ХLI
Ул ғофил йигит ҳикоятиким, воқиф пир насиҳати қадрин билмади, иш вақтидин ўтгандин сўнгра пушаймонлиғи суд қилмади
Ул ғофил йигит ҳикоятиким, воқиф пир насиҳати қадрин билмади, иш вақтидин ўтгандин сўнгра пушаймонлиғи суд қилмади
Эшиттимки, бир турфа барно эди,
Юзи дилкашу қадди раъно эди.
Нечукким эрур муқтазои шабоб,
Иши бор эди лаҳв сори шитоб.
Емас эрди бир лаҳза беруду май,
Агар навбаҳору ва гар фасли дай.
Бор эди жаворинда аҳли диле,
Тариқатнинг одобида комиле.
Келиб эрди қўшнилиғидин батанг
Ки, бор эрди ғавғо анга бедаранг.
Насиҳат қилур эрди кўп дилпазир,
Вале бўлмас эрди анга жойгир.
Неча панд ила топса эрди хитоб,
Берур эрди носиҳқа мундоқ жавоб
Ки: «Бордур йигитлик фароғат чоғи,
Қарилиқ эрур зуҳду тоат чоғи.
Шабоб андаким узр қўлғусидур,
Вараъ айламак вақти бўлғусидур».
Бу сўз бирла кўнглин қилур эрди хуш,
Бу хушлуқ била бор эди журъакаш.
Шабоб ўттию қуввати қолмади,
Деди: «Тоат айлай», қила олмади.
Ҳам ўлмиш эди фисқ одат анга,
Басе саъб эрди ибодат анга.
Ва гар қилса ҳам завқ топмас эди,
Даме лаҳвдин дийда ёпмас эди.
Чу кўрдики, умр ўлди яксар табоҳ,
Яна етти сарвақтиға пири роҳ.
Кўрар турфа барнони мабҳуту масх
Ки, қилмиш эди зуҳд азмини фасх.
Келиб назъ вақти анинг бошиға,
Сукун тутти раҳм айлабон қошиға.
Неким қилғонидин пушаймон кўруб,
Замирини бенури имон кўруб.
Деди: «Панд бердим, вале қилмадинг,
Бу кун оллинга келмагин билмадинг».
Деди: «Тажрибам йўқ эди, эй рафиқ,
Су узмакни ўрганмай ўлдум ғариқ.
Қарилиғда гар билсам эрди бу ҳол,
Йигитлик чоғи қилмас эрдим вабол».
Дедиким: «Отангга неча умр эдиғ?»
Ҳисоб айлабон: «Юз ўн ики», – деди.
Деди: «Ул ҳам ўлмиш эди нотавон?»
Ешитгучи тасдиқ қилди равон.
Кулуб деди соҳибдил: «Ей булҳавас,
Емасму эди тажрибанг мунча бас?»
Ангаким етар Тенгридин мавҳиба,
Керак ўзгалар ҳолидин тажриба.
ХLII
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, йигитликта табъ невчун ибодатдин мутанаффирдурур ва қариликқа димоғ тааққулдин қосир ва ҳакимнинг пирона рой била шоҳи жувонбахтқа йўл кўргузгани
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, йигитликта табъ невчун ибодатдин мутанаффирдурур ва қариликқа димоғ тааққулдин қосир ва ҳакимнинг пирона рой била шоҳи жувонбахтқа йўл кўргузгани
Яна сурди бу нукта шоҳи жаҳон
Ки: «Ей нуктадони рамузи ниҳон,
Йигитликта иш касби осондурур,
Недин табъи андин ҳаросондурур?
Нединдур анга коми лаҳву тараб,
Вараъдин нега зоҳир айлар тааб?
Йигитликнинг ўтган замон навбати,
Ҳар ишта недин кам бўлур лаззати?
Тарабнок невчун бўлур навжувон
Қариға бўлур не тараб, не тавон?»
Деди донишомузи ҳикматхисол
Ки: «Ей борча даъбу хисолинг камол,
Туфулийят айёми йўқтур шуур,
Ерур табъ рою хираддин нуфур.
Ул айём эрур лаҳвға муқтази,
Хатоға, доғи саҳвга муқтази.
Нединким хирадқа чу йўқ дастрас,
Ерур нафс даъби ҳавоу ҳавас.
Туфулийят ўтгачки бўлди шабоб,
Хирад нури солди димоғ ичра тоб.
Кишининг бу вақт икидур ҳолати,
Эрур ақли ё нафсининг қуввати.
Агар ақлиға қувват ўлди фузун,
Бўлур яхши ишлар сори раҳнамун.
Вале олам аҳлида бу оздур,
Улусдин агар бўлса мумтоздур.
Ва гар нафси ақлидин ўлса қави,
Заруратки, бўлғай анинг пайрави.
Не амр этса лаҳву ҳаво соридур
Ким, ул нафс майли хато соридур.
Чу кўпрак халойиққа будур тариқ,
Бўлурлар хатокор кўпрак фариқ.
Чу элга берур парвариш рўзгор,
Керак мундоқ-ўқ бўлса омузгор.
Ангаким, қилур руҳи қудси мадад,
Солур кўнглига нур шамъи хирад.
Кишиким бу суратқа қодирдурур,
Басе оздур, бўлса нодирдурур.
Ададда чу кўпракдур аввалғи хайл,
Ҳамул сори кўпракдурур элга майл.
Буларға тааммул чу айлар кўнгул,
Берур чунки аксар топар ҳукми кул.
Йигит чунки қўйди куҳулатқа юз,
Иши қўйди барча суҳулатқа юз.
Бурудатдин абдон тўла бошлади,
Ҳарорат ўти паст ўла бошлади.
Булар табъиға май бўлуб дастгир,
Бўлуб бода бирла ҳароратпазир.
Чу май шуғли сори бўлуб муртакиб,
Ул ашғол ўлуб мужиби кўп лаиб.
Чу шайхухат ўлди табиатқа жуфт,
Қавий вазъиға заъф солди нуҳуфт.
ғаризий ҳарорат ўти бўлди паст,
Рутубатқа бўлди ул ўт зердаст.
Қаю ўтки, сув қилса туғён анга,
Ўзунг деки, ўчмай не имкон анга.
Ҳарорат кам ўлғоч, бўлуб меъда суст,
ғизо топмади чунки ҳазми дуруст.
Агар қилса таълил қувват кетиб,
Кўпидин табиатқа иллат етиб1.
Табиатки андин қавийдур димоғ,
Ҳароратдин анда ёрутур чироғ.
Ул ўт ўчгач-ўқ ўчти бу шамъ ҳам,
Тааққул анга бўлмади жамъ ҳам.
Димоғ ичра хабт ўлди беҳадду ад,
Футур ўлди ойини рою хирад.
Киши бўлса бу васф ила муттасиф,
Ажаб йўқ агар бўлса масху ҳазиф.
Ва лекин ҳамул хайли қудсийсифот
Ки, бўлмасун ул хайлсиз коинот.
Чу хилқатлари келди ҳикматсиришт,
Саодат аларға келиб сарнавишт
Ки, ул қавм эрур ё наби, ё вали,
Ва ё ҳикмат аҳли аро аъқали
Ки, нафсоният қилмайин ишта фош,
Қилурлар нечукким керактур маош.
Бадан ичра топиб риёзат субут,
Кўнгулга берурлар сафо бирла қут.
Неча бўлсалар умр бирла асан,
Топарлар камол ичра важҳи ҳасан.
Неча кимсага умр имкон эрур,
Алар ақли хуршиди рахшон эрур.
Яшағон сойи дониш ичра бойиб,
Катондек неча эскириб кўркониб».
Скандарга чун етти бу фоида,
Савол этмади нуктаи зоида.
ХLIII
Искандарнинг, кўнгул зулфи жодудин холи ҳиндуға майл этгандек, Кашмирдин Ҳиндустонға азимат қилғони ва ройи ҳинд жамоати аҳли яқин ва гуруҳи ҳикматойинни шафеъ қилиб, алар подшоҳдин қули ёзуғин тилагондек, дархост қилиб, қабул тушгони ва Рой Искандари соҳибройни Ҳинд сори бошлаб, бешаи Нигорда қишлоқ кўргузгони ва ул бешанинг тўрт ҳадди васфиким, баён ўзига ҳадди таъриф билмас, балки рубъи маскунда андоқ ер топилмас
Искандарнинг, кўнгул зулфи жодудин холи ҳиндуға майл этгандек, Кашмирдин Ҳиндустонға азимат қилғони ва ройи ҳинд жамоати аҳли яқин ва гуруҳи ҳикматойинни шафеъ қилиб, алар подшоҳдин қули ёзуғин тилагондек, дархост қилиб, қабул тушгони ва Рой Искандари соҳибройни Ҳинд сори бошлаб, бешаи Нигорда қишлоқ кўргузгони ва ул бешанинг тўрт ҳадди васфиким, баён ўзига ҳадди таъриф билмас, балки рубъи маскунда андоқ ер топилмас
Гузорандаи донои ҳиндинажод,
Бу тарихни мундоқ айлар савод
Ки, қилғоч Скандар бу тадбирни
Ки, Ферузға берди Кашмирни.
Чу бошин сазовори тож айлади,
Анга ҳам муайян хирож айлади.
Муқаррар бу навъ айттиким: «Ики ой
Бўл ўз кишваринг узра равнақфизой.
Бу миод ила жамъ айлаб сипоҳ,
Тегишча бориға бериб харжи роҳ.
Яна қилма ҳеч иш сори илтифот,
Етиш бизга Ҳиндустон сори бот».
Бу сўзлардин они қилиб сарфароз,
Яна синглиниким, эди Меҳр Ноз.
Тўқуз парда кейнида пинҳон қилиб,
Ҳаримида шамъи шабистон қилиб.
Аён айлабон Ҳинд азмини жазм,
Равон қилди Ҳиндустон сори азм.
Черикка иш ошуб бўлди яна,
Замона лагадкўб бўлди яна.
Черик ёпибон арсаи хокни,
Анинг гарди андоқки афлокни.
Борур эрди ул сори айлаб шитоб,
Уруб йўлни манзил-баманзил таноб.
Қаю ноҳиятқаки манзил қилиб,
Ўтар эрди фатҳини ҳосил қилиб.
Агар чархваш ҳисну олий жибол,
Сипоҳ айлар эрди ани поймол.
Ёмонлардин офоқни пок этиб,
Вале яхшиларни тарабнок этиб.
Қилиб саркаш эл шавкатин ерга паст,
Забардастларни қилиб зердаст.
Этиб даштни адлидин бўстон,
Анга тегруким мулки Ҳиндустон.
Хабар чунки фаҳм айлади Ройи Ҳинд
Ки, шоҳ ўлғуси кишвароройи Ҳинд.
Худ андинки, Кашмирға азм этиб,
Не янглиғ ани фатҳ этиб, чун етиб.
Фусун риштасин сарбасар узганин,
Тилисмотнинг фатҳи кўргузганин.
Нелар қилғонин аҳли Кашмир ила,
Агар зўр ила, йўқса тадбир ила.
Эшитмиш эди борчасин як-баяк
Ки, кўнгли аро йўқ эди ҳеч шак.
Билиб эрдиким айлай олмас хилоф,
Не мумкин худ этмак хаёли масоф.
Мураттаб қилиб пешкаш асру кўб,
Скандар жанобиға тортарға жўб.
Матоъ анда ҳар неки ашё келиб,
Тўқуз-тўқуз андин муҳайё келиб.
Боридин бурун зинда пили дамон
Ки, титраб алардин замину замон.
Аларнинг келиб сони тўқуз-тўқуз,
Яна бир ривоятда ўтуз тўқуз.
Келиб тоғдек ҳар бирининг тани,
Чу зўр айлабон тоғ йиқмоқ фани.
Вале тоғким, бўлса якпора тош,
Намойишда хокистари хора тош.
Бир учида бир чархваш тош анга
Ки, андин намудор ўлуб бош анга.
Ажаб тоғ ўлуб жунг янглиғ равон,
Ики жонибида ики бодбон.
Қаю жунг кўктин нишон кўргузуб
Ки, хартумидин Каҳкашон кўргузуб.
Не хартумким, гурза мори дамон,
Салобатда аждар ҳамон, ул ҳамон1.
Чу жисмиға ҳар лаҳза ул айланиб,
Дегил тоғ аро аждаҳо чирманиб.
Узуб, чирмоғоч солхўрда чинор,
Йиқиб, туртгач сидраосо минор.
Чиқиб хартум атрофидин ики тиш,
Алардин фалак хайлиға сарзаниш.
Ажал нахлиға ҳар бири соқ ўлуб,
Сапидорнинг соқидек оқ ўлуб.
Сифоти «бало»ға келиб муттасиф,
«Бало» ичра сабт айлаган лом-алиф2.
Улуғ жусса бирла фалакдин мисол,
Бўлуб ул фалак узра чангак ҳилол.
Бу янглиғки шарҳ ўлди тобу тавон,
Солиб ҳар бири узра баргуствон.
Ети ранг дебойи заркордин,
Мукаллал қилиб дурри шаҳвордин.
Яна ҳар бири узра бир турфа тахт,
Ичинда тўқуз ҳиндуйи некбахт3.
Қабул ичра ҳар турфа ҳоле келиб,
Назар мардумидин мисоле келиб.
Бори зангийи холдек мушкранг,
Бори ҳиндуйи зулфдек шўху шанг.
Борининг либоси сориғ ё қизил,
Баҳору хазон айлабон муттасил.
