LI
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, савоб ройға мужиби исобат не бўлғай ва хатоға жиҳати заъф не ва жавоб эшитмак
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, савоб ройға мужиби исобат не бўлғай ва хатоға жиҳати заъф не ва жавоб эшитмак
Яна сўрди Искандари поктабъ
«Ки, эй ҳикматойину дарроктабъ,
Буким одами борча инсондурур,
Бори офаринишда яксондурур.
Мунга ройи сойиб Ҳақ этти ато,
Ва лекин анга берди ройи хато.
Яна ҳам буким, ройи сойиб эрур,
Ишинда анинг бу ажойиб эрур
Ки, чун покрой ўлди беиштибоҳ,
Ва лекин хато ҳам қилур гоҳ-гоҳ.
Керакким, бу бир бўлса, ул бўлмаса,
Ул ўлса, бу бир сори йўл бўлмаса».
Тааммул қилиб деди донишнавард:
«Ки, эй борча, шаҳлар аросида фард,
Буким халқ эрур офаринишда бир,
Не донишда бирдур, не бинишда бир.
Ерур Ҳақ сифоти ададдин бари,
Булар ҳар бири бир сифат мазҳари.
Керак ҳар бири бўлса бир фардзот,
Нединким эмас бирдек ики сифот.
Не тонг бўлса бу бирга фаҳму хирад,
Яна бир хираддин эса бемадад.
Хирадлиғнинг ар бўлса ройи дуруст,
Керак бўлса албатта гаҳ-гаҳ суст.
Нединким эмас кимса бир ҳол ила,
Ерур ҳар замон ўзга минвол ила.
Яна улки гар бўлса туз борча рой,
Хирад бўлди, бас, кимсага раҳнамой.
Хирад ғайб илмида аъмодурур
Ки, билмаски, тонгла келур недурур.
Хираддин эрур ғайб илми йироқ,
Ерур бехираддин хирад яхшироқ.
Яна кимсага борча рой ўлса туз,
Хирадға берур, бас, ажаб фикр юз
Ки, Ҳақ амрида бўлди ширкат анга,
Емасдур муносиб бу фикрат анга.
Камол аҳлининг ройи гоҳи табоҳ,
Ерур Ҳақ камолиға равшан гувоҳ».
Жавобини шаҳ топти чун дилписанд,
Яна урмади дам бўлуб баҳраманд.
LII
Хоқоннинг Искандар учун зиёфат асбобин тузгани ва ани Чинга элтурга илтимос кўргузгони ва ул шоҳона базму ойин вазъи васфида хомаи нодиранигор дурфишонлиқ қилмоқ ва ул туҳаф ва наводир тазйини таърифида табъи балоғатшиор гавҳарпошлиқ кўргузмак ва пешкашлари теъдодида тўқуз фалак авроқин хомаға рақамзад қилмоқ ва базми дилкашлари шарҳида секиз биҳишт риёзин ақл кўзига рад қилмоқ
Бу дебо уза пайкаророи Чин,
Бу навъ айлади нақши дебои Чин
Ки, чун Чин сари бўлди Хоқонға азм,
Мубаддал бўлуб базм ила кину разм.
Ели кўнглидин кетти ранжу тааб,
Булар ўрниға келди айшу тараб.
Ўзи тушти Чин шаҳриға шодмон,
Кириб қасри давлатға тушган замон.
Талаб қилди аркони давлатни бот,
Жулус амри этти қилиб илтифот.
Дедиким: «Бу шоҳи фалакиҳтишом
Ки, олам юзин фатҳ қилмиш тамом.
Жаҳон шаҳларин айламиш бандаси,
Забардастлар бўлмиш афкандаси.
Каманд улки гардунға банд айламиш,
Бу они асири каманд айламиш.
Қачон бизга бор эрди худ бу гумон
Ки, бўлғай бу алтоф ила меҳмон.
Келиб тарки қатлу масоф айлагай,
Бизинг бирла кўнглини соф айлагай.
Қилиб улча имкони бор эҳтиром,
Манга тахти устида бергай мақом.
Мени ҳам атолиққа қилғай қабул,
Ҳам ўлғай шафиқим, нечукким ўғул.
Билурсизки, гар қилса эрди набард,
Улусдин чиқорур эди кўкка гард.
Санам зулфидек айлабон тору мор,
Қўпорур эди борчамиздан дамор.
Бу лутфеки ул ошкор айлади
Ки, эҳсон тариқин шиор айлади.
Бу мажмаъ ичинда йиғилғон анга,
Ерур борча озод қилғон анга.
Мен алтофидин онча шармандамен
Ки, гарчи ато дер, вале бандамен.
Қилурдин анга хизмати дилпазир,
Худ эрмасдурур ҳеч янглиғ гузир.
Бу ишнинг салоҳи недур, фикр этинг,
Қошимда чу фикр эттингиз, зикр этинг?»
Бу сўзлар дегач шоҳи Чину Хўтан1,
Дуосиға тил чектилар анжуман.
Дедиларки: «Ҳар нуктаким сурди шоҳ,
Ерур муттафиқ борча хайлу сипоҳ.
Бу шоҳеки бор эмди меҳмонимиз,
Гар оллида бўлса фидо жонимиз.
Анга улча ойини эъзоздур,
Муни деса бўлғай – ҳануз оздур.
Не мулку сипаҳға сен этсанг рақам,
Билурлар анинг бермагин муғтанам.
Ва лек улча сен ўзинг эткунг яроқ,
Билурсен сен они ўзинг яхшироқ.
Неким ҳимматингға таманнодурур
Бизинг ҳиммат андин муарродурур.
Қачонким қирон айласа наййирайн,
Кўрунурму заррот аро тушса шайн?2
Бўлур чунки ёндошса ики жаҳон,
Жаҳон даржаҳон, мўр кўздин ниҳон.
Не тонг, халқ табъи қироқ айласа,
Скандарга Хоқон яроғ айласа.
Муқассирдурур табъимиз дахлдин
Ки, тўбо иши келмади нахлдин3.
Вале мунча иш бизга равшандурур
Ки, гар харжи юз ганжу махзандурур.
Чу сен мизбон ўлсанг, ул меҳмон,
Кўп ўлмоғлиғин қилса бўлмас гумон».
Бу сўзларки арз эттилар ул гуруҳ,
Бўлуб шод – Хоқони дарёшукуҳ
Деди: «Улча кўргузди бу қаҳрамон,
Ерур элға худ фарз моли амон.
Сипоҳиға улким мавожибдурур,
Анинг йиллиғи элга вожибдурур.
Яна йиллиғиға очиб қуфли ганж,
Мен ўз махзанимдин бўлай нақдсанж.
Сипоҳига фикр ўлса ушбу сифат,
Ўзи фикрини мен кўрай маслаҳат»4
Бу янглиғки сўз ўтти Хоқон била,
Бори эл қабул эттилар жон била.
Бўлуб борчаси бир-бирига мумид,
Қилиб иш саранжомиға жаҳду жид.
Неча кунда бори муҳайё бўлуб
Ки, Чин нақддин кону дарё бўлуб.
Бу янглиғ ясаб пешкашлар ўзи
Ки, ҳайрон қолиб анда даврон кўзи.
Минг от – борча оҳутаку гўрдав,
Бори гўру оҳудин элтиб гарав.
Алар гардиға ета олмай сабо,
Сабосайри пўяларидин ҳабо.
Югурмак аро абру секрирда барқ,
Вале барқдек борча олтунға ғарқ.
Ҳам олтун эгар, доғи олтун лижом,
Ҳам олтун тақо, доғи олтун ситом.
Кежим борча устида зарбафти Чин.
Пашизалари лаълу дурри самин.
Яна минг тева – ҳар бири кўҳтан,
Фалак пилича ҳар бирига бадан.
Неча жусса ичра фалакваш келиб,
Камозорлиғда малакваш келиб.
Бори суръат ичра, нечукким фалак,
Нечукким фалак йўқ, нечукким малак.
Бори рахти дебойи Чину Хитой,
Жавоҳир бори узра зийнатфизой,
Алоқа бориға саросар ипак,
Дуру лаълу феруза мунчоғидак.
Яна минг хачир, борчаси тезгом,
Сипеҳри ҳарундек бориға хиром.
Писандида сайру шитоби доғи,
Қаторию зини, рикоби доғи.
Рухути ҳам андоқки дастур ўлуб
Ки, оту тева узра мазкур ўлуб.
Яна минг тўқуз рахти нахху насеж,
Очилмай, нечукким топиб тобу печ5.
Неча боғдек борча рангин келиб,
Вале тоғдек бори сангин келиб.
Яна яшмдин минг авонию зарф,
Латофат аро бир-биридин шигарф.
Яна чини олот минг порча,
Идора аро меҳри сайёрча.
Яна минг сиҳи қадду гулхад каниз,
Бари сунбули зулфдин мушкбез.
Менгизлари гул-гул, мижалари хор,
Қабоғлари кенг-кенг, оғизлари тор.
Келиб ғамзаи шўх ила дилфиреб,
Либос ичра ончаки имкони зеб.
Ва лекин ики булъажаб туҳфа ҳам
Ки, андоқ келиб булъажаб туҳфа кам.
Бири кўзгуйи жоми Жамшиддек,
Сафо ичра миръоти хуршиддек
Ки, они фалак меҳройин дебон,
Вале халқ ойинаи Чин6 дебон.
Ики юз анга ою кундек ёруқ,
Вале тийра бўлмай бўлурдин очуқ.
Ёруқ ҳар юзи чеҳра кўргузгудек,
Демай бир юзи тийрарў кўзгудек.
Ҳакимики они тилисм айлабон,
Намойиш анга ики қисм айлабон.
Келиб бир юзи бўйлаким чунки шоҳ,
Сўрар чоғда маснад уза додхоҳ
Ки, бир-бирга эл даъво изҳор этар,
Агар кимса даъвоға инкор этар.
Бу даъвода эрмас гувоҳ эҳтиёж,
Ерур кўзгу сори нигоҳ эҳтиёж.
Агар сўзи чиндур – кўринур юзи,
Кўрунмас юзи – бўлса ёлғон сўзи.
