LXI
Басират кўзларин айнул-яқин куҳли ёрутқонлар бобидаким, қаён боқсалар офариниш ғаройибин мушоҳада қилурлар ва Мубдеъи корсоз ва Мухтареъи банданавоз сунъиға офарин айтурлар ва одами хокий хилқати сўзиким, «Хамиррту тината одама бияди арбаина сабоҳан» дастбурди била суратпазир бўлди. «Ва лақад каррамно бани одама» парвариши била тахти хилофатгир
Биров аҳли маъни деёлур ўзин
Ки, Ҳақ очмиш ўлғай басират кўзин1.
Не сурат ангаким бўлур ошкор,
Ани англаса сунъи суратнигор,
Қаю нақш аро кўрса бир чошни,
Анинг сонеъи билса наққошни.
Не пайкарки ороста кўрса ул,
Анинг пайкароройиға топса йўл.
Ғарази нақшдин бўлмаса нақшбанд,
Киши нақшдин бўлмағай баҳраманд.
Ўкуш нақшлар бирла чархи кабуд,
Кўрунган била нозириға не суд?
Тўқуз хонида юз туман моида,
Кўрунган била элга не фоида?2
Бу гулшандаким офаринишдурур,
Назар қилғучи аҳли бинишдурур
Ки, ҳар бир чаманким кўрар дилкушой,
Бўлур боғбониға фикратнамой.
Қаю нахлу бунким кўрар нозанин,
Қилур нахлбандиға юз офарин.
Не гул рангу бўйин кўруб турфа соз,
Топар санъати ичра бир ўзга роз.
Бу андозасиз коргоҳи васеъ,
Аросида бу боргоҳи рафеъ
Ки, турмуш муаллақ, анга йўқ сутун
Ки, эрмас сутун йўқлуғидин нигун.
Назар айлаган айламай изтироб.
Топа олмағай анда бир риштатоб
Ки, ул риштада бўлмағай санъате
Ки, то билмағай зимнида ҳикмате.
Ёрутқонға тавфиқ куҳли назар,
Қаён тушса кўз, ҳожат эрмас гузар
Ки, сунъ ичра бўлуб ғаройиб талаб,
Талаб ичра кўнглига солғай тааб.
Кишиким, ғаройиб қилур орзу,
Не лозимки қилғай юруб жустужў?
Гаҳи манзили бўлғай ақсойи Чин,
Гаҳи тортқай ранжи Мағриб замин.
Гаҳи Ҳинд мулкида бўлғай залил,
Таажжубда кўрмакка товусу пил.
Араб барриға гаҳ бўлуб тезгард,
Шутурмурғ кўрмакка водийнавард.
Назар қилса топқон басират кўзи,
Ерур бу боридин ажаброқ ўзи.
Ўз авзойиға боқса сар то қадам,
Топар айласа яхши андеша ҳам
Ки, не турфа тимсол эрур дилписанд,
Анинг зимнида маънийи аржуманд.
Бурун айлайин шарҳ тимсолини,
Дейин сўнгра маънисининг ҳолини.
Не тимсолким, дурри дарёйи жуд,
Не дарёу дур, сарви боғи вужуд.
Боши узра тожи хилофат келиб,
Ҳамул тож уза лаъли раъфат келиб3.
Жабинида пирояи шоҳлиқ,
Қоши узра туғройи огоҳлиқ.
Кўзидин аён нури айнул-яқин,
Сочида ниҳон тоби ҳаблул-матин.
Жамолида анвори шоҳаншаҳи,
Каломида эъжози Руҳуллаҳи.
Қўлидин гаҳи меҳри гардуннамой,
Гаҳи бармоғидин ики пора ой.
Қилиб тийнатин қудрат илги хамир,
Ҳамул қўл била шакли суратпазир.
Ҳақ ўз қудратин ошкоро қилиб,
Жамолин анинг оламоро қилиб.
Ҳакими азал турфа жисме ясаб,
Демай жисм, мушкил тилисме ясаб.
Тузуб ул тилисм ичра кўп тору пуд
Ки, эгнига солиб либоси вужуд.
Яна сунъ ила ўзга бир оламе,
Ҳақиқат аро ақлдин мубҳаме.
Бу эрди намудору тимсол анга,
Дейин эмди маънисидин ҳол анга.
Бу янглиғ тилисм ўлғоч ороста,
Тамом, ўйлаким моҳи нокоста.
Ҳакимеки айлаб анинг созини,
Ниҳон айлабон махзани розини.
Ҳамул ганжким топмай аҳли жаҳон,
Ани бу тилисм ичра айлаб ниҳон.
Чу ул ганжини анда мактум этиб,
Халойиққа сиррини маъдум этиб.
Кишиким бу ганжинаға топти йўл,
Жаҳон аҳлининг шоҳи ул бўлди, ул.
Дема ганжким, ети дарё дегил,
Не дарё, тўқуз чархи воло дегил.
Таолаллаҳ ул Холиқи моҳу меҳр,
Қаю моҳ ила меҳр, гардон сипеҳр
Ки, бир қатрада қилди дарё ниҳон,
Суҳо зимийда чархи аъло ниҳон.
Кишиким ғаройибдин истар насиб,
Нима топмоқ ўлғайму мундин ғариб.
ғаройибқа ҳар кимки хоҳон эрур,
Ҳам ўзинда мақсуди пинҳон эрур.
Не маъники истар ўзинда топор,
Жаҳонда кезарнинг не маъниси бор?
LXII
Ул болиғлар ҳикоятиким, сув истай Муҳит гирдобиға азм қилдилар, наҳанги фано туъмаси бўлғон замон сувдин айрилғонларин билдилар
Ул болиғлар ҳикоятиким, сув истай Муҳит гирдобиға азм қилдилар, наҳанги фано туъмаси бўлғон замон сувдин айрилғонларин билдилар
Бировким бу дарёда ғаввос эди,
Манга нуктае дурр масаллик деди
Ки, дарёда бор эрди фавжи балиқ,
Сув топмоқ учун доим андешалиқ.
Аларға мудом орзу эрди сув,
Сув эрди аларға мудом орзу1.
Бўлуб иш бориға сув истар фани,
Дер эрдилар, улким, сув дерлар ани.
Не янглиғ экин таъму ранги анинг,
Қаю навъ сайру даранги анинг.
Дирамлар бўлуб танлари узра доғ,
Судин ҳеч топмаслар эрди сўроғ.
Деди бир болиғ, ул табу тоб аро
Ки: «Дерлар фалон тунд гирдоб аро.
Наҳангедурур солхўрду куҳун,
Бу дарёға сайр айлаган авжу бун.
Керакким, сувдин ул нишон англағай,
Бу, бас, турфа рози ниҳон англағай.
Анинг сори азм эттилар турмайин,
Сувнинг орзусида дам урмайин.
Қилиб саъй ул коми ноёбға,
Етиштилар ул тунд гирдобға.
Не гирдобким, чархи гардандадек,
Не игрим, сипеҳри навардандадек.
Сувнинг даврасиға етишгач бори,
Тушуб ҳар бири даврадин бир сори.
Болиғларни бутратти гирдоби бийм,
Анингдекки, тол яфроғини насим.
Бу ҳолатда чайқалди дарёйи жарф,
Падидор бўлди наҳанги шигарф.
Болиғларға тушганда дарди фироқ
Ки, бир-бирдин ўлмиш эдилар йироқ.