Ҳамул пил чунким хиром айлабон,
Булар анга уйқу ҳаром айлабон.
Яна пилча хинги тозийнажод,
Демай девзоду, дейин девбод.
Назарға келиб ҳар тўқуз ўзга ранг,
Ки, ул лутф ила келмайин кўзга ранг.
Намудор аро ҳар бири бир пари,
Вале девмонанд ўлуб пайкари.
Югурмакта ҳар бир сабодин ўтуб,
Сабо йўқки, рахши самодин ўтуб.
Хиром айлагач, нарм рафтор ҳам,
Юруш барчаға тезу ҳамвор ҳам.
Ҳар аблақки, рафтор аро гом олиб,
Замон аблақи кўз етарча қолиб.
Ҳар ашҳабки, кўкка боқиб кишнабон,
Қуёш ашҳаби тобидек ишнабон.
Кежим ҳар тўқузға яна ўзга ранг,
Жаложиллари барча заррина ранг.
Миниб устига ҳиндуйи найзавар,
Зарогин қабо, балки заррин камар.
Бўлуб чунки якрониға жилвадеҳ,
Синони била ердин олиб зиреҳ.
Зуҳалранг ўлуб, лек Баҳромкин,
Замири аро барча ҳангом кин4.
Қулоқларида ҳалқаи бандалиқ,
Топиб ўзча олтунға арзандалиқ.
Яна бу адад бирла харвор рахт,
Тангиб танглар чархкирдор рахт.
Назокатда ҳар ҳуллаи бемисол,
Бўла олмайин пардапўши хаёл.
Бўла олмайин кийса мастур тан,
Намудор ўлуб ўн қотидин бадан.
Яна бу адад бирла олтун зуруф,
Қуёшдек фурузон, вале бекусуф.
Суроҳию тунгу қадаҳ бирла жом,
Сафоу намойишда хуршидфом.
Яна онча тўтийи шаккаршикан,
Не шаккаршикан, балки ширин сухан.
Зумуррад тану лаъл минқор ҳам.
Ҳамул лаъл сўз вақти дурбор ҳам.
Яна онча товуси зебо жамол,
Латофатда товуси жаннатмисол.
Санамдек қилиб ҳуш қасдида куч,
Боши узра йўқ тожким, титрагуч.
Яна сандалу уд харворлар,
Ҳамул мушку кофур анборлар.
Бу янглиғ муҳайё қилиб пешкаш
Ки, қилғай тамошосидин руҳ ғаш.
Акобирки – мулк ичра мавжуд эди
Ким, ул хайл мулк ичра мақсуд эди.
Бори ҳикматойину донишпужуҳ,
Филотунманиш, бал Арастушукуҳ.
Яна бир гуруҳ аҳли зуҳду салоҳ,
Сафода қуёшдекки чиққай сабоҳ.
Масиҳи сухансанж янглиғ бори,
Фариди шакарганж янглиғ бори.
Булар оллида эътизор айлабон,
Басе ажзлар ошкор айлабон
Ки: «Мен бир камин бандамен шоҳға,
Бошим мойил ул хоки даргоҳға,
Хаёлимға ҳаргиз хилоф ўтмамиш,
Анинг бирла кину масоф ўтмамиш.
Не ҳад бирла худ қилғамен бу хаёл
Ки, қилсам ҳам ўлғай хаёли маҳол.
Бировким ўзин тутса ҳинду анга,
Не янглиғ чиқор рўй-барў анга.
Буким амри етганда азм этмадим,
Анга ғояти ажздин етмадим.
Мисолин русулидин олдим қўпуб,
Бошим устига қўйдум они ўпуб.
Кўп эрди манга хизмати мултамас,
Борурға вале топмадим дастрас.
Неким ҳукми эрди ибо қилмадим,
Бўюн тўлғабон можаро қилмадим.
Мисолини жон бирла қилдим қабул,
Десун билганин, Тенгри ҳаққи, расул.
Вале асру мажруҳу ранжур эдим,
Дедим узр, невчунки маъзур эдим.
Агар шоҳ узрум қабул айласа,
Бузуғ кишваримға нузул айласа,
Мени лутф ила айлабон сарбаланд,
Халойиқ аро айласа аржуманд.
Бошим кўкка етгай ул алтофдин,
Намудору ойини аътофдин.
Қули бўлғамен танда жон борича,
Бадан ичра жондин нишон борича.
Ва гар Тенгри кўргузмасун, қилса қаҳр,
Майи рифқ жоми аро қуйса заҳр.
Манга зоҳир этса гунаҳкорлиқ,
Не тонг қилса ҳинду сияҳкорлиқ.
Қабул айламасга доғи қайда ҳад
Ки, ҳиндустонийда бўлмас хирад.
Мени шаҳ сўзи бирла мужрим билинг,
Вале сиз жамоат шафоат қилинг.
Шак эрмаски чун маҳзи алтофдур,
Ариғ хотири кўзгудек софдур.
Қачон турсангиз сиз шафоат қилиб,
Гуноҳимдин ўтгай иноят қилиб».
Бу сўз бирла ҳиндуи ширинзабон,
Не ҳиндуки, ҳинд аҳлиға марзбон,
Йиборди ҳамул хайли чолокни,
Тенгиз оллиға неча хошокни.
Ҳамул пешкашлар била ул гуруҳ,
Топиб ҳар қадам йўлда фарру шукуҳ.
Борурлар эди ўрду ўтрусиға
Ки, еттилар Искандар ўрдусиға.
Бурун бориб аркони давлат сори,
Яна юз қўюб аҳли ҳикмат сори.
Алар доғи зоҳир қилиб эҳтиром,
Булар доғи айлаб адойи паём.
Паёмин аларнинг чу маълум этиб,
Бориб шоҳ табъиға мафҳум этиб.
Скандар чиқиб тахт уза шодмон,
Топиб Ройи ҳинди ғазабдин амон.
Ҳамул эл келурдин топиб шодлиқ,
ғаму ғусса бандидин озодлиқ
Ки, бу хайл эди оллида кўп азиз,
Кўрунмас эди Ҳинд моли пашиз5.
Аларни тилаб лутфу икром ила,
Суруб нукта шоҳона ором ила.
Салоҳ аҳли етгач, тушуб тахтидин,
Бу тавфиқ топиб бийик бахтидин.
Кўрушган маҳалда қилиб ўзни паст,
Кўруб ўзни дин аҳлиға зердаст.
Қилиб ҳикмат аҳлиға ҳам майл бот,
Етиб ҳар бирисига кўп илтифот.
Ҳақ аҳли қошида шаҳи некбахт,
Жулус этгали қилмайин майли тахт.
Такаллуфсиз айлаб ер узра мақом,
Аларни доғи кўп қилиб эҳтиром.
Тамомиға шойиста ер кўргузуб,
Нечукким эрур лойиқ ўлтурғузуб.
Тилин узр сори қилиб нуктасанж
Ки, бушқунча худ етмади йўлда ранж.
Бурун шаҳға барча дуо қилдилар,
Яна Рой сўзин адо қилдилар.
Қилиб шоҳ изҳори шармандалиқ,
Машойихқа айлаб сарафкандалиқ.
Деди: «Ҳар не сиз этсангиз илтимос,
Ерур фарз тутмоқ нафас бизга пос.
Сизинг шаҳға гарчи гунаҳ оз эрур,
Сунуфи иноятқа мумтоз эрур.
Агар журму исёни кўп бўлса ҳам,
Кўруб ажзини айлар эрдим карам.
Хусусан сизингдек кироманд эл,
Хирадпарвару покпайванд эл.
Келиб бўлғасиз қилғониға шафеъ,
Не қилғай бажуз афв ройи рафеъ?
Гуноҳи худ оз эрди, кўб бўлса ҳам,
Сиёсат тариқиға жўб бўлса ҳам,
Билиб кечтим ул барчанинг бошидин,
Илик торттим кину подошидин.
Ўзига иноятни жазм айласун,
Қўпуб боргаҳ сори азм айласун.
Ишига чекай мулк бирла тироз,
Бошин тож ила айлайин сарфароз.
Сарири юзин кишваророй этай.
Ливоси тирозин фалаксой этай.
Яна чунки сиз хайли фаррухжамол,
Ки, бўлдум сизинг бирла фархундафол.
Қадам ранжа айлаб буён еттингиз,
Мени хушдилу баҳраманд эттингиз.
Сизинг ранжингиз узрини қўлғамен
Ки, андин ўзим мубтаҳиж бўлғамен.
Не кишварға бир шоҳ кирган замон,
Қадимий эрур расми моли амон.
Ани қилмасунлар бу элдин талаб
Ки, эл топмағай бермагидин тааб.
Яна Рой хизматға чун етгуси,
Бу кишвар хирожин қабул этгуси.
Халойиқ бошидан олиб эҳтиёж,
Маоф айладук ики йиллиқ хирож».
Бу янглиғ карамлар чу кўргузди шоҳ,
Ул эл бўлдилар лутфидин хокироҳ.
Ул ахлоқи беҳадду ғоят кўруб,
Яна бахшиши бениҳоят кўруб,
Анинг шукрин айтурға лол ўлдилар,
Дуо дерда ошуфтаҳол ўлдилар.
Чу бир йўли юзланди муфрит сурур,
Яқин эрди жон тандин ўлғай нуфур.
Не навъ ўлса ўзларни забт айлабон,
Дуо сори ойини рабт айлабон
Дедиларки: «То дойир ўлғай сипеҳр,
Сипеҳр узра то айлағай сайр меҳр,
Сипеҳр узра бўлсун санга тахтгоҳ,
Қуёш гирдболиштидин такягоҳ.
Фалак бўлмасун сендек огоҳсиз,
Жаҳон бўлмасун сен киби шоҳсиз.
Мусаххар бўлуб барча олам санга,
Ети кишвар ўлсун мусаллам санга.
Юзунг айласун бахт меҳри само,
Замирингни миръоти гетинамо.
Жанобингға келганда беҳол эдук,
Сўз айтурда қўрқунчдин лол эдук.
Сени ўзга шаҳлардек эттук гумон,
Дедук ўзга шаҳлар ҳамон, сен ҳамон.
Не билдукки, бўлса алар тийра хок,
Сени Тенгри халқ айламиш нури пок.
Сени шоҳлар ичра қилмиш Илоҳ,
Анингдекки, сойир улус ичра шоҳ.
Кўруб сенда бу навъ хулқи карим,
Кўнул ичра не ваҳм қолди, не бим.
Бировдекки, гулни ўт этган гумон,
Исидин тирилгай етишган замон.
Чу топтуқ жанобингға мансублуқ,
Фузун бўлди ҳайратқа мағлублуқ.
Қилилғоч ишингда тафаккур фузун,
Таҳайюрға бўлди таҳайюр фузун.
Кўрулди сифотингки мастур эмас
Ким, ул навъ инсонға мақдур эмас.
Вужудунг Ҳақ этмиш малойиксифот
Ки, сенсиз даме бўлмасун коинот.
Сени бўйла билса эди Ройи ҳинд,
Келиб қилмағай эрди парвойи ҳинд.
Ижозат агар бўлса келтурмаки,
Юзин остонингға еткурмаки.
Бориб афву лутфунг баён айлали,
Ҳазин хотирин шодмон айлали.
Ани тортали қуллуғунгға ёвуқ,
Кўзин хоки пойингдин этсун ёруқ».
Деди шаҳки: «Сизга неким бўлса ком,
Манга ком эрур, андин ўзга ҳаром».
Дуо қилдилар ул жамоат қўпуб,
Яна йўлға юз урдилар ер ўпуб.
Етиб Ройи ҳинд оллиға шодмон,
Ани ҳам қилиб шод етган замон.
Бериб борча ҳолатдин огоҳлиқ,
Тилаб азм қилмоққа ҳамроҳлиқ.
Ўзига топиб Рой мундоқ нажот,
Дегайсенки, ўлганга етти ҳаёт.
Ҳамул хайлни солибон илгари,
Равон бўлди шоҳ остони сари.
Яна туҳфалар бурноғидин шигарф
Ки, васфиға қилмай вафо савту ҳарф.
Ўзига ҳамул элни ҳоди қилиб,
Ҳидоят била қатъи води қилиб.
Алар доғи раҳбарлиғ айлаб анга,
Бори йўл суханварлиғ айлаб анга.
Шаҳи комрон васфини соз этиб,
Бу қилмай тамом, ул бир оғоз этиб.
Дебон файзу нафъини хуршидвор,
Ани заррадек айлаб уммидвор.
Дебон бўйла сўзларни ҳамроҳиға,
Қадам қўйдилар шаҳ даргоҳиға.
Равон бердилар шаҳға огоҳлиғ
Ки, Рой этмиш ул элга ҳамроҳлиғ.
Яна ҳукми олийға бўлди судур
Ки: «Берсун билик аҳли мажлисқа нур».
Алар Ҳинд Ройин олиб кирдилар
Ки, бу ҳукмға мунтазир эрдилар.
Кафан эгнидау қилич бўйнида,
Яна мавт пирояси қўйнида.
Ани кўргач-ўқ айлади манъ шоҳ
Ки, ул қилмамиш эрди онча гуноҳ.
Ки, келгай бу янглиғ мазаллат била,
Бу баским, келур аҳли миллат била.
Нечукким, мурувват анга эрди фан,
Деди, олдилар тиғ бирла кафан.
Кетурдилар айлаб басе эҳтиром,
Анга тегруким шоҳи олий мақом.
Шаҳ эъзоз ила аржуманд айлади,
Қучушмоқ била сарбаланд айлади.