Яна бир юзининг тилисми бу иш
Ки, шаҳ базм аро бода этса хуриш,
Анга мажлис аҳли назар қилсалар,
Тамошойи шахсу сувар қилсалар,
Аларким, май ичгайлар ором ила,
Кўрунур аларға юз андом ила.
Биров майға топиб фурудастлиқ,
Аён қилғудек бўлса бадмастлиқ,
Кўрунур юзи кўзгу ичра бузуқ,
Узун, йўқса, ёйпонг, кичик ё улуқ.
Чу бийнанда бу нуктаға топти пай,
Бўлуб хушдил, айлар равон тарки май7.
Кўруб ул бузуғлуғни наззорагар,
Бўлур ўз бузуғ ҳолиға чорагар.
Яна луъбате, бал жаҳон офати,
Жаҳон офати йўқки, жон офати.
Хитойи ҳасаб, шўхи чинийнажод8,
Жамолиға ҳуру пари хоназод.
Ики банда ҳуснига ҳуру пари,
Ва лекин қочиб ҳар бири бир сари.
Хито мулкида зулфи ғавғо солиб,
Кўзи Чин диёрида яғмо солиб.
Ики чини зулфайни мушкин таноб,
Анга Чин ичинда сепиб мушки ноб.
Қаро қоши мушкин ҳилоле келиб,
Ҳилол андин ошуфтаҳоле келиб,
Ани чарх айларда мушкин ҳилол,
Томиб нуқтаеким – бўлуб оти хол.
Узори уза ики қиймоч кўз,
Улус қонини ичгали очкўз
Ким, ул очлиқ айлаб они заиф,
Узолиб ётиб хасталардек наҳиф.
Қуёшдек анга давр рухсор ўлуб,
Оғиз нуқтасидин намудор ўлуб.
Чу паргор учи даврин айлаб кашон,
Падид ўлғуча нуқта топмай нишон.
Занах тавқи лекин яна нимдавр
Ки, андин бори давр аҳлиға жавр.
Зақан чоҳи ул давранинг нуқтаси,
Тушуб чоҳ аро аҳли даврон басе9.
Қади ишва бирла хироманда сарв,
Хироманда сарви хиромон тазарв.
Чу ноз ул тазарв ошкор айлабон,
Басе бозу шоҳин шикор айлабон.
Бошидин-оёқ ишвау хўблуқ,
Оёқдин боши нозу маҳбублуқ.
Келиб борчадин турфа бу можаро
Ки, ҳам базм аро чусту ҳам разм аро.
Чу базм ўлса илҳони ушшоқ сўз,
Не ушшоқсўз, айт офоқсўз.
Чу тортиб наво, элни беҳол этиб,
Хирад нутқини нағмаси лол этиб.
Чолиб чун ғино нотавон риштасин,
Узуб нотавонларға жон риштасин.
Чу ун бирла барбат навосин тузуб,
Бири ўлтуруб, ул бири тиргузуб.
Қачонким кириб разм майдониға,
Қилиб қасд майдон эли жониға.
Чу рахшиға ҳар сори жавлон бериб,
Замон аҳли жавлониға жон бериб.
ғаним ўлса гардун киби зўрманд,
Вағо вақти гардунға солиб каманд.
Қилич солса хорони айлаб шикоф,
Анга хора кемухти ўлуб ғилоф.
Ўқи бўлса юз худу хафтон ўтуб,
Қатиқ хорадин балки паррон ўтуб.
Синони қачон кўргузуб печу тоб,
Сипеҳр аждариға тушуб изтироб.
Қачонким адув хайлиға от солиб,
Чу ул ел етиб – хасдек эл қўзғолиб.
Балоеки чархи қадимий ниҳод,
Бера олмайин бир анингдекни ёд.
Скандарга Хоқон ясаб пешкаш,
Тўқуз бўйла туҳфаки, шарҳ ўлди хуш.
Булар чун саросар муҳайё бўлуб,
Яна Чин шаҳи мажлисоро бўлуб.
Ясаб бир ажаб базми олиясос,
Такаллуфқа ақл анда топмай қиёс.
Улуғ хайлни раҳшунос айлабон,
Шаҳ иҳзорини илтимос айлабон.
Шаҳ оллиға чун мултамаслар етиб,
Ҳадисин анинг ер ўпуб – арз этиб.
Қабул айлабон сўзни дорои даҳр,
Равон отланиб айлади азми шаҳр.
Тўшаб эрди Хоқони хуршидтож,
Ўзи қасридин рост то бир йиғоч
Скандар йўли узра дебойи Чин
Ки, пинҳон бўлуб эрди саҳройи Чин.
Ҳар ўн гомда бир нисор айлабон,
Дуру лаълни хоксор айлабон.
Йўли узра онча тўкуб мушки ноб
Ки, эл тўтиёлиққа топмай туроб.
Ел ул мушк уза чун бўлуб раҳнавард,
Тутуб мушкдин кўк юзин тийра гард.
Бу ҳашмат била хусраву тожу тахт,
Кириб Чин диёриға фархунда бахт.
Кўруб, ўйла шаҳреки, чархи куҳун,
Ўқуб мислига ояти «ламъякун»10.
Жинонваш ҳаволию боғи анинг,
Не пайдо учи, не қироғи анинг.
Безаб тому тошини ойин била,
Мусаввар бори ҳуллаи чин била.
Кўруб онча ороки, кўз кўрмайин,
Кўнгул ҳам тахайюлға келтурмайин.
Скандарга ҳар лаҳза ортиб нишот,
Ангочаки, Искандаройин бисот.
Қўюб чунки Хоқон бисотиға гом,
Топиб даргоҳин чархи ферузафом.
Суруб чунки даргоҳдин ичкари,
Кўруб оламе чун боқиб ҳар сори.
Назиҳ равзае чархи ахзар киби,
Анга ҳар очуқ гул бир ахтар киби.
Келиб чор дарчор паргор анга,
Секиз дойлиғ тўрт девор анга11.
Йиғочлар ўтуб тўрт девордин
Демайким, ети чархи заркордин.
Ададдин фузун ҳар ҳумоюн дарахт,
Қўюб баргдин чарх тоқиға рахт.
Бўлуб чарх уза шохлар шеваси,
Дегайсенки, анжум эрур меваси12.
Йиғочлар тубида чаман-дарчаман,
Саросар тузуб чарга сарву саман.
Бинафшаки ўз қаддин айлаб нигун,
Қалинлиқда чодиршаби нилгун.
Магар чарх ўлуб зебу тазйин уза,
Солиб акс ойинаи Чин уза.
Раёҳинға кимса адад топмайин,
Фараҳбахш атриға ҳад топмайин.
Қилиб наргис ўз ғунчасин байзавор
Ки, кўзинда эрди рамаддин ғубор.
Рамад йўқки, чун қор уза кўз солиб,
Қориқмоқ кўзининг зиёсин олиб.
Бўлуб лолау сабза нақшин гилем,
Шукуфа тўкуб ул гилем узра сим.
Мулавван зужожа нишони бўлуб,
Кўк айвонининг тобадони бўлуб.
Бу гулшан ичинда фазойи васеъ,
Фазо ўртасида биное рафеъ.
Қилиб посбониға дамсозлиқ,
Зуҳал бирла ҳар шом ҳамрозлиқ.
Бийикрак фалак қасридин пояси,
Равоқиға тушмай булут сояси.
Ёғиндин анинг томи нам кўрмаган,
Чоқин шуъла тоқиға еткурмаган.
Музаҳҳаб қилиб они боштин-оёқ,
Агар раҳба, гар бурж, гар худ равоқ13.
Бисотидағи хишт чинисиришт,
Мусамман ясаб чини андоқки хишт.
Чу чини бўлуб фарш коши анга,
Бўлуб нақш матну ҳавоши анга.
Бори хишт анга чиниойин бўлуб,
Сафо ичра ойинаи Чин бўлуб.
Ичи қасрнинг сар-басар зарнигор,
Ешик борча зийнатда гавҳарнигор.
Келиб борча наққоши чобукқалам,
Басе вақт уруб килки Монийрақам.
Топиб нақш конуну ҳанжорини,
Мусаввар қилиб тўрт деворини.
Мавозеъ анга ҳар бири нақши Чин,
Дема нақши Чинким, биҳишти барин.
Бу қаср ичра тахти сипеҳр иҳтиром,
Ясаб шоҳ учун анда олий мақом.
Скандарга Хоқони меҳмонпараст,
Бу олий сарир узра берди нишаст.
Анга доғи Искандари тахтгир,
Макон этти ҳам ушбу олий сарир.
Атоу ўғул янглиғ ўлтурдилар,
Нишоту тараб базмини қурдилар.
Бори ўлтурур элга ҳукм этти шоҳ
Ки, ерлик ерин қилғай оромгоҳ.
Сукун топиб аввал кулаҳдорлар,
Алардин қуйироқ сипаҳдорлар,
Яқинроқ тутуб ҳикмат аҳли жулус,
Филотун, Арастую Фарфунюс14.
Чу қаср ўлди жаннат киби беқусур,
Худ эрди муҳайё шаробан таҳур.
Чу маъкулдин табъ топти фараҳ,
Кўнгул айлади майли чини қадаҳ.
Равон қўпти бир шўхи чинисиришт,
Малоҳат аро рашки ҳури биҳишт.
Ўзи ичти ёқути аҳмар суйи,
Вале шоҳға тутти кавсар суйи.
Равон ичти дорои даврон доғи,
Не дорои давронки, Хоқон доғи.
Чу эврулди уч-тўрт даври нишот,
Падид ўлди эл кўнглига инбисот.
Қадаҳ солди аҳбоб мағзиға шўр,
Ҳижобу ҳаё рафъи келтурди зўр.
ғино аҳли ҳарён наво туздилар,
Навосозлиғ расми кўргуздилар.
Қилиб жилва ҳар соқийи маҳжабин,
Сочиб анбарин зулфидин мушки Чин.
Бўлуб ҳушу фаҳм аҳлиға гуфтугўй,
Май олғонга ҳушин тушуб ҳой-ҳуй.
Ики шоҳ бир-бирга айлаб ниёз,
Такаллум қилиб ҳар бири дилнавоз.
Бу онинг қошида қулоғин тутуб,
Мунунг ул ўпарға оёғин тутуб.
Бу айлаб анинг садқаси мулки Чин,
Ул айлаб мунга садқа рўйи замин.
