнинг руҳиға таважжуҳ воқеъ бўлубдур, ҳам-улдурки киши қабри бошиға борибдур. Шайх дедиларки, кўп фойдаси бор. Бири буким, бировки бир азизнинг қабри зиёратиға борур, ҳар неча ул ёнки қадам қўяр, таважжуҳ кўпрак бўлур. Чун туфроғи бошиға етар, ҳисси доғи ул туфроғни мушоҳада қилур ва таважжуҳда ҳисси доғи машғул бўлур ва куллий мутаважжиҳ бўлур, фойда кўпрак бўлур. Яна бир буки, ҳар нечаки руҳда ҳижоб йўқдур ва барча олам анга бирдур, аммо баданеки тамом тириклик айёмида анинг била суҳбат тутмиш бўлғай ва анинг бадан маҳшури ,бўлғайки, ҳашрдин сўнгра абад ул-абадки, бўлғусидур, анинг била бўлғай, ул мавзеъға назар ва тааллуқи кўпрак бўлғусидур ўзга ердин. Бу сўздин сўнгра ҳикоят қилдики, бир вақт Жунайд қ. с. хилватида бўлур эрдим. Ва анда завқ тамом юзланур эрди. Жунайд воситасидинки, ул хилватда бўлур эрмиш. Чиқдим, дағи анинг қабри бошиға бордим, хилватидағи завқни топмадим. Бу маънони Шайх қ. с. хидматида арз қилдим. Дедиларки, ул завқни Жунайд жиҳатидин топтингму? Дедим: бале! Дедиларки, мавзеъи маълумдурки ул умрида неча қатла анда бўлмиш бўлғай. Ҳар қачон завқ етса, баданеки топар экандур, анинг била мусоҳиб экандур, авваледурки завқ кўпрак ҳосил бўлғай, аммо шоядки туфроғи бошида ҳеч машғуллиғидин таважжуҳда тақсире воқеъ бўлмиш бўлғай. Охир бир хирқаеки аҳли диле ани киймиш бўлғай, анинг завқи мушоҳада бўлур ва бадан хирқадин яқинроқдур. Ва зиёратиинг фавойиди кўпдур. Масалан, бирав мундин Ҳазрат Рисолат с. а. в. руҳониятиға таважжуҳ қилса, файз топар. Аммо агар Мадинаға борса, ул Ҳазратнинг мутаҳҳар руҳи анинг ул азиматидин ва йўл ранжи тортқондин чун воқифдур ва Мадинаға еткандин сўнгра доғи ҳис била ул Ҳазратнинг равзасини кўрса ва зоҳир ва ботин била мутаважжиҳ бўлса, мунунг фойдасиға анинг фойдаси била не нисбатдур? Ва мушоҳада аҳлиға бу маъно таҳқиқдур. Ва алар дебдурларки, анбиё анинг учун келибдурларки, халқнинг кўзларин ўз айбларин кўрарга очқайлар, то ўз айбларин ва Ҳақ таолонинг камолин ва ўз ажзин ва анинг қудратин ва ўз зулмин ва анинг адлин ва ўз мазаллатин ва анинг иззатин ва ўз жаҳлин ва анинг илмин ва ўз бандалиғин ва анинг худовандлиғин ва ўз фақрин ва анинг ғиносин ва ўз тақсирин ва анинг неъматларин ва ўз фаносин ва анинг бақосин билгайлар ва ботин кўзлари мунга бийно бўлғай. Ва ҳам ушбу қиёс била шайх ҳам анинг учундурки, муридлар кўзин бу маъниға очғай. Пас, ҳар неча мурид ўз камоли исботиға кўпрак кўшиш қилғай, ё амале қилғайки, анинг камоли зоҳир бўлғай. Шайхқа андин ранж кўпрак етишгайки, шайх бу ранжларни анинг учун тортарки, муриднинг нафсининг ўз камолин кўрар кўзин тиккай ва Ҳақнинг камолин кўрар кўзин ёрутқай. Ва ул ҳар лаҳза ўз камолин кўрарга бир кўз очқай, пас, шайхнинг ранжи зоеъ отиға кўшиш қилғай ўз ҳаққида. Дарвеш керакки, ўз нафси каминида бўлғай, то ҳар кўзки, ўз камолин кўрарға очқай, филҳол ани тиккай. Ва агар мундоқ ( қилмаса, анга хабар бўлғунча нафс анинг ҳар сари мўйидин ўз камолин кўрарга бир кўз очқай ва Ҳақнинг камолин кўрардин кўр қилғайки, нафснинг одати будур. Ҳам алар дебдурларки, Тенгри таоло то кишининг сиррин эл кўзидин ёпмоғунча, ва ани халқ кўзидии яшурмоғунча, мумкин эрмас ул киши валоят мартабасиға етмак. Ва [дўстларим қуббаларим остидадир]1нинг маъноси будур. Ва бу қабоб башарият сифатидур ва пардае эмас бўздин ва ё ўзга жинсдин. Ва сифат улдурки, анда айбе зоҳир қилғай, ё бир ҳунарни андин эл кўзига айб кўргузгай. Ва [уларни мендан бошқалар танимайдилар]2нинг маъноси будурки, то иродат нури била биравнинг ботинин ёрутмағай, ул валини танимағай, пас ул нур ани танимиш бўлғай, йўқ ул киши. Ва ҳам алар сўзидурки, дарвешлар ки, ўз ишлариға машғулдурлар, керакки баттолни ўз ораларида қўймасаларки, бир бекор юз даркор кишини бекор қилур.
Ш е ъ р:
[Бекорчиларнинг касаллиги ғайратлиларга тез
[Бекорчиларнинг касаллиги ғайратлиларга тез
ўтади.
Совуқ кулни чўғ устига ташласанг, ўчади]3.