Қилиб шоҳнинг пойбўсиға майл,
Нечукким, тушар тоғ аёғиға сел,
Юқорроқ чекиб шоҳ икром ила,
Қучуб шоҳни Рой ҳам ком ила.
Ёниб чун қучардин бўлуб кўнгли хуш,
Кетурганларни айлабон пешкаш.
Шаҳ айлаб қабул, анга ер кўргузуб,
Мулукона қонуну ойин тузуб.
Неким ваҳм эди кўнглидин қилди рафъ,
Замиридин андешани қилди дафъ.
Яна ул сурук зумраи динни ҳам,
Доғи зумраи ҳикматойинни ҳам,
Бурунғидек айлаб риоят басе,
Ниёз узра қилди иноят басе.
Такаллум қилиб шаҳ басе жоннавоз,
Демай жоннавоз, айт меҳмоннавоз.
Бори Ҳинд элин ўйла сайд айлади
Ки, тори вафо бирла қайд айлади.
Мулойим чиқиб базм ҳаддин фузун,
Тасалсул бўлуб нукталарга узун.
Шаҳ алтофини чун кўруб беқиёс,
Қўпуб Ройи ҳинд айлади илтимос
Ки: «Айлаб карам шоҳи гардуннаҳиб,
Бу кишварга рухсоридин берса зеб.
Таваққуф қилиб мунда бир неча ой,
Қилиб Ҳинд туфроғини чархсой.
Бу кишвардаким кўп ғаройибдурур,
Демай, кўпки, кони ажойибдурур.
Ажаб бешау булъажаб ваҳшу тайр,
Фароғат била неча кун қилса сайр.
Етибдур яқин ғолибо қиш доғи,
Бу қиш ичра йўқ қилғудек иш доғи.
Бажуз бодау руду айшу нишот,
Фароғат била айламак инбисот.
Хусусанки Ҳиндустоннинг қиши,
Қилур халқ табъиға наврўз иши.
Булут узра ёмғур, шажар узра вард,
Не совуғ, не иссиғ, не болчиғ, не гард.
Ҳамалға қуёш чунки бергай шараф,
Юруш азми гар бор эса ҳар тараф.
Сипаҳ тортмоқ вақти ҳам улдурур,
Киши ҳар иш айлай деса йўлдурур».
Келиб шоҳ кўнглига бу нукта хуш,
Анингдекки, сув кўрса соҳиб аташ.
Қабул айлабон, бўлди хушҳол кўп,
Ҳамул элга юзланди иқбол кўп.
Деди: «Қай сари бўлсангиз раҳнамой,
Бўлоли бу қиш анда маҳмилкушой».
Дедиларки: «Деҳли эрур пойтахт,
Муносибдурур тортмоқ анда рахт».
Деди шаҳки: «Шаҳр ичра сиғмас сипоҳ,
Керак бешада элга оромгоҳ.
Ва гар сиғса доғи эмас дилписанд
Ки, етгай раоёға элдин газанд.
Равон бўлса биздин биров илгари
Ки, ер кўрса ул шаҳрдин ташқари.
Йироқроққина бўлса ҳам бок эмас
Ки, эл шаҳрсиз асру ғамнок эмас».
Яна илтимос айлабон деди Рой
Ки: «Ҳукм айласа шоҳи кишваркушой,
Бу қул борса бу иш саранжомиға,
Кўрарга маҳал шоҳ оромиға.
Йўқ эрса кўнгул ҳеч топмас қарор,
Манга юзланур дам-бадам изтирор».
Бу сўздин анга шоҳи фархундафар,
Иноят қилиб тахту тожу камар.
Басе тезрав рахши хорошикан,
Бори каркзўру бори пилтан.
Мурассаъ эгар бирла тазйин топиб,
Яна ғошия гавҳаройин топиб.
Узотиб ани Ҳинд сори нухуст,
Ўзи доғи азм этти ул ён дуруст.
Етишти чу ўз кишвари ичра Рой,
Бўлуб кишвар аҳлиға ишратфизой.
Билиб элки душмандин ўлмиш амон,
Қилиб шод кўнглини яхши-ямон.
Шаҳ этган карамларни бори билиб,
Бўлуб шоду беҳад дуолар қилиб.
Яна Рой чун хушдил айлаб элин,
Скандар яроғиға боғлаб белин.
Ҳамул бешаким дер эдилар Нигор6,
Ичида анинг бениҳоят шикор.
Не беша, Эрам боғининг ғайрати,
Хирад нутқини лол этиб ҳайрати.
Келиб бешадин атри анбар насим,
Қилиб тийра туфроғни абҳаршамим.
Муқорин келиб сандалу обнус,
Шабаҳ бирла ул навъким сандарус.
Насимеки сандал саридин етиб,
Димоғ уйини сандалолуд этиб.
Ҳамул ис тутуб бешау тоғни,
Қилиб сандалисуда туфроғни.
Йилон сандалосо шажар соқиға,
Сочидек бути сиймбар соқиға7.
Қаранфул қилиб майл сунбул сори,
Анингдекки, сунбул қаранфул сори.
Шажар ҳар бири еткуруб кўкка бош,
Бўлуб барглар ичра пинҳон қуёш.
Қуёш барг аро ул сифат мунзави
Ки, туфроққа соя аро партави.
Чинор андаким панжа айлаб хизоб,
Бўлуб, ўйлаким панжаи офтоб.
Фалакким етиб жавзи бўё анга,
Бош айланмоғи солди гўё анга.
Шажарким бўлуб жавзи бўё ери,
Келиб шохиға дорчиний тири.
Чу зайтун бўлуб чарх ила муттасил,
Бўлуб чарх зайтуни андин хижил.
Қаю нахлким, шохи кўктин ошиб,
Анга ток шохи чиқиб чирмошиб.
Узум хўшаси бирла аҳли расад,
Сипеҳр узра Парвин кўруб беадад.
Ҳамул токким, бўлди шох узра банд,
Солиб сидра шохиға печон каманд.
Анга ёрмониб хўшадузди хаёл,
Сипеҳр узра чиқмоғни кўрмай маҳол.
Хазон ичра чун барги асфар сочиб,
Фалак ҳар сори юз минг ахтар сочиб.
Бу ашжор учида ҳар жинс тайр,
Бўлуб тойир ўлғонда афлоксайр.
Дема тайр чарх узра сойир бўлуб
Ки, ҳар тайр бир Насри Тойир бўлуб.
Сурук турфа тўтии дилкашнаво
Ки, ҳар ён тутуб беша ичра ҳаво.
Қўнуб қай шажар узра ахзар қилиб,
Не ахзарки, Хизри паямбар қилиб.
Бўлуб баргсиз нахл ножу киби,
Не ножуки, бу чархи мину киби.
Дема чархи минуки, гулбун мисол,
Гул ул хайлким, кўргузуб ранги ол.
Қизил хайлининг ранги гулнор ўлуб,
Анга шуълаи нор минқор ўлуб.
Қизил, ёшил айлаб чу ҳар ён ҳужум,
Ясалғон киби айлабон ранги мум.
Яна шораки нуктагў хайл-хайл,
Қилиб ҳинд элидек такаллумга майл.
Қилиб лавҳа кимсон била зевари,
Анингдекки, ҳиндуйи бозигари.
Дема лавҳаким, лавҳаи зарнигор,
Қилиб зарварақ бирла афсарнигор.
Қаёнким кироманда мадфун келиб,
Ким они кўруб, зору мафтун келиб.
Жавак атлас айлаб ўзига либос,
Кийиб бўрк ўрнида бошиға тос.
Хироманда товуси зебо жамол,
Малак хайлидин зоҳир айлаб мисол.
Қилиб жилва ҳар ён, вале масти ноз,
Суроҳи киби масту гарданфароз.
Суроҳи келиб ложувардийнишон,
Қилиб они зарҳал била шустмон.
Тазарви хироманда, дуррож ҳам,
Қилиб ҳуш нақдини торож ҳам.
Бўлуб чун тазарв айлабон майли сарв,
Бу гулдаста мили, муталло – тазарв.
Чу товус ўлуб шохи олийнишин,
Бўлуб сидра шохида Руҳул-Амин.
Ери сабза бирла зумурраднишон,
Анга чархи мино забаржадфишон.
Шимолида бу бешанинг руди Синд8,
Жанубида зоҳир бўлуб шаҳри Ҳинд.
Бу руд ичра юз кема суръатнамой,
Фалак баҳрида ўйлаким янги ой.
Келиб ҳадди шарқида бир найситон
Ки, васфида камдур неча достон.
Саросар бу най ичра шаккар бутуб,
Не шаккарки, қанди мукаррар бутуб.
Бўлуб шарбат ул найситоннинг суйи,
Шакар, болчиғ ўрнига сувдин қуйи.
Яна ҳадди ғарбида тоғе рафеъ,
Бўлуб тўрт фасл анда – фасли рабеъ9.
Қишу ёз мамлу раёҳин анга,
Келиб наҳлаи шаҳд гулчин анга10.
Ниҳоятдин ортуғ келиб бу калез,
Бўлуб борча бу тоғ аро шаҳдрез.
Киши қайси тоше сориким боқиб,
Анинг шаҳди бир чашма сувдек оқиб.
Қаю кўл сори элга бўлса вуруд,
Кўруб шаҳд оққонни андоқки руд.
Кийик хайли бу тоғ уза минг гала,
Гулу шаҳд аросида бори яла.
Буғую марал – найистонида сайд,
Шакардин борининг аёғида қайд.
Тўла баҳрида моҳийи сиймгун,
Фалак Ҳути ҳар бир қошида забун.
Яна беша атрофида дому дад,
Киши овламоғлиғ учун беадад.
Келиб шаҳри худ васфдин ташқари,
Бўлуб хира кўз чун боқиб ҳар сари.
Бу бешадаким, дедим авсофини,
Қалам қилди маҳдуд атрофини.
Ере эрди очуқ бағоят анга,
Гулу сабза бас бениҳоят анга.
Қуловузлуғ айлаб, бўлуб раҳнамой,
Тушурди Скандарни фархунда Рой.
Ҳамул сабзаға тушти хайлу сипоҳ,
Тикилди яна чархсо боргоҳ.
Шаҳ ул ердин асру нишот айлабон,
Юруб ҳар ёнин эҳтиёт айлабон.
Басират била ҳар тараф кўз солиб,
Анинг тавру вазъида ҳайрон қолиб.
Қилиб Рой анга онча қуллуқ аён
Ки, қосир бўлуб шарҳи ичра баён.
Бори шуғлдин шоҳи маъзул ўлуб,
Қиш ул ерда ишратқа машғул ўлуб.
Кетур соқий, ул соғари зарнигор
Ки, май лаълидин бўлди гавҳарнигор.
Чу дашти Нигор ичра қилдим мақом,
Керактур манга зарнигор эмди жом.
Муғанний, тузот нағмаи рехта,
Ани қил унунг бирла омехта
Ки, бир сабзи ширин яна Ҳинд аро,
Менинг рўзгоримни қилди қаро.
Навоий, нелар қилди хоманг яна
Ки, бир мулки Ҳинд ўлди номанг яна.
Неча кўрса мулкида ҳинду савод,
Унутқай кўрунган замон бу савод.
ХLIV
Афв фазилатидаким, дарёдил жувонмардлар мужримлар гуноҳи хасу хошокин бахшиш насими била кўнгул баҳридин адам савоҳилиға сурарлар ва юзларига дарё мавжидек чин тушмас ва ҳайрат зулумотидағи овораларни карам шамъи раҳнамойлиғи била ул водийи ҳалоктин чиқорурлар ва ул тийраликтин аларға ҳеч бушмас
Биров шаҳлар ичра эрур муҳтарам
Ки, бўлғай анинг даъби афву карам.
Ангадур жаҳон аҳлидин фардлиғ.
Ки, ойини бўлғай жувонмардлиғ.
Ани бил жувонмард ёхуд карим
Ки, бедодидин бўлмағай элга бим.
Демасменки, бедод ком этмагай
Ки, бедодға интиқом этмагай.
Гунаҳкор бўлғоч анга узржўй,
Карам баҳридин бўлғай ул журмшўй.
Қуйи қилса мужрим бошини уёт,
Қуйироқ ани солмағай тиғи бот.
Гунаҳ лойида кимса бўлса асир,
Тойилғоч оёғ бўлғай ул дастгир.
Муқассир шафеъ этса тақсирини,
Талаттуф била қилса тадбирини,
Ва гар ҳурмат аҳлини қилса шафеъ,
Шафоатгар амриға бўлса мутеъ,
Агар афвнинг бўлса гунжойиши,
Гуноҳ аҳлиға етса бахшойиши,
Улус узра, эй бандаким, шоҳсен,
Неча сўз эшитгил гар огоҳсен:
Гуруҳеки ул сойири носдур,
Сенинг ҳукмунга ишлари посдур.
Эрурсен сену ул гуруҳ – инсдин,
Бори офаринишда бир жинсдин.
Камол ичра сендин кўпи аржуманд,
Яна қобилиятда доғи баланд.
Сениким Ҳақ айлаб бориға амир,
Аларни санга қилди фармонпазир.
Қаю бирга берса эди бу кушод,
Не қилғай эдинг қилмайин инқиёд?
Буким Ҳақ сени имтиёз айлади,
Бори халққа сарфароз айлади.
Гунаҳдин тилар чоғда Ҳақдин амон,
Ўзунгни аларнинг бири қил гумон.
Неким ўз қошингда эрур нораво,
Улусқа ани кўрма асло раво.