Борин ютти бир-бир наҳанги фано,
Ичи жавфида жамъ қилди яно.
Алар барча сувдин чу айрилдилар,
Бурун сувда эрконларин билдилар.
Надомат чиқорса фалак узра дуд,
Чу меъда ўти муҳриқ эрди, не суд?
Бўлурдин бурун бир-биридин биҳил,
Бўлур эрдилар барчаси музмаҳил.
Санга доғи ганжеки пинҳон эрур
Ки, табъинг вуқуфида нодон эрур.
Йўқ ул сенда пинҳонки, сен анда гум,
Жаҳолатдин аммо ишинг уштулум.
Еринг бўлса гирдоби баҳри ано,
Сени туъма қилғоч наҳанги фано.
Не суд ул дам ўлмоқ аён бу тариқ
Ки, матлуб аро бор экансен ғариқ?
Нетарсен тилаб ҳар ажойибқа йўл,
Ажойиб эрур сенда, огоҳ бўл!
Бурунроқки суд этмагай ҳар надам,
Ўзунгни билиб, йўлға қўйғил қадам.
LXIII
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, чун инсон дарки мақсуди аслий ҳақиқати идрокидин муарродур, нега сойир ҳайвонотдин мустаснодур
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, чун инсон дарки мақсуди аслий ҳақиқати идрокидин муарродур, нега сойир ҳайвонотдин мустаснодур
Яна сўрди фармондеҳи ганжпош:
Ки: «Ей, нуктада айлаган ганж фош,
Буким ашрафи халқ инсон эрур
Ки, Ҳақ сирри зотида пинҳон эрур.
Чу ул шамъдин равшан эрмас кўзи,
Ўзи ганжидин воқиф эрмас ўзи.
Недин бўлди бас илму ийқон аро,
Анинг бирла фарқ ўзга ҳайвон аро?»
Деди нуктапардози олий сифот
«Ки, инсон эрур мудрики куллиёт.
Ерур ўзга ҳайвон бу иштин бари
Ки, инсон эрур борчанинг сарвари».
Деди: «Билмаса улча мақсуд эрур
Ки, махфийдур ўзида не суд эрур».
Деди: «Улча бордур ўзида ниҳон,
Билурдин фузунроқдур аҳли жаҳон.
Вале мунча билмишки, билмайдурур,
Бу мақсуд даркини қилмайдурур.
Ўзи билмаси англағон сўзу дард,
Ани борча махлуқдин қилди фард.
Талаб ранжи-ю, топмамоқ шиддати,
Бўлубтур анинг мужиби шавкати.
Недин ўзгалар кўнглида тобдур
Ки, бу дарди ноёб-ноёбдур».
LXIV
Искандарнинг мўр хайлин шикор этгали сипоҳин тузотгони ва ул гуруҳи девсор девонавор етиб, анинг сипоҳи оллида саф тузотгонлари ва алардин бир сафшикан ики саф орасиға суруб, Искандар сипоҳининг сафдарларин ожиз этгани ва ул ғазолаи чиний шер суратида майдонға кириб, аждаҳошикорлиқ қилғони ва Искандар ғазоли чинийни оҳуйи ҳарам қилиб анинг сайдин лутф ила яна сайд этгони ва ул бориб ўз сайдлари била мажлисқа етгони
Искандарнинг мўр хайлин шикор этгали сипоҳин тузотгони ва ул гуруҳи девсор девонавор етиб, анинг сипоҳи оллида саф тузотгонлари ва алардин бир сафшикан ики саф орасиға суруб, Искандар сипоҳининг сафдарларин ожиз этгани ва ул ғазолаи чиний шер суратида майдонға кириб, аждаҳошикорлиқ қилғони ва Искандар ғазоли чинийни оҳуйи ҳарам қилиб анинг сайдин лутф ила яна сайд этгони ва ул бориб ўз сайдлари била мажлисқа етгони
Аён айлаган нуктапошандалиқ,
Бу навъ этти коғазхарошандалиқ
Ки, чун сурдилар шоҳ хайли сутур,
Ҳамул ергаким, эрди ғавғойи мўр.
Чу шаҳ бўлди воқиф ҳамул роздин,
Тушуб топти таскин таку тоздин.
Қилиб аҳли ҳикмат била гуфтугўй,
Етиб чора ойинини жустужўй.
Муқаррар мунга қилдилар ройни
Ким, ул мавкиби кишвароройни
Ки, бордур ҳисоб ичра ҳаддин фузун,
Диловар эл анда ададдин фузун.
Қилиб неча дапқур сафоройлиқ,
Кийимдин қилиб зийнатафзойлиқ,
Юругайлар ул мўр даштиға тез,
Шикор этгали айлагайлар ситез:
Қалин мўр хайли не бўлғусидур,
Зарар сори майли не бўлғусидур?
Агар шер чоғлиқ аён қилса зўр,
Ерур шер – шер охиру мўр-мўр.
Биёбон чу ул мўрдин бўлса пок,
Юругайлар ул элга беваҳму бок.
Набард айлагайлар сипаҳ бирла шоҳ,
Анга тегруким фатҳ бергай Илоҳ.
Қуёш чунки мағрибда бўлди ниҳон,
Қалин мўрдек тийра бўлди жаҳон.
Шаҳ ул дашт аро қўнди қилмай ҳарос,
Вале мўрдин туттилар кеча пос
Ки, эл уйқусидин ешилган гала,
Ҳамул дашт аро бўлса ногаҳ яла.
Ани мўр хайли шикор этмагай,
Талашмоқ била тору мор этмагай.
Алам чекти чун субҳи гардунмаоб,
Юз очти шаҳи машриқий интисоб1.
Саф оройишин қилди дорои Рум,
Сипаҳ айлади мўр янглиғ ҳужум.
Яна наъразан бўлди аҳли масоф,
Яна кўс уни бўлди гардун шикоф2.
Сипоҳ аҳлиға тушти бир карру фар
Ки, офоқ аро солдилар шўру шар.
Ҳамул хайли ваҳший аро етти ун,
Соғиндилар, ўлмиш қиёмат букун.
Ҳамул ун сори еттилар беҳижоб,
Анинг сиррин англарға айлаб шитоб.
Чу ўттилар ул мўр саҳросидин,
Қомуқ пилдек пашша ғавғосидин.
Сипаҳдин тўла кўрдилар ер юзин,
Қаро айлабон даҳр тоғу тузин.
Солиб эл ғулуси жаҳон ичра шўр,
Анингдекким, ул дашт аро хайли мўр.
Чу саф кўрди ваҳший улус ҳар тараф.
Алар ҳам тузаттилар ўтруда саф.
Бори девпайкар, бори ғулваш,
Бори ғулбанду бори девкуш.
Келиб каргдек куч била, пилтан,
Вале ҳайъат ул навъким, аҳраман.
Кўз азрақ, сақол сориғу тийра юз,
Чиқиб борчанинг манглайидин мунгуз3.
Қулону кийик чарми – кисватлари,
Аларнинг эти бирла қутлари.
Тутуб қўлға ҳар қайси бебок дун,
Оғир чўбдасте, нечукким сутун.
Темур бирла қуллоб сархам қилиб,
Йиғочларнинг учиға маҳкам қилиб.
Аларға ҳамул бас келиб сози ҳарб,
Анинг бирла-ўқ айлаб оғози ҳарб.