Йўқ улким ики шаҳға бу расми хос,
Ҳар икига бир-бир била ихтисос.
Чу ичмак улус расму ройи бўлуб,
Газак борча хони Хитойи бўлуб.
Олиб чарх атбоқи ҳар дам сабақ,
Не янглиғ бўлурни табақ-бартабақ.
Яшил хонлару қурси лиму бари,
Кавокиб била чархи мину бари.
Бўлуб ўйла базмеки, чархи баланд,
Бўлуб зийнату зебидин баҳраманд.
Емакка улус майли бўлғонда фош,
Газак ўртадин чиқти, тортилди ош.
Қаю ошким, ер юзини хон тутуб,
Вале хонни неъмат юз алвон тутуб.
Не дей, улча ул хон қиёси эди
Ки, тўқуз минг отнинг учоси эди.
Яна қўйға йўқ эрди ҳадду ҳисоб
Ки, юз минг десам бўлғай ул интихоб.
Мунга лойиқ англа ушоқ ошини
Ки, кўрмак уюрди фалак бошини.
Чу тортилди бу навъ беҳад таом
Ки, топти таматтуъ бори хосу ом.
Равон тахтдин тушти Хоқони Чин,
Қўпуб тахт уза шоҳи маснаднишин.
Тавозеъ била Чин шаҳи турди хуш,
Шаҳ оллиға сўзлатғали пешкаш.
Ҳисобин битиб шаҳ сари кеттилар,
Ҳамул давлат аркони арз эттилар.
Чу арз ўлди, Хоқон юкунди равон,
Юкунди яна хусрави навжавон.
Тўқуз-тўқуз ўткардилар борини,
Анингдекки айлабмен изҳорини.
Кўруб туҳфа ул навъ бори гузин,
Деди шоҳ Хоқонга кўп офарин.
Чу ўткардилар борчасин хайл-хайл,
Шаҳ ул ики нодир сари қилди майл.
Бири ул Хўтанзоди маҳрў эди,
Яна моҳваш турфа кўзгу эди.
Равон бўлди Хоқони хуршидрой,
Бу илгида ойина, ул бирда ой.
Шаҳ оллиға келтурди кўзгуни ҳам,
Не кўзгуки, ул меҳри дилжўни ҳам.
Чиқиб тахт уза ўлтуруб шоҳ ила,
Деди кўзгу васфини дилхоҳ ила.
Шаҳ ул кўзгудин бўлди кўп шодмон,
Анга қилди машғуллуқ ҳар замон.
Ани аҳли ҳикматқа кўргузди ҳам,
Басе сўз анинг бобида тузди ҳам.
Қўлидин бу кўзгу йироқ кетмади
Ки, кўзгу чиройлиғни ёд этмади.
Гаҳе қилди эҳсос қисмин анинг,
Гаҳе фикр қилди тилисмин анинг.
Чу қилди қуёш кўзгуси юз ниҳон,
Яна занги зулматқа қолди жаҳон.
Қадаҳ ичмади шоҳи ҳикматпараст,
Ки мазмум эрур бўлмоғи шоҳ маст.
Миниб отқа майл этти ўрду сари,
Қуёш ўйлаким чархи мину сари.
Қўпуб бўлди Хоқон доғи ҳамраҳи,
Бўлуб ҳифзида ҳам ато, ҳам раҳи.
Сипоҳиға чун шаҳни еткурди бот,
Ер ўптию ўз шаҳриға сурди от.
Скандар тушуб истади жоми май,
Яна лаҳзае солди суҳбатға пай.
Чу Хоқонға ул базму ойин бўлуб,
Скандар сўзи барча таҳсин бўлуб.
Кетур соқий, ул кўзгуни рўбарўй
Ки, кофуртабъ ўлғаю мушкбўй.
Димоғимда Чин мулки савдосидур,
Бу янглиғ май онинг мудовосидур.
Муғанний, улуғ йир навосини туз!
Бижир кўкка пийпо садосини туз!
Мени бир наво бирла хушҳол қил,
Жаҳон фикридин фориғулбол қил!
Навоий, ичиб май эшитгил суруд
Ки, бас, бевафодур сипеҳри кабуд.
Ки, Хоқонға гар жуз жафо қилмади.
Скандарға доғи вафо қилмади.
LIII
Зиёфат боғининг сарвдек озодлари бобидаким, ғунчадек хизмат камарин чуст боғлаб гулдек очуқ юз била хони карамлари доим очуқдурур ва қўноғлари агар қумри бўлсун вагар булбулким, ҳар бири ўз хўри ҳолиға кўра ул хондин наво топарлар ва алар ифрот имтилосидин муарродурурлар ва муфрит иштаҳосидин мубарро
Зиёфат боғининг сарвдек озодлари бобидаким, ғунчадек хизмат камарин чуст боғлаб гулдек очуқ юз била хони карамлари доим очуқдурур ва қўноғлари агар қумри бўлсун вагар булбулким, ҳар бири ўз хўри ҳолиға кўра ул хондин наво топарлар ва алар ифрот имтилосидин муарродурурлар ва муфрит иштаҳосидин мубарро
Хушо улки, жуз базл анга пеша йўқ,
Жаҳон бору йўқидин андеша йўқ.
Замон ичра топиб ўзин меҳмон,
Анга меҳмон борча аҳли замон.
Кишиким анга меҳмонлиқ қилиб,
Бу ҳам жон била мизбонлиқ қилиб.
Чу меҳмон етиб, дун киби қочмайин,
Бал ул бўлмайин, рўзасин очмайин.
Халилуллаҳосо очиб хони базл,
Қамар қурсидек синдуруб нони базл1.
Нечаким таоми келиб нўши баҳр,
Келиб меҳмонсиз мазоқиға заҳр.
Ва гар келса меҳмон, қуруғ нон анга,
Бўлуб қурси хуршиди рахшон анга.
Бурун лутф беҳадду поён қилиб,
Очуқ юз била хулқу эҳсон қилиб.
Юзин мисли гулбарги хандон очиб,
Яна оллида гул киби хон очиб.
Нечук гулда гулбарги хандон тўла,
Бу хон ичра гул баргидек нон тўла.
Чу меҳмон узотиб қўлин хониға,
Қўюб мизбон миннатин жониға.
Ани токи тўйғормайин, тўймайин,
Илик чекмай ул, бу илик қўймайин.
Агар бўлса меҳмони шоҳ, ар гадо,
Қилиб мизбонлиқ тариқин адо.
Йўқ улким шаҳ оллида қўйғай кулоч,
Гадоға қуруғ нону ёвғон умоч.
Тафовут кўрар бўлса худ бок йўқ,
Вале анга шаҳду мунга хок йўқ.
Гар ул сарвару бу сарафкандадур,
Вале икиси Тенгрига бандадур.
Басо кузпушту пароканда ҳол,
Бўйида чу бўлғай ипи эски шол2
Ки, бўлғай кўнгул мулкининг шоҳи ул,
Ниҳоний кўнгул рози огоҳи ул.
Сипеҳри забардаст анга зердаст,
Кўруб ҳиммати чархи аълони паст
Ки, гар шаҳға фаҳм ўлса ҳоли анинг,
Бошин айлагай поймоли анинг.
Киши қилса бўлғайму таҳқир ани
Ки, Ҳақ айламиш бўлса тавқир ани.
Бас, авло буким ҳар қачон аҳли роз,
Очиб базл уйин бўлса меҳмоннавоз.
Чу эл барча суратда пинҳон эрур,
Хирад они англарда нодон эрур.
Мувосо кўзин ҳар тараф очса кенг,
Ҳамул кўз била борчани кўрса тенг.
Қуёшдекки кўргузса рухсорини,
Солур тенг жаҳон узра анворини.
Агар қасри заррин эрур, гар бузуқ,
Баробар қилур партавидин ёруқ.
Йўқ ул шамъдекким фурузандадур,
Чу парвонаға етти – сўзандадур.
Не тонг гар анинг феъли подошига,
Етар ҳар замон тиғ анинг бошиға.
Булутдек сахолиқ керак мизбон,
Ки тенгдур анга марз ила марзбон3.
Қачонким сочар дурри эҳсонини,
Жаҳон шўразору гулистонини.
Сахо ёмғури бирла сероб этар,
Не сероб, ғарқи дури ноб этар.
Йўқ андоқки, елким эрур хокрўб,
Қачон дашт аро бўлса хошокрўб.
Қилур ер юзин хору хасдин хало,
Тамомин чуқурларға айлар тўло.
Бу афъолидин қилмиш они қадар,
Сабуксору саргаштау дарбадар.
Сангаким эрур базл қилмоққа тавъ,
Муни англаким ул эрур неча навъ,
Бир улким киши бўлса меҳмон санга,
Қилиб сели исроф туғён санга.
Йўқ ойини иззатфизолиғ учун
Ки, шуҳрат била худнамолиғ учун.
Биров оллиға хон чу келтургасен,
Киши бир, вале ўн қўй ўлтургасен,
Паёпай асопқурни айлаб равон,
Емакдин бўлуб ожиз ул нотавон.
Анга сен едурмак учун сўз била,
Тикиб кўзки, они ебон кўз била.
Анинг оллиға ҳар табақким етиб,
Ҳамул ош таъмини таъриф этиб.
Борин ул есун деб, бу авсоф эрур,
Бу бедод қилмоқ не инсоф эрур?
Уюнг шайх Луқмон мазори эмас,
Сени кимса ул буқъа шайхи демас.
Худо молиға қилмоқ исроф не?
Жунун аҳлидек мунча итлоф не?
Ки, Ҳақ гарчи дебдур: «Кулу вашрабу»,
Вале ҳам демиштурки: «Ло тусрифу»4.
Не қилмиш бу меҳмонки, ўлтургасен,
Анга ёлбориб заҳр едургасенғ
Не бир заҳр, ҳар луқма бир заҳри ноб,
Вале луқмаға кимса топмай ҳисоб.
Бу янглиғ зиёфат басе шум эрур,
Хирад аҳли оллинда мазмум эрур.
Яна бир буким, ҳар қачон келди зайф,
Анга қилғасен бермайин туъма ҳайф.
Мусофир ичин куйдуруб иштиҳо,
Вале йўқ сенинг бухлунга интиҳо.