Чекар чоғда мужрим итобиға тил,
Ҳақ оллида журмунгни ёд айлагил.
Ёмонға жазо гар сиёсатдурур,
Мурувват – тариқи раёсатдурур.
Ани қатл айлардаким жони бор,
Ҳаял айла, ончаки имкони бор.
Неча қатлға кимса шоистадур,
Қасосида таъхир боистадур.
Этар бўлса филҳол ўлумдин газанд,
Абас бўлди, бас ҳибсу зиндону банд.
Бугун кимса зиндонда бўлса не бок,
Бўлур чун ани тонгла қилмоқ ҳалок.
Тааммулсиз ўлса бугун бегуноҳ,
Санга ҳолини тонгла билганда, оҳ!
Ўзунгни гар ўлтурсанг ул дам не суд,
Бошинг кессанг илгинг билан ҳам не суд?
Недин солғасен кимсага бир мараз
Ки, топмас даво бўлса жонинг эваз?
Не қилмоқдурур бир иморатни паст
Ки, мумкин эмас бутмак, ўлғоч шикаст.
Ани кўрким, ул зори мазлум ано,
Неча кўрди ҳифзида ранжу ано1.
Ул уйғонмасун деб, ебон қайғусин,
Ҳаром айлади кечалар уйқусин.
Ўтуз-қирқ йил давра айлаб сипеҳр,
Анга кўргузуб тарбият ичра меҳр.
Тушуб ул доғи чарх даврониға,
Кириб қарндин сўнг киши сониға.
Қилиб ҳукм сенким, ситампешае,
Чопиб бошини қилмай андешае,
Равоким кўруб бу газанди анинг,
Тамаъ эски тўнию банди анинг.
ғараз нафсдин анга бу шумлуқ,
Йўқ улким, санга қилса маҳкумлуқ.
Не навъ айлагай кимса, ваҳ-ваҳ, бу иш,
Равому бўлур, Аллоҳ-Аллоҳ, бу иш.
Бўригаки қўй бўғмоғи пешадур,
Шубон меҳнатидин не андешадур?
Кабутарни росу2 қилурда ҳалок,
Анга тифл ўзин ўлтурурдин не бок?
Агар қатл ўлур ўз ерида аён,
Сияҳчол аро ики кун не зиён?
Ва гар айласа ул хатони киши,
Не қилғай бу янглиғ балони киши?
Ва гар кимсага собит ўлди гуноҳ,
Карам қилсанг ўлғон замон узрхоҳ.
Агар одами бўлса – то жони бор
Яна қилмоқ ул ишни имкони бор?
Ани жон била айладинг муҳтарам,
Сенга зоҳир ўлди камоли карам.
Тирикликдин ўлғай анга бу ғараз
Ки, қилғай сенинг бу ишингга эваз.
Агар топса юз жон, фидо айлагай
Ки, то ул ҳақингни адо айлагай.
Агар қолса бу орзудин йироқ,
Еваз Тенгридин гар етар, яхшироқ.
Евазға доғи қилмаса илтифот,
Бас эрмасмудур даҳр аро яхши от?
Скандарки андоқ карам айлади,
Қолур отни андеша ҳам айлади.
Бу навъ ўлса кимда карам жавҳари,
Бугун улдур офоқ Искандари.
Ким ўзни карам ичра моҳир қилур,
Карам ўз хавосини зоҳир қилур.
ХLV
Ул тожир ҳикоятиким, суду савдосидин улуқ зиён бошиға келди ва жигаргўшаси фироқидин жигар парголалари юзин мунаққаш қилди ва белидаги нақдин ўлумлукни халос қилур учун берди ва қутулғон ўлумлук анинг жигаргўшаси, балки нақди эрди
Ул тожир ҳикоятиким, суду савдосидин улуқ зиён бошиға келди ва жигаргўшаси фироқидин жигар парголалари юзин мунаққаш қилди ва белидаги нақдин ўлумлукни халос қилур учун берди ва қутулғон ўлумлук анинг жигаргўшаси, балки нақди эрди
Адан1 мулкида бор эди тожире,
Тижоратда тужжор аро моҳире.2
Бор эрди бир озода фарзанд анга
Ки, йўқ эрди оламда монанд анга.
Ешилмас эди ноқадин маҳмили,
Ҳар ўн кунда бир шаҳр эди манзили.
Борур эрди бир кеча шабгир этиб,
Басе суду савдони тадбир этиб,
Бас этмай даме дашту дарё сўзин
Ки, урди қароқчи аларға ўзин.
Ўлум хавфидин борча бутроштилар,
Қочиб ҳар бири бир бойир оштилар.
Чу қочқон сари чиқди туз ҳар киши,
Бир иқлимға қўйди юз ҳар киши.
Чу қутқорди жон тожири раҳнавард
Ўзин, лек ўз ўғлидин топти фард3.
Жигаргўшасин топмай ул тийрарўз,
Жигардин чекиб оҳи афлоксўз.
Бу ғамдин жигарни топиб ёралиқ,
Деди: «Менмен эмдию оворалиқ.
Қуюндек юз урғумдурур ҳар тараф,
Бу хокий бадан бўлғуча бартараф.
Муродим ҳаримиға қўйсам қадам,
Биёбонда саргашталикдин не ғам?»
Тўкулгач ҳароми анга ногаҳон,
Минг олтун белида бор эрмиш ниҳон.
Белида муҳайё кўруб тўшасин,
Юз урди тиларга жигаргўшасин.
Жигар оқизиб кўз йўлидин мудом,
Жигаргўша истаб урар эрди гом.
Анга пўя реш этмиш эрди жигар
Ки, бир турфа кишварға қилди гузар.
Жигархуни бедил қилиб дашт тай,
Ҳамул шаҳр гашт этгали урди пай.
Кўрарким, гуруҳе турубтур касир,
Алар илгида бир жигархун асир.
Жигаргуна, лек қон аросида ғарқ,
Боши узра тиғе, анингдекки барқ.
Жигарранг ўлуб қон аро ҳайъати,
Бўлуб боис ул ишга қон туҳмати.
Минг олтунға қонлиғ қилиб сарбасар,
Берурга вале кимса чекмай жигар.
Бу савдо кўруб тожири нотавон,
Жигаргоҳидин ешти нақдин равон.
Чу қутқорди мазлумни тўшаси,
Қутулғон худ эрмиш жигаргўшаси.
Анга ашк тўкмакта маъзур эди,
Ажаб ишки, қон бирла қон юр эди.
Чу бутти жигар захмидин ёраси,
Деди: «Ҳолинг айт, эй жигар пораси»4.
Деди: «Ул кеча бўлғач андоқ бало,
Мен ўлдум адув илгида мубтало.
Бурун барча қатлимға жаҳд эттилар,
Бошимдин кечиб сўнгра аҳд эттилар.
Ким: «Ўлтурмоли, бўл бизинг ёримиз,
Не иш айласак соҳибасроримиз».
Ўлар чоғда бу навъ инъомдин,
Мутеъ ўлдум ул элга нокомдин.
Бу кунга дегинким бу кишварга азм
Қилиб, эттилар жамъе эл бирла разм.
Булардин шаҳодат топиб бир фақир,
Алардин мен ўлдум буларға асир.
Чу ҳолимни ҳокимга еткурдилар,
Суруб мени қонлиққа топшурдилар.
Топар чоғда умрум қуёши кусуф,
Санга худ бор ўз қилғонингдин вуқуф.
Очиб роди илгинг карам ақдини,
Бериб нақд сийм, олди жон нақдини».
Улус воқиф ўлғоч бу аҳволдин,
Хабар бердилар шаҳға ул ҳолдин.
Чу воқиф бўлуб ул навоҳи шаҳи,
Карам нуктасининг бўлуб огаҳи.
Яно қилди тожирни пироялиқ,
Бурундин фузун нақду сармоялиқ.
Минг олтунгаким зоҳир этти карам,
Ўғул топтию юз минг иқбол ҳам.
Карам ёмғури қайдаким сочилур,
Анга оқибат гул бу навъ очилур.
ХLVI
ҲИКМАТ
Искандарнинг саволи Арастудин ул бобдаким, ҳар амалғаким, бир жазодур, ул амал тухмиға бу бир недин сазодур ва жавоб маҳсулин кўтармак
ҲИКМАТ
Искандарнинг саволи Арастудин ул бобдаким, ҳар амалғаким, бир жазодур, ул амал тухмиға бу бир недин сазодур ва жавоб маҳсулин кўтармак
Яна сўрди доройи ҳикматсиришт1:
«Ки эй ҳарфи ҳикмат санга сарнавишт,
Буким келди ҳар ишга бир хосият,
Манга зоҳир этким, недур кайфият?
Не феълеки келди бировдин ёмон,
Ёмонлиқ кўрардин анга йўқ омон.
Ва гар яхшилиқ кимга афъол эрур,
Жазоси анинг ганжи иқбол эрур.
Недин мундоқ эрконга бир нукта сур,
Мунунг сиррини хотиримға етур».
Деди нуктапардози доно2 маниш:
«Ки эй нуктадин зотинга парвариш,
Неким Тенгри халқ этти офоқ аро,
Не офоқким, бу куҳан тоқ аро.
Ниҳоний анга берди хосияте,
Бу хосияти ичра кайфияте.
Агар қойил эрмас бу ишга киши,
Бўлур бар абас офариниш иши.
Башар хайликим жаҳл эрур лозими,
Қачонким бўлурлар ҳар иш озими.
Агар нафъе ул ишта мақсуд эмас,
Ул иш кимсадин, билки, мавжуд эмас.
Агар худ ғараз нафъе пинҳони йўқ,
Бировдин бир иш бўлмоқ имкони йўқ.
Бажуз тифл ё улки девонадур,
Хираддин бу икиси бегонадур.
Вале ҳар киши бўлса аҳли уқул,
Тааммулсиз иш ақли этмас қабул3.
Қачон бўлса махлуқ аро бўйла ҳол,
Ажаб йўқки, Холиқдин ўлғай маҳол.
Буким нафъсиз халқ қилғай вужуд,
Агар равшан ўтдур ва гар тийра дуд.
Неким офаринишқа пайвастадур,
Бори бир-бирисига вобастадур.
Бир иш деса бўлмас «сазовор эмас»
Ки, бир риштатоб анда бекор эмас.
Бу худ собит ўлдики йўқ ҳеч зот,
Ва ё ҳеч афъол ёхуд сифот
Ки, зимнида хосияте бўлмағай,
Вужудида кайфияте бўлмағай.
Вале чун яратти эл афъолини,
Яшурди анга дона аҳволини
Ки, деҳқон неким дона мазруъ этар,
Ани-ўқ ўрар, чунки вақти етар.
Қачон сочса туфроққа буғдой биров,
Йўқ имконким, ул арпа қилғай дарав4.
Ва гар арпа ҳам сочса бўлмоққа тўқ,
Анга буғдой ўрмоғнинг имкони йўқ.
Киши ҳанзал экса аччиғ бар топар,
Ва гар найшакар экса – шаккар топар.
Чу афъолнинг ашрафу дуни бор,
Агар дуну ашраф бу қонуни бор
Ки, ҳар ким аён этса яхши қилиғ,
Етар яхшилиқдин анга яхшилиғ.
Ва гар кимсадин зоҳир ўлса ямон,
Кўрар ҳар неким, зоҳир этти ҳамон.
Керак шони ҳам бўлса ишнинг бу тавр
Ки, бар лутф лутф-ўқ берур, жавр-жавр.
Топар айласа фикр табъи салим
Ки, бу навъ экин жодаи мустақим.
Бу қонундин ар бўлса иш мухталиф,
Адолат тариқи бўлур мунҳариф».
Чу қойилға бу нукта шофий келиб,
Мухотабға ҳам мунча кофий келиб.
ХLVII
Искандарнинг, қуёш тун зулми Зангборидин чиқиб, кун зиёси нимрузиға киргондек, Ҳинд соводидин чиқиб, Чин кишварига киргони ва Хоқони Чин анинг қуёшдек гармхўйлуқ била тиғи жаҳонгир тортиб келатурғонин эшитиб, муқобаласида заррадек беҳисоб черик йиғиб, анга мувофақатқа элчи йибориб, номувофиқ жавоб топқони ва ул жиҳатдин зарра ҳисоблиқ чериги зарра хайлидек қўзғолиб, ўзи тадбир ишин зарраи қўймағони
Искандарнинг, қуёш тун зулми Зангборидин чиқиб, кун зиёси нимрузиға киргондек, Ҳинд соводидин чиқиб, Чин кишварига киргони ва Хоқони Чин анинг қуёшдек гармхўйлуқ била тиғи жаҳонгир тортиб келатурғонин эшитиб, муқобаласида заррадек беҳисоб черик йиғиб, анга мувофақатқа элчи йибориб, номувофиқ жавоб топқони ва ул жиҳатдин зарра ҳисоблиқ чериги зарра хайлидек қўзғолиб, ўзи тадбир ишин зарраи қўймағони
Бу янглиғ деди ноқили нуктасанж,
Басе тортқон нукта нақлида ранж:
Ки, чун бўлди Искандари номжўй,
Қиш ул турфа марз ичра оромжўй.
Ўзи худ эди кишвароройи Ҳинд,
Яна мажлисоро анга Ройи Ҳинд.
Бориб гоҳ шаҳр ичра ҳаммом учун
Иморат аро бодау жом учун.
Солиб Рой қасрида ишратқа пай,
Тараб бирла оғоз этиб руду май.