Ҳам алар дебдурларки, Ҳаким Тирмизий ва жамоате мағорибадин дебдурларки, [авлиёликнинг бошланиши пайғамбарликнинг охиридир]4. Бир кун Бағдодда Шайх хилватида эрдук. Буюрдики, ул жамоатки дебдурларки, [авлиёликнинг бошланиши пайғамбарликнинг охиридир]5. Мунға узре бор. Алар ул сўздин муни тилаб эрканларки, [Шариатда авлиёликнинг бошланиши анбиёликнинг ниҳоясидир. Тариқатда авлиёликнинг ниҳояси анбиёликнинг бошланишидир]6. Невчун? Ҳазрат Рисолатқа с. а. в. шариат камоли ишининг охирида тамом бўлдики, [бугун сизларга динингизни комил қилдим]7. Ва вали то шариатни такмил қилмағай, валоятқа қадам қўя олмас. Пас, улча набиға шароеъда ишининг ниҳоятида бўлса, валиға бидоятида бўлғаи. Невчунки, агар киши ул аҳком билаки, Маккада нозил бўлди сулук қилса, ул аҳкомғаким, охир умрда Мадинада нозил бўлди, илтифот қилмаса, ҳаргиз валоятқа етмагай. Балки агар инкор қилса кофир бўлғай. Пас, валоят ибтидоси улдурқи, барча шароеъни камол била қабул қилғай ва мутобаат кўргузгай, аммо тариқат улдурки, ҳар неча вали саъй қилса ва мартабаси олий бўлса, анинг руҳиға ул навъ меърожеки набининг жисмиға бўлубдур, ҳосил бўлмағай ва маҳолдурки бўлғай. Чун валоятнинг интиҳосида валининг руҳи набининг жисмиға мушобаҳат топар, тариқатда ниҳоят ул-авлиё бидоят ул-анбиё бўлғай. Ва ҳам алар буюрубдурларки, анбиё алайҳиссалом омидан гунаҳ иншосидин маъсумдурлар ва авлиё гуноҳни хор тутмоқдин маҳфуз. Ва Мустафо с. а. в. дин марведурки, [агар мағфират қилсанг, барчани мағфират қил! Қайси банданг борки, гуноҳ қилмаган?]8. Ва бу фақир қошида ҳеч гунаҳ андин ёмонроқ эмаски, банда ўзин муқассир ва мужрим билмагай.
485. Ахий Али Мисрий қ. с.
Ул Шом мулкида бир шайх эрди ва кўп муридлари бор эрди. Аммо чун мунсиф киши эрди. Муридларидин жамъиғаки мустаид эдилар, дедиларки, агар сиз Ҳақ толибисиз, мен дағи Ҳақ толибимен. Ва муршиде топмайменкн, анинг қошида сулук қилғай эдим. Эмди воқеъада кўрубмен ва шаҳодатда ҳам эшитадурменки, Хуросонда муршиде бор, мукаммал. Кўрунг борали ва анга мушарраф бўлали ва ул муршид хидматида бир неча кун сулук қилали ва андинки, халқ бизда гумон элтурлар, бир нима ҳосил қилали! Алқисса, бусўз била келиб эрди ва Шайх асҳобиға дохил бўлуб эрди, ўзининг жамъи муридлари била. Шайх буюрдиларки, аларнинг иродати мундин сўнгра санга менинг иродатимдур, аммо сенинг васотатинг аларға нафъ қилур. Андоқки, менинг қошимда шайх ва Мустафо с. а. в. орасида ҳар нечаки хирқа кўпрак, йўл ёруғроқ ва сулук осонроқдур, ҳадис хилофики, анда ҳар неча восита озроқ бўлса, ҳадис саҳиҳроқдур. Невчунки, андаки хабардур, ҳар неча восита кўпрак бўлса, тафсир иҳтимоли кўпрак бўлур, аммо мундаки, хирқадур, ҳар неча машойих нури кўпрак бўлса, йўл ёруғроқ ва аларнинг руҳонияти мадади кўпрак бўлур. Бир кун Шайх Мансур Ҳаллож сўзи ораға тушти. Ахий Али Мисрий анинг ҳолидин истифсор қилди. Ҳазрат Шайх андин сўнграки алар бобида кўп сўзлар айттилар, дедиларки, ул вақтки, манга ҳол гарм эрди, анинг мозориға бордим. Чун муроқаба қилдим, анинг руҳин иллиййинда топтим, олий мақомда муножот қилдим. Ва дедим, Худовандо, бу не ҳолдурки, Фиръавн [Мен сизларнинг олий Парвардигорингизман]1 деди ва Ҳусайн Мансур [«Мен Ҳақман»]2 деди ва иккаласи улуҳият даъвоси қилдилар. Эмди Ҳусайн Мансурнинг руҳин иллийнинда ва Фиръавн руҳи сижжиндадур, мунда ҳикмат недур? Менинг сирримда нидо қилдиларки, Фиръавн ўзин кўрмакка тушти ва барча ўзин кўрди ва бизни гум қилди ва Ҳусайн Мансур барчамизни кўрди ва ўзин гум қилди, кўрки не фарқ бўлғай андин мунгача.
486. Шайх Нажмуддин Муҳаммад Эдконий қ. р.
Ул ҳазрат Шайх Рукнуддин Алоуддавланинг муридидур. Ва умри саксонга етган экандур. Етти юз етмиш еттида дунёдин ўтубдур ва Исфаройин омолидин бир ҳисорда мадфундур. Ул дебдур: Ҳазрат Расул с. а. в. қавмидаким, [саводи аъзам– Қуръонни лозим тутинг ва унга маҳкам боғланинг!]1.
487. Ахий Али Деҳистоний р. т.