Раво кўрмагинг анга маҳрумлуқ,
Ерур бурноғидин батар шумлуқ.
Будур даъбким яхшидур, гар ёмон
Ки, бўлғай сенинг хонинга меҳмон.
Бурун лутф бирла тарабнок қил5,
Не исроф қилғил, не имсок қил.
Емакка анга ҳар не дархўр эса,
Санга доғи неким муяссар эса.
Очуқ юз била чек анинг қошиға,
Вале истама музд подошиға.
Ишингга солиб «Акрамуз-зайфа» нур,
Тутуб маръи ойини «Хайрул-умур»6.
Зиёфат бу навъ ўлса ойин санга,
Керак мизбонлиқда таҳсин санга,
Бу янглиғ киши мизбон камдурур,
Агар бўлса донои оламдурур.
LIV
Баҳроми Гўр ҳикоятиким, уч олачуқ элига меҳмон бўлди, икиси ифрот ва тафрит кўргузуб, мухотаб ва матъун бўлдилар ва бириси адолат тариқидин Қорун
Баҳроми Гўр ҳикоятиким, уч олачуқ элига меҳмон бўлди, икиси ифрот ва тафрит кўргузуб, мухотаб ва матъун бўлдилар ва бириси адолат тариқидин Қорун
Эрур нақлким, шоҳ Баҳроми гўр1,
Магар сайд учун сурди бир кун сутур.
Ул ов ичра тушти сипаҳдин йироқ,
Ани бир қулон солди элдин қироқ.
Чопиб эрди кўп шоҳи саҳронавард,
Ики-уч олочуқ аро етти фард.
Шаҳи даштпаймо басе оч эди,
Бағоят емакликка муҳтож эди.
Ул уйлар қошида эди бир дарахт,
Тушуб сояға шоҳи фархунда бахт.
Деди ул халойиққа тушган замон,
Ки: «Сизга эрурмен бу дам меҳмон.
Бўлунг моҳазар бирла меҳмоннавоз
Ки, андин наво топқай аҳли ниёз».
Ул уч уй элидин бири дун эди,
Агарчи тамаввулда Қорун эди.
Неким шаҳ деди, қилмади илтифот,
Яна бирга исроф эрди сифот.
Қазон остуруб, қилди қўйлар қатил
Ки, молин зиёфатқа қилғай сабил.
Солиб жуъ меҳмон димоғиға дуд,
Анинг ошиким, тонгла пишгай, не суд?
Ва лекин бири эрди аҳли хирад,
Хушо улки топқай хираддин мадад.
Ани уйга келтурди тортиб инон,
Равон моҳазар чекти — жуғроту нон.
Кетиб шоҳдин ранжу фарсудалиқ,
Ебон моҳазар топти осудалиқ.
Анга берди беҳадду андоза мол,
Ҳамул дунға андозасиз гўшмол2.
Қилиб таъна мусрифқа беинтиҳо,
Неким зойи этганга берди баҳо.
Булар таврида турфа ҳолат кўрунг,
Анга ҳам тариқи адолат кўрунг.
Бу бирдек керак меҳмонлиқ доғи,
Яна бир киби мизбонлиқ доғи.
LV
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, зиёфат хонин не навъ очмоқ яхшидур ва муроот суфрасин не навъ ёймоқ мустаҳсан кўрунур ва дононинг ул бобда нукта сургони ва ҳикмат моидасидин Скандарга фойда етгургони
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, зиёфат хонин не навъ очмоқ яхшидур ва муроот суфрасин не навъ ёймоқ мустаҳсан кўрунур ва дононинг ул бобда нукта сургони ва ҳикмат моидасидин Скандарга фойда етгургони
Яна сўрди фармондиҳи рўзгор1:
Ки: «Ей, дониш аҳлиға омузгор,
Зиёфатда недур тариқи савоб,
Амал айламак бизга қилғил хитоб.
Ки, ул бўлғай ойини ҳикматқа жўб,
Не андин керак бўлғай озу, не кўп
Ки, бу бобда борча аҳли милал
Кўп айлабдурурлар тариқи жадал.
Қилибдурлар охир муни ихтиёр
Ки, кўп қилғон икром эрур бахтиёр».
Қилиб донишойин дуо ибтидо,
Дуодин сўнг айтти бу янглиғ адо:
«Ки, ҳар неки меҳмонға бор эҳтиёж,
Агар ошу нон, йўқса шаҳду кулоч.
Керак ҳозир ўлса бори хон аро,
Таодул тариқида мезон аро.
Анингдекки мазмум эрур бўлса кам,
Ерур ўйла мазмум ифроти ҳам».
Деди шаҳки: «Бу шева осон эрур,
Вале шаҳ шукуҳиға нуқсон эрур».
Тааммул била нукта сурди ҳаким:
Ки: «Ей, ҳикмат ойинида мустақим.
Худо шаҳ жанобин рафеъ айламиш
Ки, шаҳга улусни мутеъ айламиш.
Чу шаҳ халқ ризқиға бўлмиш зимон,
Ерур ортуғ ўксук еткурмак ёмон.
Вагар нақди жузве зиён айласа,
Шукуҳини ортар гумон айласа.
Неким халқ ризқиға мақсумдур,
Ики онча ҳам қилса маълумдур
Ки, не моя бўлғуси зоид анга
Ки, то бўлғай исроф оид анга.
Мунунг бирла гар ўзни истар азим,
Емастур анинг бу хаёли салим
Ким, ул бўлғуси минг, ики минг дирам
Ки, харжидин истар ўзин муҳтарам.
Ангаким мунунг бирла ортар шукуҳ,
Қилур фаҳм агар бўлса фикратпужуҳ
Ки, айлар ўзи ўз шукуҳини паст,
Ўзи берур ўз поясиға шикаст.
Ерур шаҳға андин улви жаноб
Ки, паст эл ишидин қилур ижтиноб.
Вагар кўнгли эҳсонга ҳамроздур,
Нечаким берур кўп, ҳануз оздур.
Ангаким хираддин етар ёрлиқ,
Писандида эрмас талафкорлиқ».
Чу бу нуктани сурди донишпужуҳ,
Қабул айлади шоҳи гардуншукуҳ.
LVI
Искандарнинг ҳукамо иттифоқи била фалак рози пинҳонийси ва олам сирри ниҳонийсини зоҳир ва пайдо ва равшан ва ҳувайдо қилурға сутурлоби хуршидтоб ва миръоти меҳрсифот тасниф қилғони ва бу ики туҳфаи меҳр мисолдин хотир жамъ этиб яна ики маҳваши меҳржамол висолиға рағбат қилғони ва ул бобда сур яроқин ва сурур тумтароқин муҳайё қилиб, сипеҳри бариндек айвонини Равшанак нуридин мунир тутқони ва Меҳрноз партавидин ёрутқон
Искандарнинг ҳукамо иттифоқи била фалак рози пинҳонийси ва олам сирри ниҳонийсини зоҳир ва пайдо ва равшан ва ҳувайдо қилурға сутурлоби хуршидтоб ва миръоти меҳрсифот тасниф қилғони ва бу ики туҳфаи меҳр мисолдин хотир жамъ этиб яна ики маҳваши меҳржамол висолиға рағбат қилғони ва ул бобда сур яроқин ва сурур тумтароқин муҳайё қилиб, сипеҳри бариндек айвонини Равшанак нуридин мунир тутқони ва Меҳрноз партавидин ёрутқон
Бу Чиний нигориш гузорандаси,
Ерур бу гузориш нигорандаси
Ки, Хоқон чу бўлди Скандарпараст
Скандарга Чин1 ичра бўлди нишаст.
Этиб эрди қиш мавсуми доғи туш,
Эмас эрди бир сори мумкин юруш.
Яна эрди Хоқонга беҳад ҳавас,
Ҳавас демаким, ком ила мултамас
Ки, шаҳ Чинда ором тутқай бу қиш,
Танаъум қилиб, жом тутқай бу қиш.
Шаҳ оллиға чун илтимос айлади,
Шаҳ онинг ҳадисини пос айлади.
Бу ишга тутуб табъи донишварин,
Туруб қилди қишлоқ Чин кишварин.
Гаҳи ҳамнафас эрди Хоқон била,
Қуёш, ўйлаким моҳи тобон била2.
Гаҳи сайд ишин ихтиёр айлабон,
Юруб Чин кийигин шикор айлабон,
Гаҳи руду май бирла мажлис тузуб,
Ичиб май, нишоту тараб кўргузуб.
Гаҳи ҳикмат аҳли била ройзан,
Бўлуб илми ҳикматда устоди фан.
Ҳамул кўзгуким чекти Хоқон анга,
Бўлуб эрди осойиши жон анга.
Қачон тахт анга бўлса оромгоҳ
Ки, ўз додин истар эди додхоҳ
Тутар эрди ул кўзгуни рўбарў,
Қилиб ҳукм ойинаи ростгў.
Бу ҳолатда ҳайрат енгиб шоҳни,
Яна ул суруки донишогоҳни.
Қачонким тузуб базми шоҳона ҳам,
Ароға солиб кўзгуни ёна ҳам.
Ҳамул феълини ошкор айлабон
Ки, бадмастни шармсор айлабон.
Шаҳ андоқ бўлуб эрди мафтун анга
Ки, ҳайратда йўқ эрди қонун анга.
Чу кўп солди фикрат аро ҳайрати,
Бу водий сори чекти бош фикрати.
Ки: «Бу бир тилисмедурур турфасоз,
Ёсоғон билиб ҳикмат аҳли бу роз.
Мени доғи дорои чархи баланд,
Чу ҳикмат била айламиш баҳраманд.
Яна хидматимда неча юз ҳаким,
Борининг сўзи поку ройи салим.
Билик бобида ҳар бири оламе,
Фалак рози ашколиға маҳраме.
Бу кўзгуки солимни туз кўргузур,
Менга анда юз фикр юз кўргузур.
Недин мен доғи аҳли ҳикмат била,
Бориб чора кейнига ҳиммат била,
Тааммул қилиб, ғавриға етмайин,
Тилисм андин ортуғ падид этмайин».
Тилаб дониш аҳлини элдин нуҳуфт,
Бу маънида кўп қилди гуфту шунуфт.