Гаҳи беша ичра шикор айлабон,
Шикор ичра май ихтиёр айлабон.
Гаҳи бабр уруб, гоҳ шер ўлтуруб,
Ва гар пилу карк – ул далер ўлтуруб.
Гаҳи соз этиб базм дарё аро,
Кириб киштийи баҳрпаймо аро.
Тутуб шаст ила моҳийи сиймгун1,
Қилиб жоми сиймин ичардин нигун.
Найистонни гоҳи қилиб марҳала,
Кириб анда андоқки шери яла.
Гавазн ўлтуруб, чун суруб гўртак,
Қилиб май аро найшакардин газак.
Гаҳи Шаҳд тоғиға айлаб уруж,
Қуёш, ўйлаким қилса майли буруж.
Чу май бирла тоғ узра хушҳол ўлуб,
Ҳамул шаҳддин фориғулбол ўлуб.
Гаҳи айлаб ойини шоҳаншаҳи,
Тузуб нағма хиргоҳ аро хиргаҳи.
Ичиб боргоҳи фалакжоҳ аро,
Саропардаи чархдаргоҳ аро.
Гаҳи дониш аҳли била ўлтуруб,
Кутуб анда ҳар илмдин келтуруб.
Қаю баҳским диққатиға етиб,
Неким бўлса мажҳул маълум этиб.
Бу янглиғ анга ўтти лайлу наҳор,
Анга тегруким бўлди фасли баҳор.
Шараф буржини ёрутуб шамъи меҳр,
Ҳамул шамъдин равшан ўлди сипеҳр.
Яна шоҳ рахшанда хуршиддек,
Жаҳон мулки фатҳиға Жамшиддек,
Азиматнинг оҳангига йиғди базм,
Хито бирла Чин азмини қилди жазм.
Сипаҳ баҳри ичра яна тушти жўш,
Кар этти фалакнинг қулоғин хурўш.
Кўтарди яна ҳарб кўсини пил,
Чолинди бу кишварға кўси раҳил2.
Олиб Ҳинд ноҳиятин якқалам,
Юруб Чин билодиға чекти алам.
Чу Ҳиндустондин чиқарди сипоҳ,
Ки, Чин кишварин қилғай оромгоҳ.
Борур йўлнинг атрофида ҳар билод
Ки, бир шоҳ эди анда олийниҳод.
Гар эллик йиғоч эрди, гар юз йиғоч,
Йибармак черик йўқ эди эҳтиёж.
Бирор номаким ул тараф борибон,
Келиб номабар бирла ёлборибон.
Чекиб пешкашлар, кўруб шоҳни,
Қилиб такягаҳ хоки даргоҳни.
Иноят қилиб шоҳи олий мақом,
Таваққуфсиз илгаррак айлаб хиром.
Юруб йўл, тамошо қилиб ҳар ҳаде
Ки, то маскани бўлди Чин сарҳади.
Билиб эрди Хоқонким, ул тунд сел,
Юруб Ҳинддин қилди Чин сари майл.
Сипаҳ йиғмиш эрди ададдин фузун,
Яроғ айламиш эрди ҳаддин фузун
Ки, аввал инод ошкор этмагай,
Хусумат ишин ихтиёр этмагай.
Солиб сулҳдин сўз, йиборгай расул,
Боришмоқ тариқини қилғай қабул3.
Агар хасм бу сўзга индурса бош,
Узотқай қилиб дўстона маош.
Ва гар кўрса иш бутмас озарм ила,
Темур юмшамас пўзиши гарм ила.
Ўзин қилмағай ажз бирла забун,
Черик тортиб этгай масоф озмун.
Бу тадбир илаким топиб эрди рой,
Қилиб аввал ўзни ҳарифозмой.
Йиборди расули хирадпешае,
Рисолат аро чобукандешае.
Ниҳоний анга туттуруб сўз басе,
Тенгиз суйи узра йиборди хасе.
Чу қосид етиб шоҳ даргоҳиға,
Назар солди андозаи жоҳиға.
Сипоҳи кўрундики, юз йил хирад,
Қиёс айлай олмас анга ҳадду ад.
Яна ўрдуеким, сипеҳри барин,
Келиб анда бир чодири камтарин.
Асос ончаким, кўрса наззорагар,
Бўла олмайин ҳушиға чорагар.
Кўруб, қолмайин ўзда водийнавард,
Ўзин солди даргаҳға андоқки гард.
Сўзин фаҳм этиб хайли даргаҳнишин,
Шаҳ оллида арз эттилар келмишин.
Деди шаҳки қосидни келтурдилар,
Ҳамул хасни дарёға еткурдилар.
Расули хирадманди корозмой,
Равон бўлди туфроқ уза чеҳрасой.
Чу тахт оллини қилди оромгоҳ,
Ўзин қилди машғул ҳар сори шоҳ.
Ки, таскин топиб кўнглида изтироб,
Сўзин айтибон англай олғай жавоб.
Басе макс этиб, шоҳи кишвархудо,
Деди: «Қил ҳадисингни эмди адо!»
Дуо кўп қилиб қосиди нотавон,
Баён этти Хоқон ҳадисин равон.
Ки: «Арз этти Хоқони дарёшукуҳ
Ки, эй номвар шоҳи анжумгуруҳ!
Буким азм қилдинг бу кишвар сори,
Нечукким қуёш чархи ахзар сори.
Кириб рахши гетинавардинг била,
Ёруттунг бу кишварни гардинг била.
Бу маъниға боис не эрди экин?
Не фикринг буён азм берди экин?
Агар дўстсен, дўстлуқ бу эмас,
Киши дўстлуқ мундоқ ишни демас
Ки, сендек улуғ шоҳ тортиб сипоҳ
Бизинг мулкни қилғасен жилвагоҳ.
Ва гар худ адоватқа қилдинг ғулу,
Не кўрдунг адоватки, бўлдунг аду?
Расулунгки келди сўз айтиб ирик,
Анга узр айтиб узоттуқ тирик.
Деб эрдингки: «Азм этсун олиб хирож
Ки, Доро бориб, мендадур тахту тож».
Деб эрдимки: «Гар борди Доройи даҳр,
Санга даҳрдин етсун ойину баҳр.
Ва лекин менинг бирла Доро аро,
Иш эрди салоҳу мадоро аро.
Йўқ улким, манга ғолиб ўлғай эди,
Хирожу кесим толиб ўлғай эди.
Агар сен доғи қилсанг андоқ сулук
Ки, бир-бир била айлагайлар мулук,
Тузуб икимиз ваҳдат асбобини,
Фароз айлали шиддат абвобини.
Ва гар бермас эрсанг бу ишга ризо,
Кўрай ҳар не оллимға ёзмиш қазо.
Бу эрди сўзум, эмди ҳам будурур,
Ўзунг деки, бу сўз ёмонмудурур?
Ҳамул сўздин инкор йўқтур манга,
Яна навъ гуфтор йўқтур манга.
Бу дам доғи ёнсанг бўлуб сулҳжўй,
Манга доғи сулҳ узрадур гуфтугўй.
Ва гар кин ишида ғулу айласанг,
Адоват уза гуфтугў айласанг.
Менинг доғи бу ишта йўқ камлиғим,
Масоф амрида нофароҳамлиғим.
Черик ончадурким, анинг сони йўқ,
Яроқ ончаким, анинг имкони йўқ.
Аёлу ватан узра то жони бор,
Киши ҳарб этар токи имкони бор.
Вале ики шаҳ зоҳир этганда кин,
Зафар қай тараф бўлмоқ эрмас яқин.
Қаён фатҳ бўлмоқ чу маълум эмас,
Жабин узра ул ҳарф марқум эмас.
Киши размдин неча бўлса йироқ,
Ерур ҳазм ойинида яхшироқ»4.
Суханвар чу шарҳ айлади барча сўз,
Жавоб истаю, тикти туфроққа кўз.
Шаҳ ул нукталардин табассум қилиб,
Деди гавҳарафшон такаллум қилиб
Ки: «Гар шоҳлиғ иззу тамкинида,
Жаҳондорлиғ расму ойинида,
Менинг бирла Дорони Хоқони Чин
Баробар тутар – бу ғалатдур яқин
Ки, ҳар кимсага бўлса огоҳлиғ,
Билурким, эрур мулк ила шоҳлиғ.
Агар шаҳғадур мулк ила эътибор,
Менинг кишварим ики Дороча бор.
Ва гар худ шижоат эрур мўтабар,
Анинг ҳолидин тутти эркин хабар
Ки, размиға чун бўлди рағбат манга,
Анинг ушри йўқ эрди шавкат манга.
Қилиб эрдим ул тавр ожиз ани
Ки, кўрмайдур эл, ўйла ҳаргиз ани.
Чу мен ғолиб эрдим билоиштибоҳ,
Ҳам охир манга берди нусрат Илоҳ5.
Мусаллам тутар бўлса бу розни,
Унуттик мақолоти носозни.
Ўзин буйруғумға мутеъ айладик,
Келиб узру ажзин шафеъ айладик6.
Риоят қилай улча имконидур,
Анингдек сарафрозлар шонидур.
Агар тутмас эрса мусаллам муни,
Анга кўргузай разму ҳайжо куни
Ки, ҳар сўзки қилдим баён – чин эмиш.
Манга чин демак расму ойин эмиш.
Туганди сўзум, эмди бўлғил равон,
Анга бу сўзумдин хабар қил равон
Ки, сен борғоч-ўқ азм қилғумдурур,
Йўл оҳиста-оҳиста келгумдурур.
Равонроқ кетурсанг жавоби савоб,
Савоб ўлғуси бизга доғи жавоб7.
Агар амрдин тўлғар ўлса бўюн,
Кўролики, гардун не ўйнар ўюн?»
Чу қосид эшитти бу янглиғ мақол,
Қўпуб қўйди юз йўлға ошуфтаҳол.
Даво топмайин дарди жонкоҳиға
Қадам қўйди ўз хони даргоҳиға.
Не сўзким қилиб эрди Хоқон хитоб,
Неларким буюрди Скандар жавоб.
Нечукким ўтуб эрди мажлис аро,
Саросар баён айлади можаро.
Чу фаҳм этти Хоқонким, ул тундшер8,
Ерур ул гумон айлагандин далер.
Йиборса киши асру бенафъ эрур,
Ва гар борса мундоқ жавобин берур.
Адоватқа мардона бел боғлади,
Скандар келур вақтини чоғлади.
Черик йиғмиш эрди Хито мулкидин,
Ети йўқки, етмиш ато мулкидин.
Сипоҳи сипеҳр анжумидин фузун,
Адад ичра саҳро қумидин фузун9.
Тўқуз юз минг ул навъ новакфикан,
Не новакфиканким, балоракфикан
Ки, бирдин бўлуб хасм ёмғурда ғарқ,
Яна бир чоқилғай анингдекки барқ.
Жиба сарбасар зарҳалу турксоз,
Кежим борча зарбафт чинийтироз.
Бори новакафган, бори тиғзан,
Бўлуб борча жавшан била рўйтан.
Ҳар отлиғ келиб нахли ороста,
Дема нахлким, моҳи нокоста.
Бу янглиғ сипаҳ бирла Хоқони Чин,
Сипаҳ йўқки, ошуби рўйи замин
Адувга чиқиб ўтру, Чин шаҳридин,
Солиб жабҳаси узра чин қаҳридин.
Адув ваҳмидин бўлмайин ишда суст,
Кўруб ер, тушурди сипоҳин дуруст.
Сипаҳ давриға хандақе қоздуруб
Ки, наззораси ҳушни оздуруб.
Риоят қилиб ҳазм ойинини
Ки, соз айлагай разм ойинини.
Чу хандақ қозорға топиб эҳтиёж,
Бўлуб хандақи даври ўн беш йиғоч.
Ани бовужуд ихтисор айлабон,
Ичин лек маҳкам ҳисор айлабон.
Ароба била, ўйла ҳисни матин
Ки, эрмас фалак ҳисни андоқ ҳасин10.
Ароба чу эл давриға ёндошиб,
Ики даврадин ҳам ҳисоби ошиб.
Ароба уза тўра11 пайваст ўлуб,
Тўра кейнида халқ ҳамдаст ўлуб.
Тўра борча қуллоб ила банду баст,
Камин айлабон кейнида аҳли шаст.
Яна хандақ оллида мўнду тикиб,
Қалин найшакардекки ҳинду тикиб.
Ясаб қўрғонин ул сифат бехалал
Ки, йўл топмағудек ичига ажал.
Ўзин беркитиб бўйла сархайли Чин,
Ясаб хайли даврида ҳисни ҳасин.
Яна ёндин Искандари чираразм,
Қилиб кўч-баркўч Чин сори азм.
Анга тегруким, бу ўзин беркитиб,
Мунунг мулки қасдиға ул ҳам етиб,
Чу Хоқон соридин кўрунди қаро,
Ясаб турди Скандар ул дашт аро12.
Сипоҳики таъриф анга ор эди,
Нечаким киши кўп деса бор эди.
Сипоҳин тузуб шоҳи размозмой,
Сурон солдию тушти ҳазмозмой.
Сурон йўқки, юз минг ҳизабри яла,
Дегин солди кўк тоқиға валвала.
Скандарнинг ул келмаги тунду тез,
Сурон бирла бу солмоғи рустахез.
Адув кўнглини айлади ваҳмнок
Ки, кўрдилар они ажаб саҳмнок.
Чу оқшом яқин эрди ики сипоҳ,
Заруратки, туттилар оромгоҳ.