Бу ҳайъат била туздилар чун ясол,
Аду ичра минг деви ваҳшийфиол.
Бири кирди майдон аро кин ила,
Сўз айтиб ўзи билган ойин ила.
Мубориз тилаб тўккали қонини,
Раҳовард учун олғали жонини.
Бу ёндин доғи сурди хоротане,
Тани хораваш бирла кўҳафкане.
Шаҳ оллида кўп ерда қилғон набард,
Адувдин чиқорғон сипеҳр узра гард.
Ҳарифича жисмининг андозаси,
Вале андин ортуғроқ овозаси.
Ўзи пилпайкар, оти каркадан,
Вале каркаданким, эрур карктан4.
Лақаб Раъд5 анга аҳли пархош аро,
Вале раъддек ер тутуб тош аро.
Чу майдон аро кирди гурди далер,
Анингдекки аждар масофиға шер.
Ғаними ҳам онинг сори қилди майл,
Анингдекки, хоро сори тунд сел.
Етишгач бири бирга айландилар,
Ики қулладек ишга қатландилар.
Бири бирга зарб урдилар беадад,
Вале лаъб ила борчаси бўлди рад.
Юруб оқибат ваҳшзоди ҳарун,
Анинг сори солди гажаклик сутун.
Гажак маҳкам ўлғоч, чекиб қилди паст,
Анингдекки берк ўлса моҳиға шаст6.
Кейин боғлади қўлларин чунки руст,
Гажак бирла тутти отин доғи чуст.
Чу топшурди ўз хайлиға ул асир,
Мубориз тилаб ёна чекти нафир.
Яна пурдиле кирди майдонға тунд
Ки, гурзидин эрди қаё тиғи кунд.
Қаёдек белида камар узра тиғ,
Камардин адув чопқали бедариғ.
Қаё янглиғ остида кўҳпайкаре,
Вале пўяда ўйлаким сарсаре.
Дегил қулла узра балое миниб,
Ва ё тоғ уза аждаҳое миниб.
Лақаб Қаҳқаро7 деб анга аҳли кин,
Ери Қирвон, зоди Машриқ замин.
Равон киргач-ўқ солди ваҳшийға от,
Анга аҳраман қилмади илтифот.
Яна кин ўти бўлди андоқ баланд
Ки, гардунға бим эрди етгай газанд.
Гаҳи бу ёниб тунд, ул кирса тез,
Гаҳ ул тез ёнғоч, бу айлаб гурез.
Гаҳи ҳамлалар айлабон рўбарў,
Рад айларни фавт этмайин мў-бамў.
Яна ваҳший олиб анинг тобини,
Солиб эгнига чекти қуллобини
Ки, маркабдин ўлди нигун Қаҳқаро,
Йиқилди қаро гарду туфроқ аро.
Ани доғи руст айлабон девзод,
Ғаним истаю айлар эрди инод.
Яна бир киши кирди кўшиш чоғи,
Ул икидек ўлди асир ул доғи.
Яна кирди ҳам зоҳир айларга куч,
Гирифтор бўлди нечукким ул уч.
Бу янглиғ ўн уч гурди размозмун,
Кириб бўлдилар деввашқа забун.
Қошиға неча паҳлавони замон,
Етишмак ҳамону – тутулмоқ ҳамон.
Анга ҳар кишиким мубориз эди,
Етишган дам илгида ожиз эди.
Яна қичқурур эрди истаб ғаним,
Вале андин эл кўнглида эрди бим.
Ҳаросон бўлуб халқ майдонидин,
Кеча олмайин бежиҳат жонидин.
Бу иш солибон шоҳ кўнглиға тоб,
Мизожида зоҳир бўлуб изтироб.
Қила олмайин элга ҳукми аниф,
Набард айла, дебким, шаҳ эрди ҳариф8.
Боқиб турса, ваҳший басе ҳарза деб,
Шаҳ ул ишда номусдин ғусса еб
Ки: «Бу шумлардин бири бўлса бу,
Киши найлагай барча қилса ғулу?»
Гаҳи йўл топиб кўнгли ичра ҳарос,
Тутуб лек ҳикмат тариқини пос.
Етиб кўнгли ҳолиға юз минг газанд,
Такаллуф била айлабон заҳрханд.
Вале дев ёнмоқ ҳавас қилмайин,
Ҳамул шўру ғавғони бас қилмайин.
Бу ҳолатда бир чобук айлаб шитоб,
Ёпиб орази узра чиний ниқоб.
Нечукким қуёш кўкда по то ба фарқ,
Қуёшдек бўлуб кўк темур ичра ғарқ.
Сипеҳр узра меҳри жаҳонтобдек,
Қилиб жўш ер узра сиймобдек.
Саманди уза чобуки паҳлавон,
Солиб чиниоҳанг баргуствон.
Тутуб чин-бачин қўлда печон каманд,
Осиб хўдидин шуққа чиний паранд.
Саманди олиб барқдин тезлик,
Ўзи чархдин таври хунрезлик.
Кириб чун тарид этти ҳар сори фош,
Яқинроқ суруб шаҳға индурди бош.
Чу шаҳ оллида қилди арзи ниёз,
Ёниб қилди ваҳший сори турктоз.
Не шаҳ тониб они, не хайлу сипоҳ,
ғамидин чекиб халқ пинҳоний оҳ
Ки: «Бу навъ зебо йигит юз дариғ
Ки, қилғай бу ваҳшийдин ошом тиғ!»
Вале ул қилиб хасм бирла набард
Ки, рахши сочиб чархи гардонға гард.
Егармак била рахши айлаб шитоб,
Солиб аҳраман жисмиға изтироб.
Ани музтариб айлабон тобдин,
Ўзин асрабон лек қуллобдин.
Бири ер, бири чархи даввордек,
Сукун бирла сайр ичра паргордек.
Чу пархошидин хасм бўлди нажанд,
Анга ташлади ўйла печон каманд
Ки, бўйни била бир қўлин қилди руст,
Ани судраю шаҳ сори сурди чуст.
Чекардин танин нотавон айлабон,
Бўйин туфроғ ичра ниҳон айлабон.
Тани рахши остида помол ўлуб,
Ўзи судралур бирла беҳол ўлуб.
Шаҳ оллиға чобуксувори далер,
Етиб, секрибон оттин андоқки шер.
Чекиб тийра туфроғ уза сайдини,
Валек айлабон руст анинг қайдини.
Шаҳ андоқ ул иштин тарабнок ўлуб
Ки, гарди тааб кўнглидин пок ўлуб.
Равон ёнди ошубу ранжи итиб,
Келиб тушти ўз хайлини беркитиб.
Сипаҳ бўлди хандақ аро, ўйла берк,
Топа олмағудек анга чарх эрк.
Тушуб шоҳ рахши сипаҳгардидин,
Илик, юзни юб размгаҳ гардидин.
Кириб боргоҳ ичра Жамшидвор,
Бўлуб бахту давлатдин уммидвор.
Тузуб мажлис аҳли била анжуман,
Равон истабон гурди ваҳшийфикан.
Чу киргач эшикдин яли шергир,
Чекиб мадҳида мажлис аҳли нафир.
Ани истаб Искандари Файлақус,
Қучуб бўйнини, ул қилиб пойбўс.
Иноят басе ошкор айлабон,
Бошиға жавоҳир нисор айлабон.