Шайх дебдурларки, арбаъинда панжшанба кеча арбаъиннинг ўттуз тўққузунчи кечасида ғайбда кўрдумки, жамоат мусофирлар келдилар ва ораларида бир йигит эрдики, Ҳақ таолонинг анинг била иноят назари бор эрди ва анга менинг тарбиятимға ҳаволадур. Чун шаҳодат оламиға келдим, ходимға дедимки, ҳеч мусофирға борур ижозати берма, мен чиққунча. Қазоро, ҳам ул замон мусофирлар етиштилар. Дедимким, масжиди жомеъдаки, тонгла арбаъин туганмиш бўлғай мусофирларни келтурки, кўриб аларға ижозат берали. Тонглаки масжидға бордим, мусофир дарвешлар келдилар ва салом қилдилар. Ҳар неча назар қилдим, ул кишиники мен кўруб эрдим, аларнинг орасида топмадим. Дедим: магар яна бир қавм еткусидурлар. Намоз қилиб, уйга келдук. Ходим келиб дедики, бу жамоате дарвешлардин бириси магар рахтлари қошида экандур ва масжидқа келмагандур, дархост қиладурки шайхни кўргай. Дедим: келсун! Эшикдин киргач танидимки, улдур. Салом қилди ва лаҳзае ўлтурди ва қўпти ва чиқти. Ходимға дедимким, чиқиб бу йигитга айтки, бир неча кун мунда бизинг била бўлсунки, бизинг анинг била ишимиз бор. Чун ходим ташқари чиқибдурки, ул қайтиб келадур. Ходим андин ҳолни сўрубдур. Ул дебдур: Шайхқа айтки, мени қабул қилсинларки, дарвешлар хидматиға машғул бўлайин. Ходим дебдурки, Шайх мени ушбу иш учун юбориб эрди. Ани олиб кирди. Мусофирлар бордилар ва ани хидматқа машғул қилдим. Хидмате қила бошладики, одамедин андин яхшироқ мутасаввар бўлмағай. Уч йилдин. сўнгра зикрлар айтти ва хилватлар ўлтурди ва яхши ҳоллар анга юз кўргузди. Бир кун сафарда эрдук ва ул бир суффада ўлтуруб эрди. Менинг назарим анга тушти, кўрдумки, олий вориде анга нозил бўладур ва пас шигарф ҳоле анга юзланадур. Қўптум ва анинг қошиға бордим, мағлуб ва ул ҳолнинг масти бўлуб эрди. Анга наҳиб била дедимки, не ҳолдасен ва не кўрдунг, айт! Деди: айтаолман. Дедим: ёй чайнама, айт! Ва зажр била сўрдум, айтти. Ва ал-ҳақ олиймақом эрди, аммо чун кўрдумки, анда ажабе пайдо бўлғудекдур. Ани дедим нима эмас ва нафй қилдим, бори ул мақомда ўзида бир нима пайдо қилди; ва муддати мадид анинг димоғидин ул бормас эрди, то андин сўнгра неча вақтдин сўнг самадият тажаллиси била мутажалле бўлди. Ва ул мақомедурки соликка андин иҳтиёж егуликка қолмас. Чун ул мақомда ўзин кўрди, ғуруре анда пайдо бўлди ва ўзига дедики, нима емамак Ҳақ таоло сифатидур ва бу манга ҳоло ҳосилдур ва ботинида худойлиғ даъвоси бош урабошлади ва емак тарки қилди. Ҳар нечаким таёғлар эрдим ва тишлари орасиға йиғоч солиб очиб, шарбат ва ғизо оғзиға солдурур эрдим, яна оғзидин тўкар, ташлар эрди. Қўйдуқки, ўз кўнгли била егай! Ҳам емади, то олти йил мундин ўтти. Ва бу дастур била дарвешлар хидматиға қиём кўргузур эрди. Бир улуқ саодати бу эрдики, бовужуди даъволар ва ҳоллар ҳаргиз ўзин мендин бениёз кўрмади. Ва агар бу бўлмаса, ҳам аввалларда ўқ ул вартада зоеъу ҳалок бўлур эрди. Ва ўттиз етти йилдурки, мен Ҳазрат Шайх иршоди била толиблар иршодиға машғулмен, бу тоифадин кўпни кўрдум, бу Ахий Алидекки анга дунё лаззатиға ва ўз нафс ҳаззиға майл бўлмағай, ҳаргиз кўрмайдурмен. Ва йигирма беш йилдурки, дарвешлар орасидадур, ҳеч киши андин эшитмайдур эркинки, манга емакдин ва ичмакдин ва ҳеч жинс нимадин нима керак демиш бўлғай. Ва бовужуде улки беморлиғлар тортибдур, ҳеч киши ани такя қилғон кўрмайдур ва ҳеч кишига айтмайдур ва ҳеч кимдин даво тиламайдур. Алқисса ул мақомдаким ғизодин фориғ эрди, олти йилгача қолди. Андин сўнгра Каъбаға борур эрдим, ани ўзум била элттим. Чун Мадинаға етиштук, анга дедимки, агар Ҳазрат Расул с. а. в. умматисен ва менинг муридимсен, ани қилмоқ керакки, Ҳазрат Расул с. а. в. қилнбдурлар ва мен қилурмен, йўқ эрса, қўп ва кетки, мундин ортиқ бизинг суҳбатимизда бўла олмассен! Али Дўстий ҳозир эрди, бир луқма анинг оғзиға солди ва ул еди. Бир кун таъйин қилдимки, уч луқма егай. То Маккага еттук, андин сўнгра буюрдимки, андоқки сойир дарвешлар нима ерлар, ул дағи егай! Ва ул вартадин халос бўлди.
488. Абулбаракот Тақиюддин Али Дўстий Симноний қ. с.
Ул дағи Шайх Рукнуддин Алоуддавланинг асҳобидиндур. Бир кун Ҳазрат Шайх маориф сўрарда буюрубдурларки, модомики солик тажаллий вақтида сурате идрок қилур, ул тажаллий сувари бўлғай ва Ҳақ таолони ул суратдин муназзаҳ тутмак керак, аммо ани Ҳақ тажаллийси билмак керак, андоқки Мусо а. с. дарахтдин [албатта мен Аллоҳмен]1 эшитти. Ҳар ким десаки, дарахт Тенгридур, кофир бўлғай ва ҳар ким деса, бу сўзни Тенгри демади, ҳам кофир бўлғай. Бу суваре тажаллиини бу навъ эътиқод қилмоқ керак. Ва ул кун Тақиюддин Али Дўстий ҳозир эрди. Шайх буюрдиларки, бу йил манга Али Дўстнинг воқеаси бисёр хуш келди. Ва дарвешларнинг эътиқоди саботи учун айтай. Ҳақ таоло бу йил анга бир қатла куллий мавжудот суратида тажаллий қилди. Ва ул Ҳақ таоло тасбиҳу танзиҳин сувар лафзи била андоқки Ҳақ таоло анинг тилига жорий қилур эрди, айтур эрди. Ҳақ с. т. ўзлуки била андин сўрдиким, мени кўрдунг? Ул дедики, Бор Худоё, кўрмадим! Ҳақ таоло буюрдиким, буларки кўрдунг, не эди? Жавоб бердики, осору афъолу сифотинг сувари эрди ва сен барча суратдин муназзаҳсен. Ҳақ с. т. бу сўзда анга сано айтти ва бу маънони андин писандида тутти.