Фалак чунки хуршид Хоқонини,
Ёшурди тузуб ғарб қўрғонини.
Ҳамул хайли Парвин ўзин кўргуза,
Талоя киби чиқти гардун уза.
Ики хайл аро ҳазм изҳоридин,
Талоя равон бўлди ҳар соридин.
Язаклар паёпай равона бўлуб,
Суҳо ўқларига нишона бўлуб13.
Скандар хаёли буким субҳгоҳ,
Таҳаррук топиб хайли анжумсипоҳ.
Қилиб ҳарб аҳлининг оройиши,
Ясаб улча имкон гунжойиши.
Адув сори азм айлагай бедаранг,
Анингдекки, дарёға сурғай наҳанг.
Чу пархош этиб корзор айлагай,
Қиёмат кунин ошкор айлагай.
Чу фаҳм эттилар ҳикмат аҳли бу азм,
Келиб шоҳға қилдилар манъи разм.
Ки: «Тонглоу индин мадоро керак,
Ҳаял айламак ошкоро керак.
Не ишгаки сайёрау собитот,
Қилурлар нуҳусатда сайру сабот.
Назарким нуҳусатқа воқеъдурур,
Таносуб ила бизға рожеъдурур.
Бу ики кун ар14 шаҳға бўлса сукун,
Ише солғай ўртаға чархи нигун
Ким, ул ишта бўлғай ғаробат басе,
Шаҳ иқболи топқай маҳобат басе.
Бу сўзда агар бўлса доғи хилоф,
Учунчи кун ар шоҳ қилса масоф.
Умид улки аъдоға солғай шикаст,
Шукуҳини қилғай қаро ерға паст».
Шаҳ ул сўз била топти таскин басе,
Ҳаво тутмади шуълаи кин басе.
Яна сори Хоқони гардунжаноб
Ели ичра топмиш эди изтироб.
Хитойи сипаҳ, балки Чиний гуруҳ,
Кўруб хасм хайлида беҳад шукуҳ.
Борининг аросида ошуб эди,
Бори ваҳм элига лагадкўб эди.
Нечаким берур эрди Хоқон кўнгул,
Тузалмас эди ваҳм топқон кўнгул.
Анга еттиким, қилмайин ишга майл,
Сўз изҳор эта бошлади хайл-хайл:
«Ки бу номвари комкори далер,
Юрак ичра қоплон, шукуҳ ичра шер
Ки, айлаб жаҳонгирликни ҳавас,
Ҳавас қилғониға топиб дастрас.
Бу кунга дегин ҳар қаёнким юруб,
Неким комидур, илгига келтуруб.
Қаю мулк сорики элтиб ҳашар,
Ани фатҳ этиб, қилмайин шўру шар.
Не шаҳ бўйни сорики ташлаб каманд,
Бўлуб бўйни онинг камандиға банд.
Масофида ул кунки Доро эди,
Бу бир қатра, ул жарф дарё эди.
Анга разму тадбир ила топти даст
Ки, иқболи шохиға берди шикаст.
Емас бизга Дороча хайлу гуруҳ,
Анга лек ўн бизча фарру шукуҳ.
Яна улки соҳибқирон ҳам эрур,
Жувондавлату паҳлавон ҳам эрур.
Мунунгдек киши бирла кўшишға печ,
Емас иш ҳисоби била рост ҳеч.
Анинг бирла ким урса лофи масоф,
Хирад айтур ул сўзнинг отин газоф.
Улуғларни айлаб шафоат анга,
Керак қилса Хоқон итоат анга.
Йўқ эрса эрур ул қавий, бу заиф,
Анга ҳеч по бирла эрмас ҳариф.
Киши қилса даъво уруш биғидин,
Амон топмоғ ўлмас анинг тиғидин.
Бировким – анга ақл даъвоси бор,
Ўзи қасдин этмак не маъноси борғ
Йўқ ўз жониға, халқ жониға ҳам,
Не жон, ирз ила хонумониға ҳам.
Мутеъ ўлса айлаб қабули хирож,
Тутар ул мусаллам мунга тахту тож.
Нелар қилди Маллуйи бадрўз анга,
Букун муътамад бўлди Ферўз анга.
Бўлуб ажзиға муътариф Ройи Ҳинд,
Ерур бу замон кишвароройи Ҳинд.
Агар борса Хоқон доғи қошиға,
Қўяр мамлакат афсарин бошиға.
Аён айлабон хизмат изҳорини,
Олур ҳар неким мулкидур борини.
Бу иштин неким ўзга тутса вужуд,
Пушаймонлиғи қилмас ул вақт суд».
Бўлуб фирқа-фирқа эли сў-басў,
Бу сўзни қилур эрдилар гуфтугў.
Бировким эди маҳрами хос анга,
Муҳаббат аро соҳибихлос анга.
Тилаб хилвате холи ағёрдин,
Не ағёрдин, балки дайёрдин.
Деди ўлтуруб йиғлаю зор-зор
Ки: «Елга тушубтур ажаб хорхор».
Ешитганни элдин саросар деди,
Кўпу оз йўқким, баробар деди.
Тугатгач сўзин деди: «Ей шаҳриёр
Ки, бўлсун санга дойимо бахт ёр!
Манга улча маълум бўлди, дедим
Ки, бу сўзни айтурда маъзур эдим.
Инонсанг бу ҳолатқа бир фикр қил,
Инонмас эсанг айла таҳқиқу бил».
Даме қилди андеша Хоқони Чин,
Чу кўп қилди таҳқиқ, билди яқин
Ки, ноқил сўзи сарбасар чин эмиш,
Анға ростлиқ даъбу ойин эмиш.
Басе бўлди ўз ҳолиға чоражўй,
Анга бермади ҳеч бир чора рўй.
Елин доғи билдики, бордур муҳиқ,
Емас таъну ташниъға мустаҳиқ
Ки, чиний аёғ бирла хорои Рум,
Қачонким уруштурса дорои Рум,
Неча кимса ақл ичрадур зердаст,
Билурким қаён тушгусидур шикаст.
Агар чини ул кинани қилса фош,
Билурким урар ўз аёғиға тош.
Бу ишта ҳужум этти қайғу анга,
Тонг отқунча йўқ эрди уйқу анга.
Саҳар вақти бир рой топти савоб,
Олиб ғайб душизасидин ниқоб.
Солиб ақл кўнглига андешае
Ки, топмайдур они хирадпешае.
Тилатти ҳам ул маҳрами хосни
Ки, кўргузмиш эрди бу ихлосни.
Деди: «Боргаҳ давридин элни сур,
Саропарда даргоҳидин ҳам итур.
Ешикни келиб айлагил такягоҳ,
Нидо қилки: «Кўрмас бугун элни шоҳ!»
Бугун асра оқшомғача бу эшик,
Менинг соридин бўлма андешалик.
Келур кеча гар келдим эрса бу чоғ,
Муяссардурур борча кому фароғ.
Агар келмасам ўз яроғингни кўр,
Не оллингға келса аёғингни кўр.
Вале бир куну бир кеча зинҳор
Ки, бу пардада яхши бўл пардадор.
Вале мендин иш суратин сўрмағил,
Бу андеша кайфиятин сўрмағил».
Қабул этти Хоқон сўзин мустамиъ,
Кириб уйга ул рой аро мухтариъ.
Солиб ҳар не шоҳона эрди асос,
Расулона эгнига солди либос.
Ҳамул маҳрамиға айттики: «Бот,
Саропарда ёнида келтур бир от!»
Чу келтурди маркабни тайёр этиб,
Саропарда ёниға чекти етиб.
Чиқиб маркаб устига Хоқони Чин,
Ани қилди бу роз ишига амин.
ХLVIII
Қамарсайёҳ сариус-сайри қуёш била қирон қилғондек Хоқон Искандарга рисолат учун муқорин бўлғони ва ул муқоранадин муқобалаға борғоч қамардек нур ва сафодин тўлғони
Қамарсайёҳ сариус-сайри қуёш била қирон қилғондек Хоқон Искандарга рисолат учун муқорин бўлғони ва ул муқоранадин муқобалаға борғоч қамардек нур ва сафодин тўлғони
Қоронғуда чиқти сипаҳдин суруб,
Ўзин қалъа дарбандиға еткуруб.
Бериб муҳри нақшинки, Хоқон демиш:
«Чиқоринг мениким, эрур кулли иш».
Алар чун нишона топиб дилписанд,
Чиқориб ани қалъадин бегазанд.
Бўлуб тез Хоқони офоқгард,
Скандар сипоҳи сари раҳнавард.
Борур эрди кўнглида юз минг хаёл,
Хавотир қилиб кўнглини поймол.
Чу хуршиди искандарий очти чеҳр1,
Скандардек офоқ уза солди меҳр.
Нужум ўлди Чин хайлидек бефуруғ,
Қазо қилди кўк марғзорин қўруғ2.
Скандар сипоҳиға фаррух расул –
Етиб остонида қилди нузул.
Равон шаҳға арз эттилар бу мақол
Ки: «Келмиш расули ҳумоюнжамол.
Бошидин-оёғиғача фарру ҳуш,
Башар сурати ичра келган суруш».
Скандар деди: «Айлабон эҳтиром,
Анга тахтим оллинда айланг мақом
Ки, бу кеча бир туш кўрубмен ғариб,
Бу гар бўлса таъбири эрмас ажиб:
«Қуёшча манга тушта анвор эди,
Яна бир қуёш ҳам падидор эди.
Келибон қўяр эрди оллимда бош,
Киши кўрмамиш мундоқ ики қуёш».
Яна ҳикмат аҳлининг аъломида,
Фалак сайридин ёзғон аҳкомида:
«Наводир эди бу ики кунда кўп
Ки, зоҳир бўлур, — дедилар, — мунда кўп».
Наводирки қилди алар эътибор,
Бу нодир бири бўлмоқ имкони бор».
Дебон шаҳ бу сўзни, дедиким: «Юрунг,
Дегон кимсани ичкари келтурунг!»
Бориб чунки келтурдилар ичкари,
Кўруб расму ойини Искандари.
Йироқроқ сухандони фархундарой,
Расулона ойин кетурди бажой.
Расул эрди чун яхши авсоф ила,
Скандар тилаб қучти алтоф ила.
Етиб бахтдин бу башорат анга,
Шаҳ: «Ўлтур!» — деб этти ишорат анга.
Расул ўлғоч оллида оромжўй,
Савол этти Искандари комжўй.
Ки: «Ҳар не сўзунг бўлса оғоз қил,
Не роз айтсанг бизни ҳамроз қил!»
Таанни била деди фаррух расул
Ки: «Ей даргаҳинг остони қабул!
Неким айладинг ҳукм, жон устига,
Равон қилмоқ они равон устига.
Ва лекин Хито хони Хоқони Чин
Ки, тадбиру ройиға юз офарин.
Манга неча сўз дебдурур, бас шариф
Ки, эрмас эшитмакка ҳар ким ҳариф.
Агар тарқаса ҳар тараф анжуман,
Расул ўлсау хусрави сафшикан.
Сурарға чу шаҳ лутфу эҳсони бор,
Мен ул нукта сурмакнинг имкони бор.
Яна дебдурурким шаҳи покрой,
Агар бўлса бу навъ хилватнамой
Ки, шаҳ бўлғаю ҳомили розу бас,
Сен изҳор қил ҳар неким мултамас.
Йўқ эрса қўпуб ёнғилу турмағил,
Ва гар қилсалар ҳибс, дам урмағил.
Гумон этсалар эл фидойи сени,
Фасод аҳлининг тийраройи сени.
Шикол айласунлар оёғингға банд,
Қўлунгға доғи боғласунлар каманд.
Скандар қўюб оллиға тиғи тез,
Қил ул лаҳза тиғи забон нуктарез.
Агар бўлсангиз мендин андешалик,
Қилинг банд инак оёғу илик».
Скандарга ошти бу ишдин шааф,
Деди: «Борингиз ҳар киши бир тараф
Ки, банд айламакликка йўқ эҳтиёж,
Эмас ҳудҳуд ойини сунғурға кож»3.
Қилиб ҳикмат аҳли басе илтимос,
Хусусан Арастуйи анжумшунос.
Суханвар оёғини банд эттилар,
Қўлин ҳам асири каманд эттилар.
Шаҳ оллиға келтурдилар тиғ ҳам,
Йироқ қўйдилар борча бир-бир қадам.
Чу бўлди тиҳи хилват ағёрдин,
Яна сўрди пўшида асрордин.
Расул айтти: «К-ей, шаҳи покрой,
Адувбанд, йўқ-йўқки, кишваркушой.
Соғинма мени қосиди раҳнавард
Ки, Хоқон санга бўлди даргаҳнавард.
Буким бўлмишам хоки даргаҳнишин,
Не илгимда тиғу не кўнглумда кин.
Аёғимда банду илигимда банд,
Ўзумни санга қилмишам мустаманд.
Бу иш боиси неча сурат эди
Ки, бу навъ келмак зарурат эди».
Скандарни ҳайрат забун айлади,
Бу ишдинки чарх нигун айлади.
Деди: «К-ей, сипаҳдори Чину Хито,
Нечук шоҳлар бўйла қилғай хато
Ки, бўлғай адувсиға мундоқ асир
Ки, кимса анга бўлмағай дастгир.
Тутулғай келиб ўз аёғи била,
Доғи нукта сургай фароғи била.
Сўзунгнинг адосида қилма шитоб,
Бурун бу саволимға бергил жавоб».