Дуолар қилиб муттафиқ ул гуруҳ,
Дедиларки: «Ей шоҳи гардуншукуҳ!
Қачонким буюрсанг бу янглиғ тилисм,
Бу бир амр эрурким, эрур бизга қисм:
Тааммул била айлабон иттифоқ,
Қилоли иш андин басе яхшироқ».
Ҳамул ҳикмат аҳли бўлуб ики хайл,
Равон қилди ҳар хайл бир ишга майл.
Филотуну Суқрот ўлуб бир тараф3,
Арастую Буқрот ўлуб бир тараф.
Алар сори Ҳурмус, Балинос ҳам,
Бу ён Аршимидус тутуб пос ҳам.
Буён ики юз, ул тараф ики юз,
Дебон кеча-кундуз бу маънида сўз.
Алардин дамо-дам шаҳи номвар,
Бўлуб ҳикмат ойинида баҳравар.
Риёзат била ул ики хайл чуст,
Топиб ер била кўк мисолин дуруст.
Бири бўлди оламда фикратнамо,
Вале бир гуруҳ этти азми само.
Топиб анжум ойину табъин тамом,
Тибои маволиди сифлий мақом4.
Мувофиқ топиб кавкаб анзорини,
Аён эттилар санъат изҳорини5.
Филиззот аро зоҳир айлаб тилисм,
Мудаввар намудор этиб ики жисм6.
Бири рўю мис бирла обод эди,
Яна бир дурахшанда пўлод эди.
Алардинким ул рўй топти гудоз,
Бўлуб эрди бори сутурлобсоз.
Аларғаки пўлод ўтру эди,
Намудори гўёки кўзгу эди.
Скандар бериб ики сори мадад,
Гаҳ айлаб қабул ишларин, гоҳ рад.
Алардин бу доғи бўлуб мустафид,
Алар ҳам топиб дахл мундин муфид.
Ҳамул қишда ул ҳикмат аҳли ниҳон
Ки, ҳар бир алардин эди бир жаҳон.
Ики турфа ҳайъат падид эттилар
Ки, олам элин мустафид эттилар.
Сутурлобға чарх ашколи қисм,
Вале кўзгу жисми саросар тилисм.
Жаҳон мулки анда бўлуб жилвагар,
Кишиким анга бўлса суратнигар.
Фалак тулу арзи7 бирида ниҳон,
Бирида аён борча мулки жаҳон.
Ул ўлди сутурлоби махфисамо,
Бу бир бўлди миръоти гетинамо8.
Шараф буржи топқач қуёш кўзгуси9,
Ки, қилди замон рафъ қиш қайғуси.
Қуёш жирми бўлди зари нобдек,
Скандар тузатган сутурлобдек.
Қилиб шоҳ маснад уза базм фош,
Шараф буржидин ул сифатким қуёш.
Сарир узра ёнида Хоқони Сҳин,
Ики сори кўп шоҳи маснаднишин.
Тузуб боргоҳ ичра шоҳона базм,
Қилиб таҳниятдин танаъумға азм.
Бу ҳолатда кирдилар ул ики хайл,
Бори қилдилар тахт оллиға майл.
Бори илм аро бахти сармад киби,
Тажаррудда ақли мужаррад киби.
Скандар қилиб борчаға эҳтиром,
Сарир оллида хос қилди мақом.
Чу базм ичра ўлтурдилар ул гуруҳ,
Халойиққа етти алардин шукуҳ.
Мақом ичра чун зоҳир ўлди сукун,
Солиб бош қуйи мисли чархи нигун.
Виқор узра бир дам чу ўлтурдилар,
Сутурлобу кўзгуни келтурдилар.
Қилиб арз ҳар қайси тимсолини,
Аён эттилар ҳар бири ҳолини
Биридин аён бўлди афлок иши,
Яна биридин арсаи хок иши.
Бирида тўқуз чарх тақсим ўлуб,
Бирида аён ети иқлим ўлуб.
Чу Хоқонға фаҳм ўлди ул ики ҳол,
Таҳайюр ани айлади гунгу лол.
Аён айлади шаҳға ҳамду сано,
Дебон ҳамд, бу нукта сурди яно
Ки: «Шаҳ сен киби кўрмади чархи пир
Ки, не тож сенсиз керак, не сарир.
Мулозимларинг доғи лойиқ санга,
Билик ичра бори мувофиқ санга.
Емас олам аҳли киби зотингиз
Ки, оламдин ўксулмасун отингиз».
Ул ишгаки ҳикмат эли чекти ранж,
Сила топти шаҳдин басе молу ганж.
Магар эрди ул ганж ила мол кам
Ки, Юнонни қилди суюрғол ҳам.
Ато қилди Хоқони Чин ҳам басе,
Гуҳар берди, дурри самин ҳам басе.
Ғаний бўлди ул навъ аҳли камол
Ки, туш вақти ҳар бир қуёштин мисол.
Чу хусравға ул ики иш берди даст,
Нишот айлабон бўлди ишратпараст
Ки, машшотаи бахт кулгу била,
Ҳамул софу рахшанда кўзгу била.
Безаб гулрухи жоҳу иқболни,
Юзинда ясаб зулф ила холни.
Муқаввас қошиға чекиб вусма ҳам,
Қўюб хол ҳам, синдуруб кесма ҳам.
Қилиб ҳури жаннатдек ороста,
Ерам боғида сарви навхоста.
Шаҳи комрон бирла ақд айлагай,
Жаҳон ганжи маҳрига нақд айлагай11.
Никоҳини айлар замон Муштари
Ким, ул чархнинг келди саъд ахтари.
Бўлуб чарх Суқротиға бахт ёр,
Қилур чоғда яхши назар ихтиёр.
Тутуб илгига ул сутурлобни,
Топиб чарх вазъидин асбобни.
Тутуб меҳр сайри учун иртифоъ,
Тушуб суқбадин суқба сори шиоъ.
Шаҳ иқбол ила майли роҳ айлагай,
Тараб навъарусин никоҳ айлагай
Ки, Доройи даврон қизи Равшанак,
Ким, эрди жамол ичра меҳри фалак.
Васият қилиб эрди Доро нуҳуфт
Ки, бу шоҳ ила бўлғай ул моҳ жуфт.
Жаҳонгирлик амрида моҳу сол,
Емас эрди шаҳға мажоли висол.
Яна шоҳ Маллу қизи Ноз Меҳр
Ки, меҳр ўйла, кўрмайдур эрди сипеҳр.
Шаҳ андин доғи бор эди комсиз,
Вале хотири эрди оромсиз.
Тилар эрди жашни азим айламак,
Халойиқни ғарқи наим айламак.
Ёруб Равшанакдин шабистон анга,
Бўлуб борча олам гулистон анга.
Яна Ноз Меҳр ўлғай ороми руҳ
Ки, топқай мулоқотидин ком руҳ.
Чу кўнгли пишурди бу андешани,
Тилатти гуруҳи хирадпешани.
Алар бирла бу нуктада урди рой,
Ул ишга бори бўлдилар раҳнамой.
Ки, ҳар кимгаким бўлса тожу сарир,
Анга бир халафдин эмастур гузир.
Чиқорда бу ферузагун маҳддин,
Емас шоҳ фориғ валиаҳддин.
Қуёшким қилур майл мағрибқа, шом
Ўзига қилур ойни қойим-мақом.
Қуёш нурича гар эмас моҳтоб,
Ерур ул ёруғлуққа нойиб-маноб.
Шажар чун қилур боғдин интиқол,
Агар ўрнида бўлса наврас ниҳол.
Бўлур оқибат боғ пирояси,
Берур нафъ ҳам мева, ҳам сояси12.
Чу донишвар эл қилдилар иттифоқ,
Деди шоҳким: «Айласунлар яроқ».
Бориб давлат аркони шаҳ комиға,
Топиб шуғл ул иш саранжомиға.
Неча кунда бори муҳайё бўлуб
Ки, Чин кишвари жаннатосо бўлуб.
Бўлуб онча зийнатки чархи дани,
Ҳисоб айламак бўлса минг йил фани,
Юзидин бирига ета олмағай,
Мингидин бирин шарҳ эта олмағай.
Муҳайё бўлуб ҳар сифат хоста,
Чу асбоби сур ўлди ороста.
Равон қилдилар сур бунёдини,
Бериб ишрату айшнинг додини.
Баҳор эрдию гул арусиға зеб,
Арусона булбулға андин фиреб.
Гулу сабза айёмида бўлди тўй,
Бўлуб гулшан ойин била шаҳру кўй.
Аёқчи, кетур жомни лаб-балаб
Ки, тўй ўлди айёми айшу тараб
Ки, бу сур эрур оламафрўз ҳам,
Хусусан эрур фасли наврўз ҳам.
Муғанний тузуб чинга вазнида чанг,
Наво чекки ҳай-ҳай ўланг, ҳой ўланг,
Десанг сенки: жон қардошим ёр-ёр!
Мен айтайки: мунглуғ бошим ёр-ёр!
Навоий, чу сарманзилинг Чингадур,
Сурудунг доғи сур аро чингадур13.
Аёлғунг неча ёр-ёр ўлғуси,
Менинг йиғларим зор-зор ўлғуси.
LVII
Йигитлик баҳорининг хушлуғи ва баҳор йигитлигининг дилкашлиғида гул ва булбулдек барг ва наво тузмак ва юз барг ва минг наво била нағма кўргузмак ва гулистон атфоли саҳоб доясидин сут ўрниға шираи жоний ва сув ўрниға оби зиндагоний ичгонидин руҳ наботи топқонин баён қилмоқ
Йигитлик баҳорининг хушлуғи ва баҳор йигитлигининг дилкашлиғида гул ва булбулдек барг ва наво тузмак ва юз барг ва минг наво била нағма кўргузмак ва гулистон атфоли саҳоб доясидин сут ўрниға шираи жоний ва сув ўрниға оби зиндагоний ичгонидин руҳ наботи топқонин баён қилмоқ
Жаҳон чорбоғики дилкашдурур,
Йигитлик баҳори била хушдурур.
Йигитликда ҳам ўтса лайлу наҳор,
Ерур ишрат айёми фасли баҳор.
Тирилған замон сабза, ўлганда Ҳут,
Ки «Субҳона ҳаййил-лази ло ямут».