Кўп этти чу лутфу карам ошкор,
Деди: «К-ей, адувбанд, ваҳшийшикор,
Ўзунгни аён қилки, кимсен, равон
Ки, шавқунг сенинг биздин олди тавон!»
Чу чобук жамолидин олди ниқоб,
Дегин чиқти миғ остидин офтоб.
Ҳамул шўхи чининажод эрди ул,
Ҳамул чобуки ҳурзод эрди ул
Ки, шаҳға чекиб эрди Хоқон ани,
Қилиб васф беҳадду поён ани
Ки: «Ҳусн ичра хуршиди тобон эрур,
Яна Зуҳра янглиғ хушилҳон эрур
Булар борча бир ёну, бир ён бу
Ки, майдон аро бордурур кинажў»9.
Скандарга хуш келмайин бу сифот,
Анга айламайдур эди илтифот.
Уну ҳусни беҳадду поён эди,
Вале кин ила разми пинҳон эди10.
Бу чоққа дегин истар эрмиш маҳал
Ки, бир ерда юзланса кину жадал.
Шаҳ оллинда жонин нисор айлагай,
Ҳунарким билур – ошкор айлагай.
Бугун кўрдиким, дармаҳалдур басе,
Ки, давлат ишига халалдур басе.
Ўзин солди бу навъ майдон аро,
Адувсин асир этти жавлон аро.
Скандар чу билдики ул ой эрур
Ки, хуршиддек оламорой эрур.
Дебон Тенгри сунъиға юз офарин
Ки, лутфи анга қилди нусрат қарин.
Дедиким: «Жамолиға ёпсун ниқоб
Ки, қилмас тун оқшом тулуъ офтоб.
Шабистонға турмай хиром айласун,
Шаҳ уйқусин анда ҳаром айласун».
Чу ул шамъ кирди шабистон сари,
Ҳамул навъким сарв бўстон сари.
Тилаб шоҳ мажлисоро руду май,
Тузуб расму ойини Ковусу Кай.
Тараб сори азм айлади ком ила,
Топиб коми дил дам-бадам жом ила.
Чу майдин анга гарм бўлди димоғ,
Тараб бирла бошиға чиқти аёғ.
Талаб қилди тутқунни мажлис аро,
Ки, сургай анинг бирла бир можаро.
Киюрдилар ул навъким аҳраман,
Шукуҳ олдилар шаклидин анжуман.
Салосил аро маҳкам аъзо анга,
Кишидин етишмай мувосо анга.
Кўруб шоҳ андоқ гирифтор ани,
Ики пилча зўр ила зор ани.
Деди, олдилар бандин аъзосидин,
Кўнгул фориғ этти анинг посидин.
Чу банд олдилар эҳтиром айлади,
Сарир ўтрусида мақом айлади.
Бурун деди келтурдилар кўп таом
Ки, меҳмонга етти ғизо бирла ком.
Яна бердилар жилва жоми шигарф,
Тўла майдин, андоқки, дарёйи жарф.
Чу бир жомни меҳмон қилди нўш,
Аёқчи, кўрунг турфаким, тутти қўш.
Ики жомни чунки нўш айлади,
Шаҳ алтофидин кўнгли жўш айлади.
Яна шоҳ берди каёний қадаҳ
Ки, жониға еткурди юз минг фараҳ.
Ҳар инъомким шоҳдин бўлди фош,
Қўюб мунъим оллинда ҳар лаҳза бош.
Солиб ул камоли навозандалиқ,
Анинг бўйниға рибқаи бандалиқ11.
Ани май чу беихтиёр айлади,
Ўпуб ер, бу сўз ошкор айлади.
Ки: «Мен ваҳшиймен биёбонниҳод,
Атодин ато ваҳшию ваҳшзод.
Йўқ андоқ тилимким санонг айтсам,
Сен этгонга лойиқ дуонг айтсам.
Вале нуктаедур ниҳоне манга,
Дейин, гар десангким: «Де они манга».
Деди шаҳки: «Ҳар не каломингдур – айт,
Каломингни, андоқки комингдур – айт»
Деди ваҳшиёйини девонаваш,
Чу ифрот ила эрди паймонакаш
Ки: «Сендин кўп ўлди навозиш манга.
Емас эмди подоши оз иш манга.
Ва лекин қўлумдин келур мунча иш
Ки, қилғаймен оллингда ўлгунча иш.
Жанобингдин айрилмағаймен даме,
Хилофингға иш қилмағаймен даме.
Вале билки, мен бу улус хонимен,
Туну кун аларнинг нигаҳбонимен.
Чу кўрдум сипоҳингни андоқки мўр,
Етишгай дебон қавму хайлимға зўр.
Аларнинг жафосин тутуб жон аро,
Ўзум кирдим ул лаҳза майдон аро.
Не айлай ҳамул ишлар ифшосини
Ки, сен айламишсен тамошосини.
Бу дамким жанобингға бўлдум асир,
Худ ўлди саодат манга дастгир.
Сиёсат қиличин манга сурмадинг,
Мени ўлтурур ерда ўлтурмадинг.
Яна мунча қилдинг иноят манга,
Карам айладинг бениҳоят манга.
Бу дам гар ижозат берурсен, борай,
Келай, ўйлаким бир ишингга ярай.
Мени соғиниб бастаи ғам бу дам,
Ерур қавму хайлимда мотам бу дам.
Сенинг давлатингдин борин шод этай,
Борин ғусса бандидин озод этай».
Борурға шаҳ этти ишорат анга,
Етишгач бу янглиғ башорат анга.
Ер ўпти, ўзин айлабон ерга паст,
Қўпуб тебради ўйлаким пили маст.
Кўрунуб ажаб шоҳнинг ул иши,
Дебон бир сўз ўз кўнглида ҳар киши.
Сўз айтурға ҳар кимса айлаб ҳавас,
Вале топмайин кимса ул дастрас.
Келиб ҳикмат аҳлиға ҳам бас ажиб
Ким, ул бир иш эрди бағоят ғариб.
Вале шоҳ хандону хушҳол эди,
Ул андешадин фориғулбол эди.
Неким қилса иқбол талқин анга,
Ани айламак эрди ойин анга.
Бўлур эрди ҳар кимсага бир гумон
Ким, ул қиссадин ўтти мумтад замон.
Ешик аҳлиға тушти шўру шағаб,
Кириб келди ул ваҳшийи булъажаб.
Ҳамул паҳлавонларки тутмиш эди,
Улус кўнглин ишдин совутмиш эди.
Ўзи бирла келтурди борини хуш,
Равон қилди шоҳ олдида пешкаш.
Қулоғ туттию ерга қўйди юзин,
Алардек қули қилди шаҳнинг ўзин.
Шаҳ ул қиссадин бўлди, бас шодмон,
Не шоҳи замон, балки яхши-ёмон.
Анга лутф этиб шоҳи олийсифот,
Яна ошкор этти кўп илтифот.
Гирифторларким халос ўлдилар,
Яна шоҳ базмиға хос ўлдилар.
Чу шаҳ боқти лутф айлабон ул сари,
Бири бор эди Бориқи Барбарий.
Иноят била ул карам маъдани,
Борин қучти истаб, батахсис ани.
Насиб ўлди маҳжурларға висол,
Бўлуб васлдин борча осудаҳол.