489. Амир Саййид Али б. Шиҳоб б. Муҳаммад Ҳамадоний қ. с.
Улуми зоҳирию ботинида жомеъ эрмиш. Ва аҳли ботин улумида мусаннафоти бор: «Асрор ун-нуқта» китобидек ва «Асмоуллоҳ» шарҳидек ва «Фусус ул-ҳикам» шарҳи ва «Қасидаи хамрияи Форизия» шарҳидек ва булардин ўзга ҳам. Алар Шайх Шарафуддин Маҳмуд б. Абдуллоҳ Маздақонийнинг муридидурлар, аммо одоби тариқат касби соҳибус-сирр, байнал ақтоб Тақиюддин Али Дўстий қ. р. қошида қилибдурлар. Ва чун Шайх Тақиюддин Али Дўстий дунёдин ўтубдур, яна ружуъ Шайх Шарафуддин Маҳмудқа қилибдурлар. Ва дебдурларки, фармон недур? Шайх таважжуҳ қилиб дебдурки, фармон улдурким, оламнинг ақсою билодида кезгайсен. Алар уч қатла рубъи маскунни эврулубдурлар. Ва минг тўрт юз валий суҳбатиға мушарраф бўлуптурлар ва тўрт юзни бир мажлисда топибдурлар ва етти юз саксон олтида зулҳижжа ойининг олтисида Кабру Савод вилоятининг яқинида оламдин ўтуптурлар. Ва муборак жисмларин Хутталонға нақл қилибдурлар.
490. Шайх Абдуллоҳ Ғаржистоний қ. с.
Шайх Рукнуддин Алоуддавланинг асҳобидиндур. Ғаржистоннинг кентларидин биридиндур. Кичик эркандурки, отаси фавт бўлубдур ва онаси яна биравга тегибдур. Бир кун андин амре воқеъ бўлғондурки, ўгай отасидин қўрқубдур ва қочиб, кентдин чиқибдур. Ва ул кент навоҳисида бир улуқ йиғоч бор экандур. Ул йиғочқа чиқиб ёшунубдур. Ва ул йиғоч тубида бир чашма эрмиш. Иттифоқан жамъи дарвешлар келиб, ул чашма бошида манзил қилибдурлар. Ва ул чашма суйида анинг аксин кўрубдурлар. Ани ул дарахтдин тушуруб, ўзлари била олиб борибдурлар. Ва ул сафарда гузарлари Симнон вилоятиға тушубдур. Ҳазрат Шайх хидматиға борибдурлар. Ул ҳам билаларича борибдур. Чун Шайхнинг муборак назари анинг сари тушубдур, фаросат нури била анинг камоли қобилиятин бу тариқда маълум қилибдурлар. Мусофирлар азимат қилғондин сўнгра кишилар юбориб, ани қайтарибдурлар. Мусофир дарвешлар кўп изтироб қилибдурлар ва вақт султони ҳукмиға ружуъ қилибдурлар. Чун Шайхнинг ҳаққо нияти барчаға зоҳир эрмиш, ҳеч фойда қилмайдур. Ва Ҳазрат Шайх анинг тарбиятиға машғул бўлуб, Шайхнинг илтифоти била улуғ мақомларға етибдур. Ва Шайхнинг мунча иҳтимом ва илтифотики, анинг борасида бор экандур, маълум эмаски, асҳобдин ҳеч кимга бўлмиш бўлғай. Чун муридлар иршоди ва такмили мартабасиға етибдур. Тус вилоятиға ҳавола топибдурки, борғай. Анда келгандин, сўнгра толиблар иршодиға машғул бўлубдур. Вақт подшоҳи андин истидъо қилибдурки, баъзи урушқаки адувси била воқеъ бўлғондур, анинг била борғай. Борғондин сўнгра ул урушта шаҳодат мартабаси топибдур ва жасадин Тусқа нақл қилибдурлар ва қабри андадур.
491. Бобо Маҳмуд Тусий қ. с.
Шайх Абдуллоҳ муридларидиндур. Бир қатла Шайх жамъи муридлар арбаъинда ўлтуруб эрди. Бир кеча хонақоҳ ходимиға дедики, кеча воқиф бўлки, икки дарвешға азим ворид еткусидур. Ногоҳ бехудлуғ қилма-ғайлар ва хилватдин ташқари чиқмағайлар. Ходим ҳозир бўлур эрди. Ногоҳ Бобо Маҳмуд наъраи урди ва хилватдин чиқти. Ва яна бир дарвеш ҳамким, оти Ҳинду Илёс эрди, ул дағи қичқириб, бехудона югуруб чиқиб ва юз биёбонға қўйдилар. Ходим кейниларича югуруб, Ҳинду Илёсқа етти ва ани тутти. Ва Бобо Маҳмуд мажзуб ва мағлуб юз саҳроға қўюб эрди, киши ета олмади. Ва Ҳинду Илёс Шайх асари тарбиятидин филжумла ўз ҳолиға келди, аммо Бобо Маҳмуд иши забт қилмоқдин ўтти. Ва ани уқалойи мажонин дебдурлар. Ва каромот ва хавориқи одот кўп андин зоҳир бўлур эрди, андоқки машҳурдур.
492. Ахий Али Қутлуқшоҳ қ. с.