Ҳамал сабзазори сари офтоб,
Танаъум ҳавосиға айлар шитоб1.
Анингдекки илгини Мусо сунар,
Қўзи тутқали яди байзо сунар.
Эсар субҳдам руҳпарвар насим,
Топар жон йиғочқа изоми рамим2.
Бу ел Исо анфосин исбот этар
Ки, боғ ичра иҳёи амвот этар.
Баҳорий булут пилдек бедаранг,
Қилур жилва ҳар ён, бори пилранг.
Рутубат аро гўё ул хайли пил,
Бўлубтур бори ғарқи дарёйи Нил.
Гар андоқ эмас, бас недур, айт бу
Ки, ҳар ён алардин томар қатра сув?
Дема қатраким, пояборон дегил,
Дема пил, абри баҳорон дегил.
Чу абри баҳори сочиб дурри ноб,
Етишти чаман саҳниға обу тоб.
Очиб ер рагин сабзанинг ништари,
Чиқиб қон киби лолаи аҳмари.
Бўлуб гўё ул қонға майли фасод,
Нединким бўлуб зоҳир андин савод3.
Чаман айлабон ҳулласин ранг-ранг.
Тугуб ҳулла хилъат учун танг-танг.
Гияҳ боғ аро чиниойин бўлуб
Ки, ҳар гул анга луъбати Чин бўлуб.
Бўлуб сунбули тарға сарв узра печ,
Қаду зулфдин бўлмайин фарқи ҳеч.
Гул атрофидин шохи сунбул чиқиб,
Юз олдидин андоқки кокул чиқиб.
Бинафша бошин андин айлаб қуйи
Ки, остиға онинг кириб мул суйи.
Агар топмаса ул су бирла газанд,
Нега рахт ердин кўтарди баланд?
Ўзин тифли наргис қадаҳхўр қилиб
Ки, лиму терисини соғар қилиб.
Ва ё лимуйи бўрки топти шикаст
Ки, даврин бийик қилди, учини паст.
Чиқиб савсан ошуфта мажнун киби,
Сабо кожидин ранги гардун киби.
Юзинда аён фориғулболлиқ,
Топиб завқ таврида беҳоллиқ.
Қилиб шуъла зоҳир гули оташин,
Самандар киби булбул ахгарнишин.
Не гулким, тушуб ошёниға ўт,
Қаю ошён балки жониға ўт.
Сабо пайки айлаб чамандин гузар,
Ҳамишабаҳор англағил ранги зар.
Шабистонда гул равшан айлаб чароғ,
Фатила ясаб ғунча қўймоққа доғ.
Сабо дояси чун бу ишни билиб,
Фатиласин онинг паришон қилиб.
Қилиб шохини настаран сиймгун
Ким, ул сийм атрофин айлаб нигун.
Босиб сийм бўлғоч гаронбор ани,
Ҳамул шохдекким босар қор ани.
Бўлуб жилва қилғон замон арғувон,
Тўни арғувонранг, лек навжувон.
Насим они ҳар ёнки мойил қилиб,
Қизил тўн била элга қотил қилиб.
Су узра булут тифли ақтор ила,
Қилиб даврлар машқ паргор ила.
Дема тифл, Монийки афзорсиз,
Чекиб юз туман давр паргорсиз.
Сапидор уза гулки пайванд ўлуб,
Қади сарви гулрухқа монанд ўлуб.
Кўрунуб чаман хулди ризвон киби,
Гулу сарв анга ҳуру ғилмон киби.
Чу гулзор уза абри найсон ёғиб,
Дема қатраким, дурри ғалтон ёғиб.
Ўтуб бир-бириндин чу боранда абр,
Қилиб наъра, андоқки ғуррон ҳизабр.
Ўвидин тушуб боғ аро зилзила,
Чоқин шаклидин бўйнида силсила4.
Ёғин қатрасин оби ҳайвон, дегил,
Анинг торини риштаи жон, дегил.
Назоҳатда гулшан нечукким биҳишт,
Ели борча анфоси Исосиришт.
Бу фасл ичраким тонг ели жон берур,
Булут қатраси оби ҳайвон берур.
Чиқиб сабза равҳи наботи била,
Қилур жилва топқон ҳаёти била.
Нишот этмаган улча имкони бор,
Гумон қилмағилким, анинг жони бор.
Бу чоғ этмаган айш бўстон аро,
Жамодедурур шакли инсон аро.
Вале эрмас ул айш ҳам дилпазир,
Кўнгул бир тараф гар эмасдур асир.
Кўнгул чунки бир гул учун зордур,
Не тонг, гар анга майли гулзордур.
Ва гар васлидин бўлса осуда ҳол,
Анга боғу гулшан тавофи ҳалол.
Скандарга чун ишқ аро бўлди ком,
Тилаб васл гулшанға қилди хиром.
LVIII
Булбул ҳикоятиким, анинг гулбонгидин зоғ ёлқиб, балоғат аҳлиға гачча ҳинду ҳарза дегондек таън қилди ва анинг фасиҳ жавобидин ўзгача сўзин билди
Булбул ҳикоятиким, анинг гулбонгидин зоғ ёлқиб, балоғат аҳлиға гачча ҳинду ҳарза дегондек таън қилди ва анинг фасиҳ жавобидин ўзгача сўзин билди
Эшиттимки, бир боғ аро гул чоғи
Ки, тез ўлди булбул фиғон қилмоғи.
Келиб сарзаниш қилди бир зоғ анга
Ким, эрди нишиман ҳамул боғ анга.
Деди: «К-ей, жунуншеваи ҳарзарой,
Недур буки, ҳар йил аро ўн бир ой.
Кезарсен чаманда ҳазину хамўш,
Бир ойдур санга мунча жўшу хурўш?
Бир ишта дарангу саботинг қани,
Чаман қушларидин уётинг қани?»
Деди булбул: «Ей ишқдин бехабар,
Менинг куймагимдин санга не хабар?
Чу гул йўқтурур ўн бир ой боғ аро,
Ерур рўзгорим сенингдек қаро.
ғаму дард эрур менда лайлу наҳор.
Ва лекин чу эсти насими баҳор
Гул этти чиқиб жилва ойин яна
Тикиб жайбиға нофаи Чин яна.
Чу гул қилди бу навъ зеби жамол,
Қачон қолғай ул лаҳза булбулға ҳолғ!
Чаман ҳусни динор, агар донгдур
Ки, бечора булбулға гулбонгдур.
Чу кетти чамандин гули оташин,
Кўмур бирла найлай бўлуб ҳамнишин.
Сенингким намудоринг ўлди жуал,
Ҳаётингғадур гул исидин халал.
Қачон англағайсен менинг ҳолатим
Ки, сендин йироқ яхшироқ суҳбатим».
Чу булбул аён қилди бу дарду доғ,
Қарорди жавобида афсурда зоғ.
Демакка жавоб ўлмади сахткўш
Қиш айёми булбулдек ўлди хамўш.
LIХ
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким инсонга майли табиий баҳор ва гулларга бўлмоғи недин бўла олғай ва анинг ҳикмат баҳоридин жавоб насими етгургони
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким инсонга майли табиий баҳор ва гулларга бўлмоғи недин бўла олғай ва анинг ҳикмат баҳоридин жавоб насими етгургони
Яна сўрди дорои гардунмаҳал:
Ки: «Ей чарх ашколи оллингда ҳал.
Буким ҳар қачон етса фасли рабеъ,
Неким жинси инсон шарифу вазеъ,
Бўлурлар бори хурраму шодмон,
Қилурлар ҳаво бир тараф ҳар замон.
Кўнгулники қиш ғунча янглиғ қилур,
Баҳор ўлса ул гул киби очилур.
Бу фасл элга мунча тараб не экин,
Бу янглиғ тарабқа сабаб не экин?»
Деди барча илму фунун огаҳи:
Ки: «Ей нутқунг анфоси Руҳуллаҳи.
Бу маънида эл кўп демишлар калом
Ки, борин билур шоҳи олий мақом.
Табиатқа гул майли эрмас ажаб,
Чаман завқи ҳам хели эрмас ажаб.
Вале нуктаким, асл эрур бу эмас,
Дейин, чун эрур шаҳға билмак ҳавас.
Табоеъки, офоқу анфусда бор,
Борин тўрт табъ эттилар эътибор:
Исиқ, совуқ, ўлу қуруқ фаҳм қил,
Ани ўту сув, елу туфроқ бил1.
Ки, инсон булардин мураккабдурур,
Жамеъи милалға бу мазҳабдурур.
Бирин ҳорри ёбис, деди борча хайл,
Бирин борид айлаб рутубатқа майл.
Бирин ҳорри рутаб англа беваҳму бим,
Бирин бориди ёбис айтур ҳаким.
Қачон зоҳир ўлди санга бу усул,
Табиат бу навъ-ўқ топибдур фусул.
Алардин бири келди фасли баҳор
Ки, бордур табиат анга ратбу ҳор.
Чу бу фаслға келди табъи ҳаёт,
Яна учга уч табъ бўлди сифот
Ки, сафроу савдоу балғамдурур,
Вале руҳ табъи мунга замдурур.
Шак эрмаски, ҳар кимсаким жони бор,
Ҳаётин тилар улча имкони бор.
Бу маънидин ул фасл эрур дилпазир
Ки, йўқ элга майл айламакдин гузир.
Неча сирридин элга йўқтур шуур,
Вале йўқ табиат ишинда қусур.
Чу андин етар руҳға парвариш,
Анга етса бехост айлар кашиш.
Сувким таҳға бўлди гузори анинг,
Чекар табъу йўқ ихтиёри анинг».
Чу донодин ўлди бу янглиғ футуҳ,
Ҳулул этти шаҳ жисмиға тоза руҳ.