Ул оқшом бори майпараст ўлдилар,
Борин уйқу бости, чу маст ўлдилар.
Аёғчи, бу дам тут манга бир аёғ
Ки, ҳижрондин ўлди мушавваш димоғ.
Замоне бўлуб дафъ қайғу манга,
Магар соате келгай уйқу манга.
Муғанний суруди висол айла соз
Ки, ҳижронда кўп топти жоним гудоз.
Анингдекки, ул қавм топти висол,
Манга ҳам насиб айлагай Зулжалол!
Навоий, висол одамий комидур,
Ҳаёти абад васл айёмидур.
Қачон васл топсанг насиб асра дам,
Агар бир дам ўлсунки, тут муғтанам12.
LXV
Ҳажр шоми тийралиги таърифидаким, бало дўзахининг дуди анинг жанбида тараб биҳиштининг сунбули бўла олғай ва ул шомда рўзгори қорорғонлар шарҳи ҳоли ихтилоликим, субҳи васлдин кўзлари ёрумайдур, хусусан, бу варақ юзин қаро қилғоннинг ҳоли ва васл гавҳари шабчароғининг жаҳонтоблиғи ва гавҳари шабчароғ васлидек ноёблиғи
Хушо улки, гар чекса юз йил фироқ,
Даме васл тушгай анга иттифоқ.
Неча кимса ҳижронда чекса алам,
Агар оқибат васл топса, не ғам?
Нечаким фироқ офати жон эрур,
Анга сўнгра васл ўлса осон эрур.
Бировким анга бўлса махмурлуқ,
Етар жисму жониға ранжурлуқ.
Вале базм аро чун қадаҳнўш ўлур,
Бори дарду ранжи фаромуш ўлур.
Ажаб умр эрур рўзгори фироқ
Ки, юз қатла андин ўлум яхшироқ.
Ҳаёти абад – васл айёмидур
Ки, жон қутию хотир оромидур.
Ерур шомдек тийра айёми ҳажр,
Не бўлғай, хаёл айлагил, шоми ҳажр?
Анинг шомини жоннинг офоти бил,
Бало сояси, марг зулмоти бил.
Қаро кун мисолу намуди ҳам ул,
Ажал ўтининг тийра дуди ҳам ул.
Агар қилмади дудлиғ расми фош,
Недин дойим андин тўлар кўзга ёш.
Қаро кун мисоли гар эрмас яқин,
Недин хасталар кўнглин айлар ҳазин.
Фироқ ўлмаса ошиқи нотавон,
Боғир порасин кўздин этмас равон.
Агар ҳажрдин кўрмаса рустахез,
Қачон куйгай эрди бўлуб ашкрез.
Қуёш ҳажридин бўлмаса дарднок,
Яқосини субҳ этмагай эрди чок.
Магар гулдин ўлди йироқ лолалар
Ким, ўз бағрини қилди парголалар.
Фалак бўлмади чунки хуршидсиз,
Булутдин недин ости бўйниға киз.
Булут бағрин ой ҳажри гўё сўкар,
Недин йўқса ашкини юммай тўкар?
Сулаймонсиз ар қилмади сўг фош,
Нигин не учун урди кўксига тош?
Магар тоғ Фарҳодсиз жон чекар,
Садодин нега йўқса афғон чекар?
Қолиб дашт Мажнуни жонкоҳдин,
Юзин йиртти гўйи шаҳроҳдин1.
Фироқ ичра куйдурди булбулни гул,
Ерур кул, эмас ранги андоқки кул.
Қилур ҳажр кул жисми ғамнокни,
Не тонг ўртаса барқ хошокни?
Биров англағай ҳажр ўти ҳирқатин
Ким, ул чекмиш ўлғай биров фурқатин.
Сўр андин ғами ҳажр қайғусини
Ки, бир шоми ҳажр олди уйқусини.
Киши дам-бадам куймак эрмас йироқ
Ким, ул мендек ўлғай асири фироқ.
Боғир қонидин бўлди рангин ёшим,
Фироқ ичра то тушти мунглуғ бошим.
Киши мендек озурдажон бўлмасун,
Фироқ илгида нотавон бўлмасун.
Фироқ ичра элга неча маҳл эрур,
Чу васл ила бўлди бадал, саҳл эрур.
Ниҳоятсиз ўлди манга бу малол
Ки, йўқ шоми ҳажримга субҳи висол.
Фироқ илгидин элгаким жаврдур,
Анинг бу балоси неча таврдур:
Бири олам асбоби ҳижрони бил,
Муассир жаҳон аҳлиға они бил.
Бири айру тушмаклик аҳбобдин,
Киши бағри ўртанмак ул тобдин.
Бири доғи ҳажри қаробат эрур
Ки, жон ичра андин маҳобат эрур.
Бир улким етиб ишқдин хасталиқ,
Биров жониби бўлса дилбасталиқ.
Бори ҳажр эрур худ уқубат била,
Ва лекин эмас бу суубат била2.
Буларнинг боридин эрур саъб ул
Ки, мақсуди аслиға гум бўлса йўл.
Мангаким ичим ҳажрдин зордур,
Бурунғидин ўзга бори бордур.
Биридин бўлур бетаҳаммул киши,
Бори бўлса кўрким, не бўлғай иши?
Вале бўлмағай андин ортуқ тараб
Ки, солғонда жон ичра ҳижрон тааб.
Киши васл давронидин топса баҳр,
Бадал бўлса ул нўш бирла бу заҳр,
Ани шарбати зиндагони дегил,
Десанг умри жовид, они дегил.
Илоҳи бу давлатдин урсанг навид,
Навоийни ҳам қўймағил ноумид.
LXVI
Мажнун ҳикоятиким фироқ тоғи оғирлиғидин ўзни тоғдин ташламоқ тилади ва Лайли номаси илик тутуб ва қосиди камарин тутуб ташламоққа қўймади
Мажнун ҳикоятиким фироқ тоғи оғирлиғидин ўзни тоғдин ташламоқ тилади ва Лайли номаси илик тутуб ва қосиди камарин тутуб ташламоққа қўймади
Ешиттимки, Мажнуни1 саҳронавард
Ки, боштин-оёғи эди сўзу дард.
Неча вақт Лайлидин эрди йироқ,
Танин сизғуруб эрди доғи фироқ.
Ҳамул шуълаи шавқ туғёнидин,
Кечиб эрди андуҳлиғ жонидин.
Чу ҳижрон аро қолмади тоқати
Ки, муҳлик эди ёрининг фурқати.
Чиқиб Нажд2 уза бўлди наззорагар,
Бу навъ ўлди ул ҳолиға чорагар
Ки, мажнунлуқ ошубини бошлағай,
Ўзин ул камардин қуйи тошлағай
Ки, бу навъ ўларни асири фироқ,
Кўрар ҳажр бедодидин яхшироқ.
Камар устига келди зору жунун
Ки, ўзни қуйи ташлағай сарнигун.
Бу ҳолатда бўлди аён қосиди
Ки, Лайли анга нома ёзмиш эди.
Келиб берди дилдорининг номасин,
Совуқ қилди ул гарм ҳангомасин.
Кўнгул нома маҳви қилиб кўзни ҳам,
Қаёни унутти демай, ўзни ҳам.
Бўлуб ул битик ҳирзи жони анга,
Ўлумдин қутулмоқ нишони анга.