Ул дағи Шайх Абдуллоҳ муридларидиндур. Ва Шайх тарбияти асаридин камолға, балки такмил мартабасиға етти. Ул вақт Шайх Абдуллоҳни замон подшоҳи черик таклифи қилди. Ахий Али ҳозир эрмас эрди. Шайх васият қилиб дедики, биз бу сафарда шаҳодат давлатиға мушарраф бўлғумиздур, бизинг ўрнумизға Ахий Алини ўлтуртунгуз. Ва андоқ бўлди ва андоқ қилдилар.
493. Шайх Ҳофиз Умар Абардиҳий қ. т. с.
Ахий Алининг муридларидиндур. Ва кичик ёшида Мавлоно Разиюддин Али Моёний р. т. дин Хизр а. с. нинг суҳбатдори эрмиш, назар ва тарбият, топибдур. Шайх Ҳофиз дебдурки, авойилдаки манга Ҳақ йўли сулуки доияси пайдо бўлди. Нишобурда Мавлоно Шамсуддин Халифа иршодға машғул эрди. Дайрон деган кентда Шайх Ахий Али. Ва ҳар вилоятда бир азизнинг отин тутарлар эрдики, фақр тариқи иршодиға машғулдур. Мутараддид эрдимки, қайси бири хидматиға борайин. Бир кеча воқеъда кўрдумки, жамоате машойиху авлиё бир манзилда ҳозирдурлар. Бу воқеъалари шарҳида тул бор. Ҳосили будурки, бир ҳайбатлиқ улуқ киши Шайх Ҳофизни кўтариб, мажлис ҳуззори машойихдин бирининг этакига қўюбдур ва дебдурки, бу тифлға сут бер. Ва ул Шайх Ахий Али эрмиш. Шайх Ҳофиз билибдурки, анинг тарбияти Ахий Алиға ҳавола бўлди. Неча кундин сўнграки, Шайх Ахий Али хидматиға борибдур. Шайх Али анга боқиб, табассум қилиб, дебдурки, сут ичкали кеч келдинг. Шайх Ҳофиз байъат илиги Шайх Ахий Алиға берибдур ва таважжуҳ қилиб, талқин олибдур. Ул дебдурки, Макка сафаридаким, Бағдодқа еттук, Шайх Нуруддин Абдурраҳмон Бағдоднинг шайх ул-исломи эрди, бузургвор жаддининг халифаси. Видоъ вақти манга васият қилдики, чун Ҳазрат Рисолат с. а. в. равзасиға мушарраф бўлсанг, менинг ниёзмандлиғимни ул Ҳазратқа еткуруб, бу иборат била арз қилғайсенки, умматингнинг аслларидин Абдурраҳмон отлиғ бир қари осий дуо еткурди. Чун мунга Мадинада ул давлат муяссар бўлди. Шайхнинг ул сўзи хотиримға келди, ҳам ул иборат била арз қилдим. Ҳазрат Рисолат с. а. в. муборак қошлариға гириҳ солиб дедиларки, сен мундоқ демаки, ул ғоят тавозуъдин мундоқ дебдур ва ул менинг умматимнинг акобиридиндур. Ул сафардин қайтқонда, ул хабарни Шайхқа еткурдум, бағоят хушҳол бўлуб, манга хайр дуоси қилди.
494. Хожа Абдурраҳмон Гаҳворагар қ. с.
Хожа Абдурраҳмон қ. с. Ҳақ таолонинг маҳбубларидин ва мажзубларидиндур. Аларнинг ғариб ҳолоти кўпдур. Шайх Ҳофиз Умар р. дебдурки, бир вақт бу вилоятда азим вабо бўлди. Бир кун Мавлоно Разиюддин Али Моёний қ. с. ўз кенти Моёндин Абардиҳқа ташриф келтурдилар ва кентнинг ташида тушуб, мени тиладилар. Ва дедиларкн, амр мундоқдурки, менинг била келиб, Исжил деган ерда Шайх Муҳаммад Холид р. қабри бошида «Қуръон» хатм қилғайсен, шояд бу бало дафъ бўлғай. Амр имтисоли қилдим, аммо бу жиҳатдинки, ул фурсатда Хожа Абдурраҳмон Гаҳворагар қ. с. Исжилда бир тош устида ўлтурур эрдики, Шайх Муҳаммад Холид қабри бошидадур. Ва буюк сўзлар айтур эрди ва Мавлоно Разиюддин Али хидматлари ғоят ташарруъда эрдилар. Мен мутафаккир бўлдимки, бўлмағайки, алар орасида амре воқеъ бўлғайки, ул балиятдин саъброқ бўлғай. Чун Исжилға яқин еттук, бирав йўлуқди. Аидин Хожа аҳволидин сўрдум. Дедики, эмдигача тош устида ўлтуруб эрди, ногоҳ қўпди ва дедики, бир қож келадурки, мен анинг била калла ура олмасмен. Ва ул яқинда бир ҳарос эрди, анда кирди ва бир чуқурға кириб яшунди. Биз чун кентга еттук ва мазор бошиға туштук ва кент аҳли йиғилдилар ва ғавғо қўпдики, вилоят ҳокими Амир Али Бек Хожа зиёратиға келадур. Кент аҳли Мавлоноға дедиларки, Хожа сизинг келадурганингиз жиҳатидин фалон ҳаросда бир чуқурға кирибдур. Агар ҳоким ани топмаса, шоядки бизга ғазаб қилғай! Мавлоно хидматлари ул ҳаросқа мутаважжиҳ бўлуб, ул чуқур устига етиб, Хожага дедики: меҳмонни мундоқ тутқайлар, Хожа чиқиб, иккаласи қучушуб, Хожа Мавлононинг қулоғиға бир сўз айттики, Мавлоноға йиғламоқ юзланди ва йиғлай бошлади. Ва муддате ул ерда туриб эрдиларки, бирав дедики, Амир Али Бек ташқари интизор тортадур. Мавлоно хидматлари Хожаға танбиҳ қилдилар, Хожа чиқиб, Алибек била кўрушдилар. Ва дедиларки, [ҳой мўғулгина, кет!]1. Ул азимат қилгач Хожа: [Мўғулгина кетгинки, азиз меҳмоним. бор!]2 дер эрди. Ва ул югурур эрди, то назардин ғойиб бўлди. Андин сўнгра Хожа била Мавлоно зиёрат бошиға келдилар ва мен хатм оғоз қилдим. Тиловат асносида Хожа буюк сўзлар бунёд қилди. Мавлоно ҳай урди ва Хожа тик турди ва мажлис охириғача ҳеч сўз ўтмади. Ва аларнинг ҳиммати баракотидин Тенгри таоло ул балони дафъ қилди. Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да мундоқ битибдурлар. Аммо бу фақир Хожа Ҳофиз боридинки дарвеш киши эрди ва Шайх Ҳофиз Умар қ. с.нинг мухлис муридларидин эрди, мундоқ истимоъим борки, Хожа буюк сўз бунёд қилғондин сўнгра Мавлоно ҳай урубдур. Хожа андин сўнгра Мавлононинг қулоғиға сўз айтибдурки, Мавлоно йиғлабдур ва кўп ниёзмандлиғлар қилибдур. Мавлонодин махсус муридлари ул кайфиятни таҳқиқ қилғандин сўнгра мундоқ дебдурларки, йигитлигимдаки, таҳсилға машғул эрдим ва фақр тариқи сулуки дойим кўнглумга ўтар эрди ва орзум бор эрди. Бир кеча воқеъада кўрдумки, икки киши мени ёткурдилар ва кўксумни ёрдилар ва кўнглумни чиқариб, бириси офтоба била сув қуйди ва бириси кўнглумни юди ва яна кўксумга солдилар ва буткардилар. Мен ул воқеъа кўргали таҳсил ишин барҳам уруб фақр тариқи сулукини ихтиёр қилдим. Бу замонки, мен Хожага буюк сўз айтқон жиҳатидин густохона ҳай урдум, оғзин қулоғимға келтуруб дедики, мунча йил бурунроқ фалон таърихдаки сен таҳсилға машғул эрдинг, воқеъада Хизр била менким сени ётқурдуқ ва кўксунгни ёрдуқ ва кўнглунгни чиқариб, биримиз су қўюб, биримиз юб, яна кўксунгни буткардук. Ва ул иш санга боис ул бўлдики, фақр йўли сулукига машғул бўлдунг, ул ҳақгузорлиғдурки, ҳоло бизга ҳай урарсен. Ул замон йиғламоғим боиси бу эрди. Муридлар барча қулоқ тутуб, Хожаға ўзга ақида қилдилар. Ва Хожанинг қабри Машҳад вилоятида Гурмакон деган кентдадур, валлоҳу таоло аълам.
495. Мавлоно Фахриддин Луристоний қ. с.
Ул улуми зоҳирий таҳсилиға машғул эрмиш. Доим хотирға келур эрмишки, Тенгри таоло йўли сулукиға машғул бўлғай. Бир кун мутолаадин калол топиб, хотир ташҳиси учун ҳужрасидин чиқиб, сайр қилурда кўнглига келибдурки, сен бир кун худ бу ишдин чиқар хотиринг бор, бу кун ул кун бўлсун. Мисрда бир мадрасада эрмиш, яна ҳужрасиға бормайдур ва кутуб ва ҳар неки анда бор экандур, барини қўюб, Шайхи Шайхуллоҳ деган дарвешки, ул вақт Мисрда толиблар иршодиға машғул эрмиш анинг хидматиға бориб, сулук бунёд қилибдур. Чун ул дунёдин ўтубдур, бир комил муршид талабиға сафар ихтиёр қилибдур. Неча шайх суҳбатиға етибдур ва мақсуди ҳосил бўлмайдур. Ул вақт Шайх Ҳофиз Умар иршодға машғул экандур, анинг овозасин эшитиб, анинг хидматиға бориб, анга мушарраф бўлубдур. Суҳбат туташибдур ва хуб сулуклар даст берибдур ва арбаъинлар ўлтурубдур ва тарбиятлар топибдур ва куллий мақосид ҳосил қилибдур. Шайх Ҳофиз Умар дунёдин ўтгандин сўнгра Жом қасабасиға келиб, Ҳазрат шайх ул-ислом Аҳмад Жом қ. с. равзаси живорида сокин бўлубдур. Ва Ҳазрат Махдумий н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, Харжардда аларнинг отаси саройиға Мавлоно келган экандур. Ва алар сиғари синда экандурлар, андоқки аларни тизи олдида ўлтуртқон экандур. Ва муборак бармоғи била ҳавода ишорат била машҳур отларни, Умар ва Алидек битир эркандур. Ва Ҳазрат Махдумий бовужуди туфулият ўқур эркандурлар. Ва Мавлоно таассуб юзидин табассум қилиб, шафқат ва лутф кўргузур экандур. Алар битибдурларки, аларнинг ул илтифот ва назари менинг хотиримда бу тоифанинг муҳаббати тухми бўлди ва ҳар кун ўзга нашъу намо топар эрдим. Умидим улдурки, бу тоифа суҳбатида тирилгаймен ва буларнинг хидматида ўлгаймен ва аларнинг муҳиблари зумрасида машҳур бўлғаймен. [Аллоҳим, мени мискин ҳолда бор қил, мискин ҳолда ўлдир ва мискинлар қаторида қайта тирилтир!]1. Саккиз юз йигирмадин сўнгра Хуросондин Ҳарамайни шарифайн зодаҳумаллоҳу шарафан зиёратиға азимат қилди ва андин Мисрға борди ва анда Тенгри живори раҳматиға восил бўлди. Ва қабри Қарофададур, Имом Шофиъий р. а. қабри яқинида ва анда - Саййид Фахруддинға машҳурдур.
496. Шоҳ Али Фароҳий қ. т. с.