LХ
Искандарнинг ул ики тоза вард, йўқ-йўқки, ики баҳори нозпарвард васлидин ком топқони ва Ноз Меҳрнинг меҳру нозидин бетоқат бўлуб, гул фаслида анинг гул жамолидин баҳра олғони ва анинг Равшанак рашкидинким, маҳбублуқ шевасидурур шамъдек саркашлик қилиб, чарбзабонлиқ била ўз шабистоноройлиғин равшан этгони ва Искандарнинг ул хилват висолидин чиқиб, Чин мулкидин Мағриб диёриға азм этгони ва ул диёр ғаройибидин азаб қолғони
Искандарнинг ул ики тоза вард, йўқ-йўқки, ики баҳори нозпарвард васлидин ком топқони ва Ноз Меҳрнинг меҳру нозидин бетоқат бўлуб, гул фаслида анинг гул жамолидин баҳра олғони ва анинг Равшанак рашкидинким, маҳбублуқ шевасидурур шамъдек саркашлик қилиб, чарбзабонлиқ била ўз шабистоноройлиғин равшан этгони ва Искандарнинг ул хилват висолидин чиқиб, Чин мулкидин Мағриб диёриға азм этгони ва ул диёр ғаройибидин азаб қолғони
Бу пайкарни улким намудор этар,
Гузориш ишин мундоқ изҳор этар
Ки, Чин ичра Искандари Файлақус,
Чу топти ики ўйла зебо арус.
Баҳору йигитлик, доғи шоҳлиғ,
Яна ҳикмату донишогоҳлиғ.
Билибким, неча бўлса оламға шоҳ,
Ерур оқибат туфроғ оромгоҳ.
Не оламға топмиш вафое киши,
Не шаҳлиққа кўрмиш бақое киши.
Кишига бу ҳолот чун бўлғуси,
Деким, айш қай кун учун бўлғуси?
Бу тақдир ила шоҳи ишратпараст,
Неча кун тараб жомидин бўлди маст.
Ики шамъ бирла шабистон аро,
Ики сарвқад бирла бўстон аро
Бўлуб ком топмоққа оромжўй,
Топиб чунки ором, ўлуб комжўй.
Ҳамул Равшанак маҳди улё бўлуб,
Шабистонида мажлисоро бўлуб.
Бори парда аҳлиға бону эди
Ки, шаҳ бирла зону-базону эди.
Вале Ноз Меҳр эрди пойинпараст,
Анга тахт ёнида эрди нишаст.
Қилиб шаҳға гоҳи парасторлиқ,
Гаҳи ғамза бирла жигархорлиқ1.
Вале Равшанакка басе рашк эди,
Анга боқса шаҳ, кўзида ашк эди.
Билиб хусрав ул навъ рашку ҳасад,
Риоят тариқиға йўқ эрди ҳад.
Қилиб Равшанак бирла айшу нишот,
Анинг бирла оз айлабон инбисот.
Вале нотавон кўнгли зори анинг,
Ҳазин хотири беқарори анинг.
Бу иштин малолат топиб Ноз Меҳр
Ки, шоҳ ўзга ён қилди оғоз меҳр.
Талошмоққа не ҳадду ёро эди
Ким, ул шамъи айвони Доро эди.
Вале ғофил андинки, шоҳи жаҳон,
Анинг меҳрини жонда асрар ниҳон.
Ҳазин жони онинг харобидурур,
Ичинда анинг изтиробидурур.
Ики кун эди Равшанак навбати,
Мунинг лек бир кун эди хилвати.
Бу андешадин кўнглида эрди ранж,
Бўлур эрди нозук тани ғуссасанж.
Бу ойин ила ўтти фасли баҳор
Ки, то бўлди гул мавсуми ошкор.
Шаҳ англаб эдиким, маҳи сомири2,
Кўзи Ҳинду Кашмирнинг соҳири.
Ерур жинс рашкидин ошуфтадил,
Ниҳон шаҳдин озурда, элдин хижил.
Кунеким, бўлуб эрди навбат анга
Ки, бўлғай шабистонда хилват анга.
Шаҳ онинг ҳаримиға майл айлади,
Жамолиға жонин туфайл айлади.
Дедиким: «Неча ёшурун ўртанай,
Улустин ниҳон туну кун ўртанай?
Ниҳон ишқдин етти иш жонима,
Букун фош этай роз жононима».
Келиб ҳурваш оллида тузди базм,
Фароғат била бодаға қилди азм.
Шаҳ этти аён бодапаймойлиқ
Ки, шўх айлагай мажлисоройлиқ.
Вале моҳваш кўнгли ғамгин эди,
Ниҳони қоши кунжида чин эди.
Такаллуф била мажлисоро бўлуб,
Иши баст этарда мадоро бўлуб.
Скандар неча айлабон жустужўй,
Суманбар далер айламай гуфтугўй.
Неча бу ниёз ошкор айлабон,
Ул ойини ноз ошкор айлабон.
Мунунг чун фузун бўлди саркашлиғи,
Анинг ҳаддин ошиб мушаввашлиғи.
Чу шаҳ кўрдиким, тоқати тоқ ўлур,
Жунун ичра расвойи офоқ ўлур.
Анга ишқ амри жунун айламиш,
Жунун ақлу фаҳмин забун айламиш.
Не ҳикмат анга еткурур ёрлиқ,
Не ойини дониш мададкорлиқ.
Тазаллум била деди: «К-ей, нозанин!
Недин бизга қилдинг аён бўйла кин?
Недур ажзим оллинда тавсанлиғинг,
Ангаким эрур дўст – душманлиғинг.
Не журм эттим эркин мени хоксор
Ки, кўнглунгга ўлтурди мендин ғубор.
Не хаским ўтунгдин куяр лоғ-лоғ,
Не ҳожат яна қуймоғ ул ўтқа ёғ?
Чибинким эрур шаҳдинга пойбанд,
Тапонча била анга недур газанд?
Вафо айлагилким, жафокор эмон,
Бу зулм айламакка сазовор эмон.
Чу мен ишқ аро ўлгум, ўлтурмагил,
Қатилингға тиғи жафо сурмагил.
Ниёзимға боқ, асру ноз айлама,
Таадди кўпу лутф оз айлама!»
Бу янглиғ тазаллум чу кўргузди шоҳ,
Киноят била золими кинахоҳ.
Шакар тунгини айлади шаҳдрез,
Кўп ул шаҳд зимнида неши калез3
Ки: «Шаҳ айшини Ҳақ мудом айласун,
Ишин дилбари бирла ком айласун!
Анинг лойиқи келди Доро қизи
Ки, кўз равшан айлар аёғи изи.
Канизиким ул бўлса ҳиндинажод,
Не ҳиндинажод, айт кашмирзод.
Не лойиқки, они анис айлагай,
Такаллуф юзидин жалис айлагай».
Деди шаҳки: «Ей хаста жон офати!
Демай хаста жонким, жаҳон офати!
Киноят тариқини бир дам унут,
Қилиб раҳм, бедод таркини тут.
Манга Равшанак таънини қилма кўп,
Ул ишта кўзунгга мени илма кўп.
Мени анда маъзур тутсанг бўлур,
Замирингни масрур тутсанг бўлур
Ки, вожибдурур эҳтироми анинг,
Нединким, бийикдур мақоми анинг.
Ерур Баҳманий тожнинг гавҳари,
Яна Кайқубодий сипеҳр ахтари».
Деди макр ила шўхи ширинзабон
Ки: «Ей ети кишвар уза марзбон!
Бу сўзнинг муҳаббатқа не дахли бор
Ки, ишқ ичра шаҳлиққа йўқ эътибор.
Жамолу малоҳат кўнгул комидур,
Узун турра тақво қуши домидур.
Насаб бирла бўлса анга шоҳлиқ,
Ҳасаб бирла етмиш манга моҳлиқ.
Анинг тожи кишварга бўлса хирож,
Менинг оллима бош қўяр аҳли тож.
Анга фахр нисбатда Жамшиддин,
Манга ор ҳусн ичра хуршиддин.
Анга мулк агар бўлса фармонпазир,
Манга зор эрур юз туман мулкгир.
Агар ул хирад бирла афсонадур,
Манга юз хирадманд девонадур.
Гар ул бўлса офоқ элига азиз,
Солурмен мен офоқ аро рустахез.
Анга гар эрур пеша жон ўртамак,
Манга шева бўлмиш жаҳон ўртамак.
Гар ул ғамзадин ўқни паррон қилур,
Менинг кирпиким тирборон қилур.
Гар ул қатл ишига қилур эҳтимом,
Менинг тиғи ишқим қилур қатли ом.
Анга гар фусун айламак вирд эрур,
Манга борча кашмир шогирд эрур.
Анга ғамза бўлса жаҳон соҳири,
Манга бўлди гўсола юз сомири4.
Анинг шуҳрати гар эрур ом аро,
Менинг қўзғолонимдур ислом аро.
Гар ул халқни қатл этар дам-бадам,
Манга келди тиргузмак ойини ҳам.
Анинг қилса зулфи йилонни фусун,
Фусунум қилур аждаҳони забун.
Анинг зулфи гар чекса имон рагин,
Менинг тори лаълим чекар жон рагин5.
Қачон сунбулум урса гул узра тоб,
Ёпар юзга хуршид тундин ниқоб.
Қошим ёйини кимки айлар хаёл,
Уётдин кўзига кўрунмас ҳилол.
Ерур кирпигим ўқиға жон ҳадаф,
Нишона отарға магар чекти саф.
Кўзумга, қачонким бўлур уйқу ком,
Бўлур олам аҳлиға уйқу ҳаром.
Юзу мардумаквор холим сўзи,
Дегил гул уза тушти булбул кўзи.
Чекилгач узорим қироғиға нил,
Ерур тақвою ақл кўзига мил.
Гажакдекки зулфум аро тобдур,
Кўнгулларни тортарға қуллобдур.
Лабим лаъликим жавҳари жон эрур,
Су ул лаъл аро оби ҳайвон эрур.
Тишим риштасин жолаи ноб де,
Дема жолаким, дурри сероб де.
Йўқ оғзим бўлуб жавҳари бебаҳо,
Не пайдо вужуде анга, не баҳо.
Ики лаълим этгач такаллум падид,
Қилиб оғзима эл таваҳҳум падид.
Ани халқ йўқ ерда айлаб гумон,
Агар бўлса ҳам ул ҳамон – йўқ ҳамон.
Юзумда дема сиймдин ғабғабе
Ки, ой ичра хуршидваш кабкабе.
Не кавкабки, нури анинг бекарон,
Қуёш бирла ҳусн ичра айлаб қирон.
Лабим пешаси жонфизояндалиқ,
Кўзум шеваси дилрабояндалиқ.