Неча йил анинг бирла хурсанд эди
Ким, ул руқъа жониға пайванд эди.
Қачон нома бўлса тирикликка дол,
Ҳаёти абад берса, тонг йўқ висол.
LXVII
ҲИКМАТ
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, ёлғузлуқ мужиби жамъиятдурур ва жамоат мужиби тафриқа, бас недин ҳажр мардуддурур ва васл маҳбуб
Яна сўрди донойи ҳикматсиришт
Ки: «Ей ақлу ҳикмат санга сарнавишт,
Чу ғавғони мамнуъ тутмиш хирад,
Нединким, ул элга кўп ўлди адад.
Алар иштиғолини улким сиқа,
Демишким, эрур мужиби тафриқа.
Қачон бўйла бўлғач, бас ул яхшироқ
Ки, табъ ихтиёр этгай элдин қироқ.
Чу ҳижронға ҳуш аҳли толибдурур,
Недин табъ вуслатқа роғибдурур?»
Тааммул била бихради нуктадон,
Бу навъ ўлди шоҳ оллида нуктарон
Ки: «Касратни гар ақл манъ айламиш,
Адоват дурур ишқу ақл ичра иш.
Қаю ишниким, ишқ айлар писанд,
Емас ақл манъ айламак судманд.
Неча бўлса элга хирад раҳнамой,
Ҳар ишта тариқи муважжаҳнамой.
Вале ишқдин чунки ошуб ўлур,
Хирад хайли анда лагадкўб ўлур.
Яна улки, инсонға аҳли тамиз,
Билурким, нима жондин ўлмас азиз.
Вале зумраи ишқ жононини,
Кўп ортуқ кўрарларким ўз жонини.
Ерур жонсиз ўлмоқ ўлумдин хатар,
Вале онсиз ўлмоқ – ўлумдин батар.
Бўлур чоғда жондин баданға фироқ,
Келур кимса табъиға албатта шоқ.
Бу ойин ила табъ мажбул эрур
Ки, севгай ҳаётин, бу маъқул эрур.
Қаю кимсаким, жондин ўлса аҳаб,
Не тонг айламак жондин ортуқ талаб».
Жавобин топиб шоҳи донишқарин,
Деди нуктавар жониға офарин.
LXVIII
Искандарнинг Мағриб диёри фатҳидин сўнгра Румға азм этганида Яъжуж зулмидин Қирвон навоҳиси халқининг тазаллум қилғони ва анинг ул бало рахнасини беркитгали сад тарҳи солғони ва муҳандисваш меъморлар ва ҳандасаойин сангкорлар шиҳобкирдор ража била сад ўрниға ранг тўкмак ва Аторидхаёл устодлар ва Зуҳалосор ҳаддодлар гач ўрниға рўйи маҳлул ва оҳак ерига пўлоди масқул қуюб сад учин фалак тоқиға етгурганлари
Искандарнинг Мағриб диёри фатҳидин сўнгра Румға азм этганида Яъжуж зулмидин Қирвон навоҳиси халқининг тазаллум қилғони ва анинг ул бало рахнасини беркитгали сад тарҳи солғони ва муҳандисваш меъморлар ва ҳандасаойин сангкорлар шиҳобкирдор ража била сад ўрниға ранг тўкмак ва Аторидхаёл устодлар ва Зуҳалосор ҳаддодлар гач ўрниға рўйи маҳлул ва оҳак ерига пўлоди масқул қуюб сад учин фалак тоқиға етгурганлари
Дабири рақамсанжи фархундарой,
Бу навъ ўлди кофур уза мушксой
Ки, чун олди шоҳи сипеҳриҳтишом,
Бори мулки мағрибни андоқки ком.
Ҳамул булъажаб хайлу нодир гуруҳ
Ки, фикридин эрди халойиқ сутуҳ.
Алар сарфарозиким эрди асир
Ки, шаҳ лутфи бўлди анга дастгир.
Мутеъ ўлдию қуллуқ этти қабул,
Йўқ улким, бори хайли ҳам бўлди қул.
Шаҳ ул мўрларни қилурға ҳалок
Деди: «Отланиб халқ беваҳму бок,
Тузуб чарга, солсунлар ул навъ шўр
Ки, ул дашт аро қолмасун жинси мўр».
Ҳамул хайли ваҳший қилиб илтимос,
Дедиларки: «Ей шоҳи гардунасос!
Алар бўлмай, эмин эмас жонимиз
Ким, ул мўрлардур нигаҳбонимиз
Ки, оғирдурур бизга уйқу басе,
Қулоқ солки, аъжубадур бу басе
Ки, ўн кеча-кундуз таку пўдабиз,
Яна ўн кеча-кундуз уйқудабиз.
Чу уйқуға бордуқ алардур ҳисор,
Ёвутмаслар элни ямину ясор2».
Шаҳ ул нуктадин бармоғин тишлади,
Алар қатлин ул элга бағишлади.
Яна истади кўрмак айлаб юруш,
Ики тоғким эрди олтун-кумуш.
Дедилар ҳамул қавм айлаб дуо
Ки: «Бўлса унут яхши, бу муддао
Ким, ул теграга бормоқ осон эмас,
Не осон эмас, балки имкон эмас
Ки, ўн кунчилик йўлдур ул ики тоғ,
Бу ердинки, ҳоло, қилурсен суроғ.
Вужуди анинг бизга бордур яқин,
Вале кўрмамишбиз, десак сўзни чин.
Не биз кўрмаги бирла топтуқ мурод,
Не биздин улуғлар доғи берди ёд.
Нединким, йўлида хатар кўптурур,
Юз урғон кишига зарар кўптурур.
Топилмас ети кунчилик йўлда сув,
Гиёҳики бутмишдур – эрур оғу.
Исиқ хайли ул навъ айлар ҳужум
Ки, эсгач насим анда айлар самум.
Қилур қайси елким эсар муътадил,
Агар бор эса аждаҳо музмаҳил.
Яна қолғон уч кунчилик йўлки бор,
Йилондур ҳамул дашт аро улки бор.
Ерур кафчау, афъию жаъфари,
Бўлуб ҳар бир ул ганжнинг аждари.
Аларға туман мингдин ортуқ адад,
Туман минг демай, балки беҳадду ад3.
Агар пашша бўлса аларға залил,
Бўлуб етса бир ниш, андоқки пил.
Йилон бордур анда – эшитгил бу сўз
Ки, одам ўлар, чун анга солса кўз.
Ерур бу балиятдин ўтмак маҳол,
Неким айладук шарҳ, бу эрди ҳол».
Шаҳ ул сўзни чун истимоъ айлади,
Ҳамул ён борурға видоъ айлади.
Деди: «Ул тараф азм этардин мурод,
Тамошодин этмак эди ўзни шод.
Емас эрди мақсуд олтун-кумуш
Ки, бўлғай киши мунча меҳнатқа тўш.
Тамошоға йўл чунки боғлиқдурур,
Анинг азми тарки яроғлиқдурур.
Тамошодин ар бўлди қатъи назар,
Не ҳиммат бўлуркум, тилаб сийму зар.
Бу нақд истай ўлмоқ равон ул тараф,
Вале нақди жонини қилмоқ талаф?»
Чу ул азмдин фориғ ўлди билкул,
Ул эл илтифотиға қўйди кўнгул.
Карам айлаб этти риоят басе,
Бори топти шаҳдин иноят басе.