Шайх Алоуддавла қ. с. муридларидиндур. Отаси Фароҳ вилоятининг ҳокими эрди, қариб эрди, тиладики, ҳукуматдин истиъфо ва инзиво ихтиёр қилиб, умрининг охирин тоату ибодат била ўткаргай. Ўғли Шоҳ Алини замон подшоҳининг ўрдусиға юбордики, ҳукумат нишонин ўз отиға олғай ва ул муъоф бўлғай. Гузари Симнон сари эрди. Ул яқинда қуттоут-тариқ била алар орасида уруш воқеъ бўлди, андоқки Шоҳ Алининг барча мутааллиқлари қатлға келдилар, ўзи қатиқ яралар еб, ўлуклар орасида ўлум ҳоли била йиқилди. Шайх ҳазратиға ғайбда кўргуздиларки, фалон мавзеъда жамоате ўлуклар орасида бир захмлиғнинг руҳидин рамақе бор, анинг сарвақтиға етибки, фақр тариқида тамом қобилияти бор. Шайх ул мавзеға борди ва ҳеч қайсини тирик топмади. Яна қатла ҳамул амрға маъмур бўлди, яна бориб, тирик топмади. Яна бориб, иҳтиёт била кўп тафаҳҳус қилғандин сўнгра бирида ҳаёт асари тафаррус қилди. Ани кўтариб, шаҳрға келтуруб, муолажасиға машғул бўлдилар, то яралари ўнгалиб, ўз ҳолиға келди. Шайх анга дедилар: сиҳҳат топтинг, хоҳ ишинг кифояти учун подшоҳ қошиға бор, хоҳ отанг қошиға бор! Ул дедики, мен Шайхнинг шариф хидматидин ҳеч қаён борур хотирим йўқтур, тиларменки, иродат илигин Шайх этагига урғайман! Охир отаси хидматиға борди ва андин ижозат ҳосил қилиб, Шайх ҳазратиға келиб, Шайх Ҳасан тарбияти била олий мақомотқа қадам қўйди.
497. Шайх Муҳаммад Шоҳ Фароҳий қ. т. с.
Зоҳирию ботиний улум била ороста эрди. Ва ул бир восита била Шоҳ Али Фароҳийнинг муридидур. Ҳаёти охирида ҳаж азимати қилди, Ҳурмуз йўли била. Чун Манужонға етти, бемор бўлди ҳам анда вафот қилди. Ва қабри ҳам андадур. Кашфу илҳом соҳиби эрмиш. Дерларки, ҳаж сафарида бир шаҳрға етибдурки, анда бир хароботе бор эрмиш. Муроқиб ўлтуруб эрмиш. Ногоҳ бир сайҳа урмиш. Уламодин бири ҳозир эрмиш, сўрмишким, не воқеъ бўлди? Демишким, бу шаҳрнинг хароботини манга макшуф қилдилар, анда бир жамила заифа кўрдум. Дедимки, бор Худоё! Бу заифани бу ҳолдин манга бағишла! Сирримға еткурдиларки, не учун демассенки, сени анга бағишлағайбиз. Ул хотун ҳам ул вақтда тавба тавфиқи топди.
498. Шайх Баҳоуддин Умар р. т.
Шайх Муҳаммад Шоҳнинг тағойисидур. Баъзи акобир дебдурларки, маълум эмаски, Шайх Рукнуддин Алоуддавла асҳоби силсиласида анингдек бўлмиш бўлғай.
Кичик ёшдин мажзуб экандур ва жазба осори анда зоҳир экандур. Намоз қилурда асҳобидин биравни ўлтуртур эрмишки, ракаат ададин анга танбиҳ қилғайким, ўзи ани асрай олмас эрмиш. Авойили ҳолда андоқки, бу тоифаға ғоят шавқу тааттуш бўлур мақсудқа ҳеч етмакдин тағойиси қошида изҳори малол қилур эрмиш. Тағойиси анга бу байтнн ўқуб эрмишки,
б а й т:
[Агар нола қилса, ёри сафарда бўлган киши нола қилади. Ёринг қўйнингдаю, яна нега нола қиласан?]1.
Одати бу навъ эрмишки чун масжиди жомеъда ҳозир бўлур эрмиш, ҳукком ва аларнинг хавоси била мусулмонларнинг иши кифоятида сўз айтур эрмиш. Азизе савол қилибдур муники, масжидда мунча эл сўзин сўзлашмакнинг сабаби не эркин? Мундоқ дебдурки, агар ўзумни ул айтмоқ ва эшитмакка машғул қилмасам, мағлуб ва мустаҳлак бўлурмен, ҳавосим ишдин қолур, кўзум кўрмас ва қулоғим эшитмас. Ва сойимуддаҳр бўлур эрмиш. Ҳазрат Мавлоно Саъдуддин Кошғарий қ. дебдурларки, Макка сафарида анга маразе воқеъ бўлди. Ҳар неча асҳоб муболаға қилдилар, ифтор қилмади. Бир кун кўрдум, ғайб аҳлидин жамъи анинг миҳаффаси сари борадур эрдилар. Чун миҳаффа эшикига еттилар, турмадилар ва ўттилар. Мен бу қиссани ўзидин сўрдум. Деди: бале, қутб эрди. Ва асҳобики, иёдатқа келиб эрдилар, миҳаффа эшикига етканда, мен аёғимни узатиб эрдим, ўттилар, аёғимни йиғиштурғандин сўнг қайттилар ва менинг қошимға келиб, фотиҳа ўқудилар. Мавлоно хидматлари дебдурларки, ҳам ул кун сиҳҳат осори зоҳир бўлди ва ифтор қилурға иҳтиёж бўлмади. Ҳазрат Махдумий н. м. н. дебдурларки, баъзи фуқароғаки, таважжуҳ давоми ва иқбол мақсуди ҳақиқийға тарғиб қилур эрди, бу байтни ўқур эрди.
Б а й т:
[Ўз дилоромингга кўнгил боғла ва жумла оламдин кўнгпл уз!]2.
Саккиз юз эллик еттида Раби ул-аввал ойинииг салхнда сешанба куни дунёдин ўтубдур. Ва замои подшоҳи наъшин эгнига кўтариб, хейли йўл борибдур. Ҳиротнинг ийдгоҳининг шимоли ҳадда сари дафн қилибдурлар. Ва олий иморат ясабдурлар. Ва машҳур ва мутааййин мазордур, юзору ва ютабарраку биҳи.