Дема руҳ – қаддим кўруб лол ўлуб
Ки, Руҳул-амин доғи беҳол ўлуб.
Хиромим қилиб равза сарвини мот,
Анга можаро қилмай оби ҳаёт.
Жамолим қуёшни солиб тобқа,
Таним сийми титратма сиймобқа.
Белим торин улким хаёл айлабон,
Ҳамоно хаёли маҳол айлабон.
Хаёлим башар ичра ғавғо солиб,
Малойикка ҳуснум алоло солиб.
Кўрунган замон суратим пайкари,
Халойиқ кўзига кўрунмай пари.
Лабимда такаллумдин ортуқ фусун,
Фусундин доғи ҳусну нозим фузун.
Қуёш қўзғолиб ҳуснум ошубидин,
Фалак паст меҳрим лагадкўбидин.
Вале мунча афсонадин не асиғ
Ки, шаҳ комиға келди шаҳдим ачиғ.
Не хуш дебдур ул дардманди фироқ
Ки: «Оз бахт – кўп ҳусндин яхшироқ»6.
Шикоят манга йўқтурур шоҳдин
Ки, шиквам эрур бахти гумроҳдин».
Чу ширинлаб ул навъ шўр айлади,
Анинг ишқи хусравға зўр айлади.
Каломиға вола қилиб жонини,
Равон жон аро чекти жононини.
Ҳамойилсифат тортибон қўйниға,
Илигин ҳамойил қилиб бўйниға.
ғазол ул сифат шер қилғач шикор,
Шикориға меҳр айлади ошкор.
Мамос ўлди чун шохи сандалға ож,
Не бўлғонни эрмас демак эҳтиёж7.
Скандар бу хилватқа мафтун эди,
Паричеҳра ёриға мажнун эди.
Неча кун бўлуб пардада айшсоз
Ки, фаҳм ўлмай ул пардадин ҳеч роз.
Чу ошиққа бўлди муяссар висол,
Анинг ишқида қолмас аввалғи ҳол.
Чу шаҳға неча кун эди ул шааф,
Яқин билдиким, умрин айлар талаф.
Яна ақлу ҳикмат паноҳ айлади,
Хирад тахтин оромгоҳ айлади.
Жаҳон мулкин этганда зери нигин,
Олинмай қолиб эрди Мағриб замин.
Сипаҳға бериб неъмату ком ҳам,
Мавожиб демай, балки инъом ҳам.
Чу ул фикридин кўнглини тиндуруб,
Юруш ҳукмини элга жар еткуруб.
Шаҳеким, сипаҳ бўлди обод анга,
Ерур душманидин кўнгул шод анга.
Агар шоҳдин халқи ғамнок эмас,
Қалин бўлмоғидин адув бок эмас.
Маозаллоҳ, ар бўлса ношод эли,
Адув йўқ, берур они барбод эли.
Сахо шоҳдин элга матлуб эрур,
Сиёсат ҳам ўз ўрнида хўб эрур.
Скандарки фаррух жаҳондор эди,
Не шаҳлиққа матлуб анга бор эди.
Сипоҳин чу эҳсон била қилди шод,
Аён этти Хоқон била хайрбод.
Анга топшуруб мулки Чину Хито,
Яна малик ҳамчун деб они ато.
Сипаҳ сурди Чин мулкидин ташқори,
Таважжуҳ қилиб мулки Мағриб сори.
Қилиб8 ҳамраҳ ўлмоғни Хоқон ҳавас,
Қабул ўлмайин шаҳға бу мултамас.
Ани қайтариб кўп ниҳон роз ила,
Анга лойиқ ойини эъзоз ила.
Солиб Ҳинд ҳадди жанубини йўл
Ки, ул турфа кишвар бўлуб рост қўл,
Ижозат бериб Ройи Ҳиндиға ҳам,
Ўкуш лутф бирла қилиб муҳтарам.
Чу ул қайтибон Ҳинд мулкига бот,
Суруб шоҳ Мағриб бисотиға от.
Сипоҳи масун борча офотдин,
Ўтуб бедарде мулки Гажротдин9.
Бўлуб баҳри Уммон анинг манзили,
Неча кунки маскан бўлуб соҳили.
Кема ул навоҳийда неким билиб
Борин ўрду оллинда ҳозир қилиб.
Кема ичра гоҳи мақом айлабон,
Жазойир била гаҳ хиром айлабон.
Тенгиз қатъ этиб фулки сойир била,
Гаҳи қатъи водий жазойир била.
Савоҳилда фатҳи билод айлабон,
Жазойир диёрин кушод айлабон.
Бу янглиғ қилиб қатъ ҳадсиз тенгиз,
Яна тоғ ила дашт андозасиз.
Ҳамул ергаким азм этиб эрди шоҳ,
Қилиб саъй еткурди хайлу сипоҳ.
Мадад айлабон лутфи бори анга,
Макон бўлди Мағриб диёри анга.
Бу иқлимни ҳам юруб қилди фатҳ,
Миниб рахши давлат, суруб қилди фатҳ.
Басе шаҳри аъзамға берди кушод
Ки, Мағрибзамин келди аъзам савод.
Ҳамул шаҳрлар шоҳи солиб шанеъ,
Қабул айлабон мол бўлди мутеъ.
Қилиб шоҳ Мағриб замин гаштини,
Бийик тоғи бирла очуғ даштини.
Не манзилғаким етти бўлмай сабур,
Қилур эрди манзил-баманзил убур.
Ки, чун бўлди манзури бу марзу бум,
Назар айлагай ул дам ақсои Рум.
Ва лекин бу иқлим аро кўп ажиб,
Бўлур эрди ҳар лаҳза кўрмак насиб.
Табиат ғаройибқа қонеъ бўлуб
Ки, ул Рум азмиға монеъ бўлуб.
Ҳамул жумладин бир бу эрдики шоҳ,
Қилур чоғда ул марзни жилвагоҳ.
Етишти анингдек биёбон аро
Ки, ҳавли солур эрди ўт жон аро.
Тутуб даштни ит киби жонвар,
Вале борчаға мўр янглиғ сувар.
Аёғу илик борча андоқки мўр,
Вале шери дарронча ҳар бирга зўр10.
Алар ичра ҳар кимсаким сурди от,
Анга мўрлар қилдилар ҳамла бот.
Чу ошуб ила ҳамла кўргуздилар,
Ани бир-биридин равон уздилар.
Анингдекки, қолмай нишони анинг,
Ер устида бир қатра қони анинг.
Чу бу ерга етти шаҳи ҳушманд,
Деди: «Сурмасун кимса ул ён саманд».
Ҳамул ер элидин савол айлади,
Бу маънида кўп қийлу қол айлади.
Дедиларки: «Бир навъ ердур бу марз
Ки, солур тасаввур ани жонға ларз.
Бу водий эрур бир йиғоч урса зўр
Ки, анда солур шўр бу навъ мўр.
Булардин нари водиедур назиҳ,
Назоҳатда боғи Эрамдин фазиҳ.
Гуруҳедурур анда оромгир
Ки, бу элга ул қавмдиндур нафир.
Қаю қавм, Тенгри балоси алар,
Жаҳон ганжининг аждаҳоси алар.
Қавий ҳайкал, андоқки, бир пора кўҳ,
Бирига ҳариф ўлмайин юз гуруҳ.
Қаю бир десанг ул қадар зўр анга
Ки, бу жонварлар келиб мўр анга.
Аларнинг тилин фаҳм қилмай киши,
Неким айтибон ҳарза, билмай киши.
Алардин нари борса ўн кунча йўл,
Келур водие ики тоғ, ики қўл.
Фалаксой ҳар тоғнинг хораси,
Солиб бўркни авжи наззораси.
Қизил олтун айлаб бири кўзга фош
Ки, хира қилиб кўзни мисли қуёш.
Яна бир келиб сарбасар сийми ноб,
Қамардек анга ламъау нуру тоб.
Бу махзанки, ҳар тошидур бебаҳо,
Бўлуб бу халойиқ анга аждаҳо.
Бу элга вале турфа уйқу эрур
Ки, кўп ўзларидин ажаб бу эрур
Ки, ҳар ўн кун ул қавм уйқудадур,
Жамеъи тараддуддин осудадур.
Чу ўн кун ўтар уйғанурлар бори,
Ўз аҳволиға айланурлар бори.
Топарлар яна ўн кун уйғоғлиқ,
Бу уйғоғлиқ уйқулари чоғлиқ.
Топа олур уйқу чоғи кимса даст,
Ҳамул деввашларга бермак шикаст.
Қутулмиш вале бимдин жонлари
Ки, бу мўрлардур нигаҳбонлари.
Алар ул хазойинға ганжур ўлуб,
Аларнинг нигаҳбони бу мўр ўлуб».
Таолиллоҳ, ул Сонийи зул-жалол11
Ки, сунъида ожиздур аҳли камол.
Ерур сунъи ҳушу хираддин фузун,
Не ҳушу хирад, балки ҳаддин фузун.
Чу шаҳ топти ул ишга огоҳлиқ,
Хираддин талаб қилди ҳамроҳлиқ.
Етишган мақомида қилди нузул,
Йиғилди жанобиға аҳли уқул.
Ки, қилғайлар ул ишга наззорае,
Дид12 қилғайлар андишаи чорае.
Вале ул ажабларки пайдо бўлуб,
Кўнгул Тенгри сунъида шайдо бўлуб.
Кўнгулга бўлуб қисм мабҳутлуқ,
Хирадқа етиб ажзу фартутлуқ.
Қила олмайин чора ҳикмат била,
Қолиб ожизу лол ҳайрат била.
Кетур соқий, ул руҳ сармоясин
Ки, маъдум этай ақл пироясин.
Ки, қўл тутмади ақлу ҳикмат манга,
Вале қасди жон этти ҳайрат манга.
Муғанний, ғарибона ун чек ҳазин
Ки, манзилгаҳим бўлди Мағриб замин.
Сочай бошинг узра зари мағрибий,
Қуёш ерга мағрибда сочқон киби.
Навоий, чу ғурбатда сен шод бўл!
Ватан ёди ранжидин озод бўл!
Агар Шарқу ғарб ўлса манзил санга,
Не ғам, ком агар бўлса ҳосил санга.