Деди айлабон фикр Хоқони Чин
Ки: «Ей даҳр мулкига маснаднишин,
Тушуб эрди бошимға, бас, мушкил иш
Ки, онинг иложи эди бу келиш.
Яна бор эди эътимодим санга
Ки, бу навъ эди эътиқодим санга
Ки, борсен хирадманду равшан равон,
Жувонмарду ҳимматвару паҳлавон.
Забункушлук ўлмас шиоринг сенинг,
Бу навъ ишдур, албатта, оринг сенинг.
Аларким санга қилдилар кўп хилоф,
Сипаҳ чектилар зоҳир айлаб масоф.
Деган чоғда узр этмадинг жуз карам
Ким, ўлди залил, айладинг муҳтарам.
Манга топмайин андоқ амри вуқуъ
Ки, қилғай тақозойи биму хушуъ.
Хусусан хисоли ҳамидинг билиб,
Улуғ эътимод ишларингга қилиб.
Ўзумни қилиб бўйла зору забун,
Тушуб тахтинг оллиға хору нигун.
Дебон арзи ҳолим тазаллум қилиб,
Асирона нутқу такаллум қилиб.
Топа олмадим ҳеч сурат била,
Қошингдин қўпарни кудурат била.
Бор эрди қошимда қуёшдин ёруқ
Ки, қилғунгдурур лутфу дилжўйлуқ».
Бу сўзким суруб шоҳи мушкилписанд,
Жавобин бағоят топиб дилписанд.
Деди офарин айлаб: «Ей комёб,
Бу ройинг худ эрди бағоят савоб.
Яна ҳар сўзунг бўлса изҳор қил,
Хафо пардасидин падидор қил
Ки, бу ҳол ила кўрса бўлмас сени,
Бу сурат била сўрса бўлмас сени».
Дуо бирла Хоқони дарёназир,
Деди: «К-ей, жаҳондори дарёзамир!
Бу келмакдин эрди ғараз бу манга
Ки, бўлғай жанобингда ёрғу манга.
Сўзум ҳар не бор, ўлтуруб рў-барў,
Қошингда дегаймен борин мў-бамў.
Будур сўзки, чун келди шаҳдин расул
Ки, ҳам келгилу, ҳам хирож эт қабул.
Жавобидин ар бўлди ошуфта шоҳ,
Келибмен анга бўлғали узрхоҳ.
Гар ортуғ дедим сўз – гунаҳкормен,
Сиёсат қилурға сазовормен.
Билиб журмум олингға келдим залил,
Агар тортсанг тиғ – қоним сабил5.
Ва гар афв ила қисмим этсанг тараб,
Сенинг хулқу лутфунгдин эрмас ажаб».
Скандар деди: «К-ей, шаҳи комёб,
Манга улча сен айтиб эрдинг жавоб.
Сўзи эрди маъқулу ёрона ҳам,
Писанд этгудек хешу бегона ҳам.
Вале мен қилиб пухта тадбирлик,
Чу бошимда эрди жаҳонгирлик.
Жаҳон мулкин очмоқни жазм айладим,
Бу кишвар сари доғи азм айладим.
Адувсиға ҳар шаҳки ғолибдурур,
Бу янглиғ баҳонаға толибдурур.
Йўқ эрса санга ўкта сўз йўқ эди,
Не бўлса бизинг соридин-ўқ эди.
Гар ул сўзда бор эрса доғи хилоф,
Билиб айладук эмди хотирни соф»6.
Дуо қилди Хоқону сўз бошлади,
Сўзин ўз муроди сари тошлади.
Деди: «К-ей, мутеъ аҳли олам санга,
Жаҳонгир бўлмоқ мусаллам санга,
Не кишварки очмоққа урдунг қадам,
Анинг фатҳи худ бўлмади беалам.
Қилиб фатҳи тадбирида қийлу қол,
Кўнгулга кириб ҳар замон юз хаёл.
Билурсен ўзунг Маллу чоғли киши
Ки, найрангу афсун эди варзиши.
Неча қилди оллингда кину инод,
Не ташвиш ила бўлди фатҳ ул билод.
Ери бор эди айламак қатлу кин,
Ато қилдинг ўғлиға тожу нигин.
Чу лутфунгдин огоҳ қилдинг ани,
Ато мулкида шоҳ қилдинг ани.
Буён айлагач азм давлат била
Ки, тахт узра сен фатҳу нусрат била.
Мениким адув айлар эрдинг хаёл,
Бу навъ эттим ўзни санга поймол.
Хаёлимға юзланди бу навъ иш
Ки, мундоқ итоат киши қилмамиш.
Сениким Ҳақ этти бу навъ аржуманд
Ки, пастингдурур бўйла мендек баланд.
Тиларменки, бу бўлса осон манга
Ки, билсамки, не қилғунг эҳсон манга!»
Скандар деди: «Жамъ қилғил кўнгул,
Ики даҳр аро сен ато, мен ўғул.
Десанг, хизматингда жабин суртайин,
Сени тахти жоҳимға ўлтуртайин.
Қилиб санга фарзанддек пойбус,
Дейинким, тирилди малик Файлақус.
Сен эт маснад узра кулаҳдорлиқ,
Мен оллингда айлай сипаҳдорлиқ.
Агар худ бу навъ айламассен қабул,
Не янглиғки, кўнглунга айлар шумул.
Мени айла огаҳки, ул иш қилай,
Неча айлай олғонча кўшиш қилай».
Бўлуб шод Хоқони давлатқарин,
Дуолар била айлабон офарин.
Кўзидан тия олмайин ёшини,
Қўюб шукр туфроғиға бошини
Деди: «К-ей, шаҳаншоҳи гардунсарир,
Сарирингға йўқ авжи гардунназир.
Ҳамеша жаҳон паҳлавон бўлғасен,
Жаҳон аҳлиға комрон бўлғасен.
Бўлуб тавъ ила бандаи фармон санга,
Менингдек басе хону хоқон санга.
Бу не лутфу покиза тийнат бўлур,
Бу не хулқу эҳсону ҳиммат бўлур.
Бу ҳимматки бермиш санга бениёз,
Ерур шаҳлиғингға жаҳон мулки оз.
Демон лойиқинг ики олам эди
Ки, ўн бўлса эрди доғи кам эди.
Бу алтофким сен аён айладинг,
Мени шукрида нотавон айладинг.
Каломинг аён айлаган масъала,
Ешитмакка йўқтур манга ҳавсала.
Вале чун дединг ошнолиғ сўзи,
Арода ўғуллуқ, атолиқ сўзи.
Гумонимда йўқ эрди бу эҳтиром
Ки, қилғунг мени бўйла олий мақом.
Яромас санга гарчи мендек ато,
Вале мен бу сўзни демакдур хато.
Гуҳар зотиға не кам ўлгай шараф,
Буким бўлғай онинг атоси садаф.
Бу эҳсонинга гарчи лойиқ эмон,
Садаф бирла дур ҳолидин йўқ демон.
Ва лек ўзга сўзларки қилдинг баён,
Алардин қил ушмунча чоғлиқ аён
Ки, фош этмагил элга бу розни,
Бу келмакдин анжому оғозни.
Расулона айлаб манга илтифот,
Букун асрабон, шом бўлғач узот.
Елингга дегилким: «Бу келган расул,
Ярашдин,– деди,– сўзу қилдим қабул».
Тонг отқач расуле юбор қошима
Ки, солсун шараф сояси бошима.
Мени айла даргоҳинга илтимос,
Келай мен тутуб ҳукму амрингни пос.
Кўруб айла таъзим эл кўргудек,
Мулук они бир-бирга еткургудек.
Эрур минг йил улким келур ёдима
Ки, хонлиғдур обоу аждодима
Ки, бу мулк андинки иҳдос эрур,
Атодин атобизга мерос эрур
Ки, Чин мулкида эрдилар хон бори,
Қаю хонки, қоону хоқон бори.
Буларнинг тутуб поси номусини,
Манга солма базминг заминбўсини
Ки, хоқонлиғим шавкати синмасун,
Шаҳаншаҳлиғим савлати синмасун.
Улус ичра эъзоз қилғил мени,
«Ато», деб сарафроз қилғил мени.
Хирожеки номангда мастур эди
Ки, Чин дойим ул ишта маъзур эди.
Бу таклифни сен доғи қилмағил,
Сўзин демау кўзга ҳам илмағил.
Хирож истамакдин ғараз мол эса,
Дуру лаълдин тавқу халхол эса,
Хазойин манга бениҳоятдурур,
Дуру лаъл беҳадду ғоятдурур.
Манга ҳар қачон бўлса сендек ўғул,
Қачон махзан асрарға бўлғай кўнгул.
Тўкай оллинга ул қадар молу ганж
Ки, етсун сипоҳингға йиғмоғда ранж.
Бу янглиғ риоятлар этган замон,
Менинг боғу қасримға бўл меҳмон
Ки, юзунга мен доғи мажлис тузай,
Мулукона тартиблар кўрғузай.
Неча вақтким бўлса коминг сенинг,
Бу кишварда бўлсун мақоминг сенинг.
Борур вақтинг ул кунки таъйин эрур,
Узотай анингдекки ойин эрур.
Бўлай неча манзил жамолингға шод,
Не ерда буюрсанг қилай хайрбод.
Қил албатта пинҳон вале бу сўзум
Ки, мундоқ рисолатни қилдим ўзум».
Скандар деди: «Мен худ айлай ниҳон,
Сен ар зоҳир этсанг нетай ногаҳонғ»
Деди: «Мендин ўлмас бу иш элга тарҳ»,
Не янғлиғки забт айламиш, қилди шарҳ.
Скандар қабул этти бори сўзин,
Бу ваъда вафосиға тутти ўзин.
Элин ҳозир истаб, ишорат била,
Деди нукта, мундоқ иборат била
Ки: «Бу фаррухойини фархундапай
Ки, қилди биёбон рисолатқа тай.
Бурун қўлларидин камандин олинг,
Аёғларидин доғи бандин олинг.
Басе яхши сўзларга ҳомил эди,
Рисолат тариқида комил эди.
Менинг бирла Хоқон аро солди сулҳ,
Ҳамул баҳр ила кон аро солди сулҳ.
Мулукона тўнлар анга кийдурунг,
Бериб мунча нақд, оллима келтурунг!»
Не янглиғки ҳукм этти, тутти вужуд,
Ижозат бериб шоҳи бофарру жуд
Деди: «Тинғил оқшомғача шодмон,
Равон бўл жаҳон тийра бўлғон замон».
Дуо айтибон шоҳи фарзонаға,
Хиром айлади меҳмонхонаға.
Бўлуб анда оқшомғача комёб
Топиб кому очмай юзидин ниқоб
Ки, ул ердаким дохили Чин эди,
Рисолатқа бу навъ ойин эди.
Чу ой қосиди чиқти гардун уза,
Хиром айлаю тоғу ҳомун уза.
Расули қамарсайр ҳам минди от,
Ўзин манзили сори еткурди бот.
Ҳамул маҳрамеким эди мунтазир,
Висолидин айлаб ани муфтахир.
Анга топшуруб даштпаймо саманд,
Кириб парда ичра шаҳи аржуманд.
Бориб йўлдағи ранжу фарсудалиғ,
Топиб тахту жоҳ узра осудалиғ.
Ише айлаб андоқки қилмай киши,
Киши хайлидин келмай андоқ иши.
Саҳаргаҳки меҳр ўлди маснаднишин,
Анингдекки тахт узра Хоқони Чин.
Скандар қилиб тахти узра мақом,
Буюрди сипоҳ аҳлиға бори ом.
Улус ҳозир ўлди чу даргоҳиға,
Таважжуҳ қилиб маснади жоҳиға.
Таанни била шоҳи офоқгир,
Тилаб бир сухандони фармонпазир,
Деди: «Айлагил азм Хоқон сари,
Баҳор абридек баҳри Уммон сари.
Анга айт мендин дуруду салом,
Саломим дегач, бўйла еткур паём
Ки: «Қил бартараф кина асбобини,
Узорингға оч сулҳ абвобини.
Агар яхшибиз, гар ёмонбиз букун,
Сенинг мулкунга меҳмонбиз букун.
Қўпуб келки, биз кинадин тоқбиз,
Бағоят жамолингға муштоқбиз.
Яқинким бу сўзни қабул айлагунг,
Ниёз аҳли сори нузул айлагунг».
Скандар чу мақсудин этти тамом,
Расул урди йўл қатъи қилмоққа гом.
Чу Хоқон сипоҳиға бўлди қарин,
Суруб нукта, андоқки дурри самин.
Расул эрканин ошкор айлади,
Ўзин орзухоҳи бор айлади.
Чу Хоқонға арз ўлди ул можаро,
Тилатти ани боргоҳи аро.
Қилиб маснад узра мақом ул доғи,
Улусқа бериб бори ом ул доғи.
Скандар расулидин этти савол
Ки: «Келмакта мақсудунг айтғил мақол».
Суханвар нечукким шаҳ айтиб эди,
Тамомини Хоқон қошида деди.
Эшитти чу Хоқон саросар ҳадис,
Фараҳбахш, бал руҳпарвар ҳадис.
Кўп изҳори айшу нишот айлабон,
Суханвар била инбисот айлабон.
Деди: «Чунки шоҳи сипеҳриҳтишом,
Сурар эрди чун кин юзидин калом.
Адоват била қилди бизга мурур,
Сипаҳ тортмоқ бизга бўлди зарур.
Бу дамким мулойим ҳикоят демиш,
Яқин бўлдиким бизга хоҳон эмиш.
Анинг бирла йўқ бизга пархошу кин,
Бўлурбиз равон сен бор эрсанг амин».