499. Мавлоно Шамсуддин Муҳаммад Асад қ. с.
Зоҳир улумдин табъ жавдатиға ва фаҳм ҳиддатиға шуҳрати бор эрмиш. Ҳазрат Шайх Зайнуддин сулуки тариқида машғул экандур. Бовужуд касби улум ул тариқда сулукидин кундин кунга ўзига зикр таъсири маълум қилғандин сўнгра таҳсил тарки қилибдур Ҳазрат Шайх Баҳоуддин Умар қ. с. била кўп суҳбат тутуб, арбаънилар чиқарибдур. Халқнинг ақидаси ул эрмишки аларнинг муриди эркин. Аммо ўзи анга муътариф эмас эрмиш ва Мавлоно Фахруддин Луристоний суҳбатиға етган эрмиш. Ва Мавлоно анга бир тўнин кийдургон эркандур ва табаррук ҳайсиятидин гоҳ кияр эркандур. Ва сўнгралар Ҳазрат Мавлоно Саъдуддин Кошғарий била суҳбат тутар эрмиш ва Мавлоно ани таъзим ва тақдим қилур эрмиш. Ва Ҳазрат Махдум н. м. н. «Нафаҳот ул-унс»да битибдурларки, бир йўлда анинг била борур эрдук. Бир тақриб била анинг сўзи анга еттики, деди: манга бу неча кунда амре воқеъ бўлдики, ҳаргиз ўзумга ул гумон элтмас эрдим. Ижмол тариқи била ншорате анга қилди, ул навъки мен анинг таҳқиқидин жамъи мақомни фаҳм қилдим. [Баъзи орифлар деди: Агар Аллоҳ субҳонаҳу ўз зоти билан бирор бандасига тажалли қилса, барча зот, сифот ва феълларни Ҳақнинг зот сифат ва феъллари партавида фоний ҳолда кўради. Ўзини барча махлуқотлар баробарида гўё тадбир этувчи, махлуқотларни эса, ўз аъзолари деб билади. Махлуқотларнинг бирортасига бирор нарса рўй бермайди, фақат ўзини уларга энг яқин деб билади. Тавҳид манбасига тамоман ғарқ бўлгани учун ўз зотини Ҳақнинг ягона зотида, сифатини унинг сифатида, феълини унинг феълида кўради. Албатта инсонга тавҳидда бу мақомдан юксаги йўқ. Руҳ кўзи зотнинг жамол мушоҳадасига тикилган замон, ашёнинг орасини ажратувчи ақл нури қадим зот нури ғалабасидан зойил бўлади. Ва Ҳақ келиши билан ботилнинг кетиши сабабидан қадим ва ҳодислар орасидаги фарқ кўтарилади. Бу ҳолат жамъ деб аталади]1. Анга ҳоле тамом ваважде азим бор эрди. Самоъ мажлисида ҳоли мутағаййир бўлуб, айдоқ сайҳалар ва заъқалар урар эрдики, асари мажлис аҳлиға сироят қилур эрди ва вақтлари хуш бўлур эрди. Саккиз юз олтмиш тўртда Рамазон ойининг ғуррасида оламдин ўтти. Ва қабри Гозургоҳда Ҳазрат Шайх ул-исломнинг аёғи саридур.
500. Шайх Баҳоуддин Валад қ. т. с.
Оти Муҳаммад б. Ҳусайн б. Аҳмад Хатиб Букрий. Баъзи дебдурки, Шайх Нажмуддин суҳбатиға етибдур. Амир ул-муъминин Абубакр р. а. фарзандларидиндур. Онаси Хуросон подшоҳи Алоуддин Муҳаммад Хоразмшоҳнинг қизидур. Ҳазрат Рисолат с. а. в. тушда анга ишорат қилдиким, қизингни Ҳусайн Хатибға никоҳ қил! Ва ул мутаваллид бўлди. Икки ёшида отаси нақл қилди. Чун тамайюз синниға етти, улум таҳсили қилди ва диниву яқинийдин то камоли ул ерга еттиким, Ҳазрат Рисолат с. а. в. анга Султон ул-уламо лақаб берди. Чун анга кўп зуҳур бўлди ва хавосу авомнинг маржаъи бўлди. Зоҳир уламосидин аҳли ҳасад ани замон подшоҳи хуружиға муттаҳам қилдилар ва Балхдин узр қўлдилар. Ва ул вақт Мавлоно Жалолуддин кичик ёшлик эрди. Ва алар Бағдод йўли била Макка азимати қилдилар. Чун Бағдодға еттилар, жамъи сўрдиларки, булар не элдурлар, қайдин келиб, қаён борадурлар? Алар дедиларки, [Аллоҳдан Аллоҳга! Қўрқув ва қувват фақат Аллоҳдин бўлур!]1. Бу сўзни Шайх Шиҳобуддин Суҳравардий қ. с. ға еткурдилар. Дедики, [бошқа киши эмас бу – Баҳоуддин Балхийдир]2 ва истиқбол қилди. Чун анга етти, хачиридин тушуб, Ҳазрат Мавлононинг тизин ўпди ва хонақоҳ сари истидъо қилди. Мавлоно дедиларки, маволийға мадраса ансабдур ва Мустансирия мадрасасиға нузул қилдилар. Ва Шайх ўз илиги била аларнинг ўтугин тортиб, мунга муносиб хидматлар қилди. Учунчи кун Макка азимати қилиб, мурожаат қилғанда Рум сари мутаважжнҳ бўлдилар. Тўрт йил Озарбайжонда сокин ўлдилар ва етти йил Лорандада. Ва Мавлоно Жалолуддин хидматларин ўн саккиз ёшида кадхудо қилдилар ва етти юз йигирма учда Султон Валад мутаваллид бўлди. Чун улғайди, ҳар ким аларни танимаса эрди, бузургвор оталари била кўрса, оға-ини хаёл қилур эрди. Андин сўнгра подшоҳ аларни Кўняға истидъо қилди. Ва Ҳазрат Мавлоно анда Ҳақнинг живори раҳматиға восил бўлди.