Аларни макониға озим қилиб,
Неча кимса лекин мулозим қилиб.
Ўз оллинда асраб ғаробат учун,
Ешикда шукуҳу маҳобат учун.
Чу мағрибни осудаҳол айлади,
Яна азми савби шимол айлади.
Тенгиз айлабон қатъу тоғ артилиб,
Юрур эрди йўл Рум азми қилиб.
Ҳамул турки чин4, йўқки чиний ғизол
Ки шерафкан эрди қилурда жидол.
Солиб шоҳ кўнглига ўз шавқини,
Чекиб бўйниға зулфининг тавқини.
Бўлуб шоҳ матлубу марғуби ҳам,
Не матлубу марғуб, маҳбуби ҳам.
Анинг бирла тун-кун бўлуб журъакаш,
Борур эрди ўз мулкига шоду хуш5.
Гузаргоҳи Русу диёри Фаранг,
Қаю ерга етгач, ўтуб бедаранг.
Ўтар чоғда мобайни ғарбу Шимол,
Тилаб дод жамъе парокандаҳол.
Ўкуш нола айлаб тазаллум била,
Сўруб шоҳ аларни тараҳҳум била.
Дедиларки: «Шоҳо, жаҳондор бўл,
Қадар қудрату чархмиқдор бўл!
Жаҳон мулкига бердинг ободлиғ,
Жаҳон аҳлиға адл ила шодлиғ.
Диёреки адлинг анга етмамиш,
Диёр аҳлини шодмон этмамиш.
Ҳамоноки бу марз ила бум эрур,
Доғи бу неча зору мазлум эрур».
Деди шаҳ: «Бу кишвар нединдур хароб,
Елига недин тушти бу изтироб?»
Дедиларки: «Бу мулкнинг бир ҳади,
Ҳамоно эрур Қирвон сарҳади6.
Ким, ул мулк ғарбиға мойилдурур,
Аро ерда бир тоғ ҳойилдурур
Ким, ул тоғдин нари офот эрур,
Ул офотдин нари зулмот эрур.
Бу навъ этти воқиф хабар бергучи
Ки, зулматнинг андиндурур бир учи.
Ерур тоғу зулмат аро водие
Ки, йўл элтмас ул тараф ҳодие.
Не зулмат – жаҳаннам, не водий – сақар
Ки, яъжуж хайлиға бўлди мақар.
Не яъжужким, юз туман, минг бало,
Биз ул юз туман минг балодин жало7.
Аларни Ҳақ ўз қаҳридин халқ этиб
Ки, кўп элга бедод алардин етиб.
Ерур ишларин васф қилмоқ маҳол
Ким, ул васфдин нутқ эрур гунгу лол.
Тааддуд аро йўқтурур сонлари,
Яна сонсиз ойини нуқсонлари.
Қад узра ёйилмиш пароканда соч,
Бири бир қаришдур, бири ўн қулоч8.
Дема соч, хошоку хас маъдани,
Либос андин айлаб борининг тани.
Қулоқ ики ёндин бўлуб бирга жуфт,
Нажас танларин кўздин айлаб нуҳуфт.
Келиб ғул бармоғи бармоғлари,
Вале дев тирноғи тирноғлари.
Ёмон юзлари ранги беҳад сариғ,
Қизил туклар анда сафодин ариғ.
Биайниҳ кўз андоқки – маймун кўзи,
Вале шум ҳар қайси малъун кўзи.
Бурун ичларин тил била пок этиб,
Топиб лаззат, ўзни тарабнок этиб,
Анингдекки, мабраз аритурда эл,
Солурлар ани холи айларга бел.
Оғиздин тўнғуздек чиқиб ики тиш,
Вале ерни қозмоқ алар бирла иш.
Не ерники ул тишлар этти табоҳ,
Қиёматқача бутмай андин гиёҳ.
Такаллумда ҳашв улча имкон келиб,
Оғиз барчасида занахдон келиб.
Тушуб ҳар бирининг ики эмчаги,
Ва гар худ тишиси, ва гар эркаги.
Ҳамул тоғ ундур, анингдекки, ваҳм
Қила олмойин кўктин авжини фаҳм.
Ики юз анга софу йилмон қаё,
Нима бутмай андин нечукким иё.
Ики ёниким ҳеч топмай гусил,
Бўлуб Қоф атрофиға муттасил.
Бу мобайн аларнинг тарабхонаси,
Бу тоғ ўйлаким Қоф домонаси.
Вале давраким бўйла кўргузди Қоф,
Топиб насх қофи киби ҳар шикоф.
Бўлуб фосил ул тоққа бир дара,
Убур этгали ул гуруҳи шара.
Алар йилда солиб ики қатла шўр,
Чиқиб тоғ шикофидин андоқки мўр.
Бизинг шаҳру водий сори ёйилиб,
Не бедодким мумкин ўлғай, қилиб.
Келур чоғ алар, биз фирор айлабон,
Ватандин жало ихтиёр айлабон.
Боримизға ул навъ бечоралиқ,
Солиб тоғу водийда оворалиқ.
Неким топиб ул қавм талон этиб,
Бори шаҳру кишварни вайрон этиб.
Киши топсалар айлаб они ҳалок,
Талошиб емакка этин завқнок.
Мавошини элтурга яксар суруб,
Ватангаҳлариға дегин еткуруб.
Захира емакдинки мавжуд ўлуб,
Алар зулмидин барча нобуд ўлуб.
Емак бирла худ мутлақо тўймайин
Ва гар тўйса ҳам донае қўймайин
Борин айлабон нақл бунгоҳқа;
Будур арзимизким, дедук шоҳқа».
Деди шаҳки: «Ул нописандида хайл,
Қачонким қилурлар сизинг сори майл,
Нечук сизға маълум ўлур ул бало
Ки, андин бурунроқ қилурсиз жало?»
Дедилар: «Бу тоғеким ул қавми шум,
Анинг ул юзида қилурлар ҳужум.
Бу сори бўлур чоғда саҳронавард,
Қилур чарх ойинасин тийра гард.
Қачон бўлса ул тийра гард ошкор,
Бўлур тийра бизларга ҳам рўзгор».
Деди шаҳ: «Қачон бўлғай ул иш чоғи?»
Дедилар: «Ўтуб бир неча кун доғи».
Эшитгач бу сўз довари чорарас,
Алар чорасин қилмоқ этти ҳавас.
Топиб берк манзил, тушарга паноҳ,
Ҳамул марз аро қилди оромгоҳ.
Дедилар ул эл юз тазарруъ била,
Жанобида ушбу таваққуъ била
Ки: «Бизга неча бахтдин йўқ наво.
Нечук кўргабиз эл газандин раво?
Шаҳ ар мунда маскан қилур, қилмасун,
Аларни жаҳон аҳлидек билмасун
Ки, ногаҳ бири етса ул қавмнинг,
Ғаним ўтрусида не юзу, не минг,
Батахсиским юз туман минг бало
Ки, бу кишвар ўлгай алардин тўло.
Етишгай борининг бошида ғазаб,
Бори эл қонин ичгани ташналаб».
Деди шаҳки: «Сиз бизга қайғурмангиз
Ва лекин бу кишвараро турмангиз.
Тошинг ҳар нейингиз бўлса айлаб шитоб
Ки, бу мулк аро қолмасун риштатоб
Ки, Тенгрига ул дам таваккал қилай,
Алар фикрин айлай, нечукким билай».