Расул айттиким: «Бизинг шаҳ сўзи
Дейилгач, гумон этки, айтур ўзи.
Йўқ эрса билур мунча аҳли хирад
Ки, йўқтур менга сени истарга ҳад».
Бу сўз бирла Хоқон қилиб нўшханд,
Равон азм қилмоққа минди саманд.
Бўлуб Чин сипоҳи ажаб шодмон
Ким, ул бимдин топти бори амон.
Ўзига улус, борча айландилар,
Анинг кейнича бори отландилар.
Магар баски жўш урди халқи касир,
Ер ажзоси бўлди тахалхулпазир.
Халойиққа ҳукм этти Чин хусрави,
«Ки ўрнида бўлсун заифу қави.
Вале юзча гулрўйи чинийнажод,
Яна минг хидеви хитоиниҳод.
Ўзи бирла олди, доғи сурди рахш,
Анга тегруким хусрави мулкбахш.
Скандар соридин доғи шоҳлар,
Хирадпешау донишогоҳлар.
Алар доғи шоҳона тазйин била,
Булар ҳам ҳакимона ойин била,
Чиқиб ўтру Хоқонға айлаб ҳужум,
Анингдекки, ул чоғда бўлғай русум.
Кўрушуб паёпай, етиб фавж-фавж,
Тенгиздин, анингдекки, ҳар лаҳза мавж.
Чу шоҳ остониға бўлди яқин,
Равон отидин тушти Хоқони Чин.
Югуруб илайинда озодалар,
Не озодалар шоҳу шаҳзодалар.
Таноб учиға чун ёвуқ қўйди гом,
Оқ уйдин Скандар ҳам этти хиром.
Ики соридин қўл очиб ики шоҳ,
Қирон айлаб андоқки хуршиду моҳ.
Чу бир-бирларига ёвушти иков,
Атоу ўғулдек қучушти иков.
Фалак кўрмайин ошкору ниҳон,
Мунунгдек қарин ўлмоғ ики жаҳон.
Бири гар азим, ул бири аъзаме,
Бу ҳам оламе, ул доғи оламе.
Қучушқоч ики шоҳи ферузбахт,
Скандар ёниб айлади азми тахт.
Тутуб бир қўли бирла Хоқон қўлин,
Анга кўргузуб тахти шоҳий йўлин.
Чу Хоқон кейин қолди айлаб ҳижоб,
Чиқорди чекиб шоҳи гардунжаноб.
Аёғин сарир узра чун еткуруб,
Бурун они ўлтуртубу ўлтуруб.
Қилурға неким ваъда қилмиш вафо,
Мунинг бирла ҳам қилмайин иктифо,
Мулойим-мулойим сўруб ҳар нафас,
Анингдекки Хоқонға бир-бир ҳавас.
Шафиқона сўз чун дамо-дам солиб,
Ўғуллуқ – атолиқ сўзин ҳам солиб.
Тутуб илгини бу сўз айтурда руст
Ким, ул аҳд мисоқин айлаб дуруст.
Тугатгач сўзин шоҳи бисёрдон,
Баковул келиб ёйди дасторхон.
Ёйилди чу шоҳона хонлар басе,
Қуёш қурсидек анда нонлар басе.
Ҳамул хон аро гуна-гуна таом,
Бўлуб лаҳза-лаҳза табиатқа ком.
Чу тортилди хоники дастур эмас,
Таом онча оламда мақдур эмас.
Деди мизбони фалактумтароқ
Ки: «Отланса Хоқон ҳам эрмас йироқ
Ки, Чин халқи билса мулоқотимиз,
Муҳаббат тариқида исботимиз».
Бу сўздин бўлуб шод Хоқон басе,
Қўпуб бўлди шаҳға санохон басе.
Скандар узотти ани Чин сори,
Ўзи қўйди юз – жоми рангин сори.
Аёқчи, тўла айла чини аёқ,
Ерур бизга сўзнинг чини иштиёқ.
Лаболаб тут оники мен сипқорай,
Доғи лаҳза-лаҳза ўзумдин борай.
Муғанний, келу черт туркона соз,
Мақоми «Наво», йўқса «Туркий Ҳижоз»7,
Навоийнинг ашъоридин неча байт,
Менинг ҳасби ҳолим топиб туркий айт!
Навоий, тутуб фол – девонни оч,
Ўқурда дуру лаъл оламға соч.
Муғаннийға ҳам айла таълим ани
Ки, қилсун суруд ичра тақсим ани!
ХLIХ
Тузлук таърифидаким, даҳр бўстонининг сарвсифат озодавашларининг писандидароқ шевасидурур ва сидқ қавл васфидаким, сипеҳр шабистонининг субҳосо тоза дамларининг баргузидароқ шимаси ва ройи савобнамой асариким, меҳри оламородек жузве ҳаракат била куллий ерни ёрутур ва каломи салоҳафзой фавоидиким, оз нукта била олам аҳлиға кўп натижа еткурур
Тузлук таърифидаким, даҳр бўстонининг сарвсифат озодавашларининг писандидароқ шевасидурур ва сидқ қавл васфидаким, сипеҳр шабистонининг субҳосо тоза дамларининг баргузидароқ шимаси ва ройи савобнамой асариким, меҳри оламородек жузве ҳаракат била куллий ерни ёрутур ва каломи салоҳафзой фавоидиким, оз нукта била олам аҳлиға кўп натижа еткурур
Биров даҳр аро давлатойин эрур
Ки, ҳар сўзким ул айтқай, чин эрур.
Худо комин онинг раво айлагай
Ки, ҳар ваъда қилса – вафо айлагай.
Не назр этса қилғай вафодин адо
Ки, «Юфуна бин-назри» дебдур Худо1.
Қабул айлаган нуктани қарз бил,
Ани насси қотиъ била фарз бил
Ки, бўйнунгда ул бир оғир юкдурур,
Ерур тоғча, гарчи бир тукдурур.
Қаю кимсаким, сўзни ёлғон дегай,
Инонмаслар ар насси «Қуръон»2 дегай.
Неча бўлса ёлғончи эл аржуманд,
Сўзи анжуман ичрадур нописанд.
Бор эрмиш бурун чоғда козибваше,
Уйига тушуб шуълаи саркаше.
Фиғонлар чекар эрмиш истаб мадад,
Ешитганга бўлмай сўзи муътамад.
Чу куймиш уйи юмуб-очқунча кўз3,
Демиш анга соҳибдиле бўйла сўз
Ки: «Ёлғон ангаким фаровондурур,
Чини ҳам эл оллинда ёлғондурур.
Агар қилмади эл ҳимоят санга,
Ўзунгдин керактур шикоят санга».
Эшиттимки, бир шаҳға бўлди ниёз,
Уйе айламак бир сутун узра соз.
Кезиб топтилар бир йиғоч бўйла туз,
Ва лекин анинг молики бир ажуз.
Бериб ўн баҳо, балки юз, балки минг,
Ризо бермайин хотири золнинг.
Чу байъу шаро топмайин интиҳо,
Бериб зол ҳамсанги олтун баҳо4.
Ясодилар ул уйни гавҳарнигор,
Сутунни вале қилдилар зарнигор.
Ҳамоноки келди тамошоға зол,
Йиғочин ўпуб, сурди мундоқ мақол
Ки: «Солдинг, чу Ҳақ туз яратти сени,
Ҳам ўзунгни олтун аро, ҳам мени».
Ниҳолеки ул туз бўлур жилвасоз,
Бари элни мундоқ қилур бениёз.
Агар тузлук ўлса кишининг иши,
Не васф айлай олғай ишини киши.
Хусусан шаҳи комрон бўлғай ул,
Жаҳон узра хисравнишон бўлғай ул.
Маозаллоҳ, ар қилса шаҳ эгрилик,
Юмоғлиқ керак шаҳлиғидин илик5.
Бировгаки мулк ўлса зери нигин,
Нигин бирла ул бўлса маснаднишин,
Анга «Рости расти»6 этса нигор
Қачон рост бўлмай бўлур растгор.
Алифким эрур ростлиқда алам,
Агарчи алифдур, эрур алф ҳам7.
Хатеким қилур тузлуги бирга минг,
Не иш айлагай тузлуги кимсанинг?
Кишиким жаҳонда сўзи ростдур,
Ерур дол ангаким ўзи ростдур.
Бировким эрур ростлиқдин йироқ,
Анингдек киши бўлмағон яхшироқ.
Яна улки сойибдурур рой анга.
Адув касратидин не парвой анга?8
Гум айлар ёмон кунда бир яхши рой,
Тумон хасмни борча размозмой.
Басо хасмким кўпроқ андозадин
Ки, дафъ ўлди бир солғон овозадин.
Разин рой ила ёймаса кимса дом,
Ҳавода учар қушни қилғайму ром?
Киши билмаса ройи сойибфанин,
Қачон дўст қилғай эди душманин?
Тааммул била ком пайдо бўлур,
Таҳаммул била ғўра ҳалво бўлур9.
Ешиттимки, дер эрди бир зуфунун
Ки, буким йилонға қилурлар фусун.
Бўлур ўзи қайдиға печон каманд
Ки, андин кишига етишмас газанд.
Магар ул билур тилдин аҳли хирад,
Хушомад баён қилдилар беадад.
Паёпай чучук сўз чу пайғом ўлур,
Анингдек хашин жонвар ром ўлур.
Нечаким хирад ичра бўлса ками,
Йилондин ёмонроқ эмас одами.
Чу ғаввос касб этти ройи разин,
Наҳанг оғзидин олди дурри самин.
Дам урмай чу ул дурри ғалтон олур,
Тенгиз қаъридин гавҳар осон олур.
Бас улким такаллумға оғзин очар,
Мухотабға сўз йўқки, гавҳар сочар.
Не тонг тунд душман анга ром эса,
Чу ром ўлди ҳосил неким ком эса.
Такаллум била кимса инсон эрур,
Сўзи йўқ баҳойимға не сон эрур?
Вале сўзда доғи маротибдурур,
Ҳам анда ҳунар, ҳам маойибдурур.
Ҳам улдурки айлар тирикни ҳалок,
Ҳам андин ўлук тан топар руҳи пок.
Хирад бирла чун яхши сўз бўлди ёр,
Киши ройи сойиб қилур ихтиёр.
Хирадманд бўлса балоғатмаоб,
Не бўлғай иши ғайри ройи савоб?
Бировким савоб ўлди ройи анинг,
Берур улча ройи Худойи анинг.
L
Ардашер ҳикоятиким, қавий душман дафъини қилич била қилурдин ожиз эрди, ройи разин ва тиғи забон била ул мушкил қазияға саранжом берди
Ардашер ҳикоятиким, қавий душман дафъини қилич била қилурдин ожиз эрди, ройи разин ва тиғи забон била ул мушкил қазияға саранжом берди
Мулуки тавойиф аро Ардашер
Ки, ҳам ройзан эрдию ҳам далер.
Магар Ардавон бирла айлаб хилоф,
Ики соридин бўлди азми масоф.
Ҳамоноки кучлук эди Ардавон,
Мунга йўқ эди онча тобу тавон.
Ёнарға ризо бермайин ғайрати,
Юрурга вале заъфдин ҳайрати.
Тааммул қилур эрди рой истабон,
Бир андешаи раҳнамой истабон.
Яраш истаю озим этти расул,
Адув қилмади ажзин англаб қабул.
Бор эрди сипоҳи аро бир киши,
Адув жониби нома ёзмоқ иши.
Неча берсалар эрди огоҳлиқ,
Шаҳ ўлмас эди андин икроҳлиқ.
Адув етти бир кунчилик йўлға тунд,
Бу ҳам бўлмади фикру рой ичра кунд.
Хаёлиға ройе етишти ажаб,
Равон давлат арконин этти талаб.
Кивурди чу борини хилват аро,
Равон қилди бунёд бу можаро
Ки: «Ногаҳ киши изтирор этмасун,
Адув шавкатидин фирор этмасун
Ки, Ҳақдин етишти иноят манга,
Ерур шодлиғ бениҳоят манга.
Ани сизга дермен, вале зинҳор,
Киши қошида қилмангиз ошкор».
Бори аҳд қилғоч, равон бошлади,
Тараб бирла бу достон бошлади
«Ки, аъдо соридин неча паҳлавон:
Фалону фалону фалону фалон
Ки, бу хайл эрур асли кўшиш чоғи,
Нечукким, билурсиз муни сиз доғи.
Бўлуб Ардавондин бори тийрарой,
Манга айлаб ўзни тазаллумнамой.
Бу сўзга қилиб аҳду мисоқ этиб,
Йибормишдурурлар манга хат битиб
Ки, тонглаки эл бўлса водийнавард,
Тузулса ики сори саффи набард.
Не ердаки турғон эса Ардавон,
Чопиб бошиға бир неча паҳлавон.
Анга еткуруб зулм подошини,
Санга келтурурбиз анинг бошини».
Бу сўзни чу тақрир этиб Ардашер,
Елидин кетиб заъф, бўлди далер.
Магар ўртада эрди пайғомгар,
Битиб ҳолни бўлди эъломгар.
Ешитгач бу сўз хасми олий асос,
Замириға йўл топти беҳад ҳарос.
Не топти юруб разм этарга жиҳат,
Не хайлини дафъ этгали маслаҳат.
Ярашқа ризо берди ҳиммат тутуб,
Ярашти, доғи ёнди миннат тутуб.
Бу ким топти бу навъ ройи савоб,
Бу навъ ўлди иқболидин комёб.