Алар чиқтилар мулкдин хонакўч,
Вале қилмади шоҳи фарзона кўч.
Деди, давриға қоздилар ҳар фариқ,
Очуқ хандақ, аммо бағоят амиқ.
Кишилар йибордики, ҳар марзу бум,
Фаранг ўлсуну Рус, ё Шому Рум.
Неким бўлса меъмори чобукхаёл,
Яна доғи устоди нозукхаёл.
Яна коргарлар, бори чарбдаст,
Бало рахнасин қилғудек сангбаст.
Мису рўю қалъи, биринжу темур,
Яна қўрғошун бирла толу кўмур.
Қилиб неча юз минг тева узра соз,
Яна неча устоди оҳангудоз.
Муҳайё қилиб эҳтимом айлабон,
Борин жаҳд ила тезгом айлабон.
Етургайлар ул ерга борини бот,
Бори бутти шоҳ айлагач илтифот.
Чу неким кераклик эди, бўлди рост,
Анингдекки дорои давронға хост.
Анга тегру ҳар кун ўзи отланиб,
Ҳамул тоғ домонасин айланиб.
Солиб ики минг сангбури бедаранг,
Камар узра кесмак учун тахта санг.
Бори зўрдаст ичра пўлоддек,
Қотиғ хора кесмакда Фарҳоддек.
Алар хорани бемадоро кесиб,
Мадоросиз ул тоғда хоро кесиб.
Йиғиб онча асбоб боғларға сад
Ки, тахминидин ажз топиб хирад.
Чу ҳар не керактур муҳайё бўлуб,
Ҳамул тийра гард ошкоро бўлуб
Ки, яъжуж азмиға эрди нишон,
Бўлуб меҳр нуриға зулматфишон.
Йиғиштурдилар элни таклиф ила,
Кивурмакка хандаққа тахвиф ила.
Сурулди гала доғи хандақ сари
Ки, жонлиқ нима қолмади ташқари.
Камингаҳда беш минг набардозмой,
Ниҳони қўюб шоҳи фархундарой
Ки, бир дастбурд айлабон ошкор,
Қилурға ҳамул сайдлардин шикор.
Алар ичра ўн ваҳшийи мағрибий,
Қамиш хайли ичра тераклар киби.
Бу савдо аларни чу марбут этиб,
Келиб хандақ аҳлини мазбут этиб.
Бу ҳолатда чиқти гуруҳо гуруҳ
Ки, яъжуждин тўлди саҳроу кўҳ.
Чиқиб бўйла ҳолатда аҳли камин,
Анингдекки, титраб замону замин,
Алар хайлиға ўзларин урдилар
Ки, тиғ остида кўпни ўлтурдилар.
Бу янглиғ чу кўрди алар дастзўр,
Хаёл айлаким, тушти дарёға шўр.
Қўюб борча тўш-тўшдин ул элга юз
Ки, касратларидин тўлуб тоғу туз.
Анингдек набард ошкор эттилар
Ки, ул хайл ишин изтирор эттилар.
Не ўқу қиличдин бирисига бок,
Не ўқу қиличким бўлурдин ҳалок.
Итик тиғдин ҳар нечаким ўлуб,
Ҳамул тиғдин ҳам итикрак бўлуб.
Алар ҳам кўп элни ҳалок айлабон,
Ҳалок айлаганни хўрок айлабон.
Отидин муборизни йиққон замон,
Йиқилғоч, талошиб тугатмак ҳамон.
Демонким ебон жисму қолабни ҳам,
Не жисму не қолабки, маркабни ҳам.
Ажаброқки, не хасму не ўз дебон,
Йиқилғонни филҳол узушуб ебон.
Бу янглиғки айлаб набард ул сипоҳ,
Кўп эл бўлди оқшомга тегру табоҳ.
Басе ул жамоатдин ўлтурдилар
Ки, то ўзни хандаққа еткурдилар.
Чу пархошдин қолмайин жонлари,
Кириб жон аросиға қўрғонлари
Ўкуш рев ила ҳисн азми қилиб,
Ҳамул девваш халқдин айрилиб.
Булар айлагач рев ила тарки разм,
Алар ҳам қилиб тоғу саҳроға азм.
Тонг отқунча ошубу ғавғо била,
Қалин ит масаллик алоло била.
Бори оғзида телба итдек ёлин,
Ададда вале ит тукидин қолин.
Чу ҳозир бўлуб шаҳ қошиға сипоҳ,
Мусибат тутуб хайли ғойибқа шоҳ.
Қабул айлаган иш кўрунуб қатиғ,
Пушаймонлиғи ҳеч қилмай асиғ.
Чу кўшиш сори топмайин ҳеч йўл,
Зарурат уруб чора зайлиға қўл.
Билибким, неча кун таҳаммул керак,
Қилур ишда кўпрак тааммул керак.
Емакдин чу холидур ул марзу бум,
Магар топмайин туъма ул хайли шум,
Ёниб ўз макониға азм этсалар,
Қилиб авд, келган сари кетсалар.
Етиб ишга ул лаҳза наззорае,
Қила олғай ул қиссаға чорае.
Ҳам ушбу дейилган киби ул гуруҳ
Нима топмоғондин бўлуб чин сутуҳ.
Бори қилдилар авд келган сари,
Дара ичра сиғмай кириб ичкари.
Аларға чу юзланди оворалиқ,
Замона унутти ситамкоралиқ.
Шаҳ отланди ул хайли доно била,
Разин рою ақли товоно била.
Рикобида санъатгар эл беҳисоб,
Қилиб ул дара сори бори шитоб.
Чу еттилар, эрмас эди ул дара,
Очуқ жулгае эрди хўбу сара.
Ва лекин ики жониби ики тоғ,
Нечукким бериб эрди ул эл суроғ.
Ики тоғ аросида массоҳи чуст,
Яқинроқ ерин айлади бозжуст.
Таноб ончаким чектилар ҳар сари,
Яқинроқ ери эрди ўн минг қари9.
Нужум аҳли соат қилиб ихтиёр,
Кезиб маркаб узра шаҳи бахтиёр.
Буюрдики тўктилар ул ерга ранг10,
Тушуб қўйди соат била хора санг.
Гудозандалиғ ичра минг коргоҳ,
Қилиб, ўйлаким кўра тайёргоҳ.
Муҳандислар айлаб фусунсозлиқ,
Масоҳат била корпардозлиқ.
Бўлуб коргарлар доғи ишда чуст,
Ража жадвали бирла поку дуруст.
Гач ўрниға маҳлул этиб ҳафтжўш11,
Қуюб ерга санъатгари сахткўш.
Солиб ҳафтжўш устига тахта тош,
Бори жониби тез бўлғон тарош.
Қўпуб ёна устоди Бонийҳасаб,
Қўюб тошни тошқа лаб-балаб.
Чу бир сатҳ ул тош ҳамвор ўлуб,
Яна устида иш намудор ўлуб.
Чу тулиға ўн минг қари эрди арз,
Биносиға беш юз қари бўлди арз12.
Неча минг бу иш узра устод эди
Ки, санъатда банноу ҳаддод эди.
Қўюб ул сифат дарз-бардарз тош
Ки, бўлмай сари мўй анга дарз фош.
Яна эрди муздур сондин фузун,
Нечаким қиёс этса ондин фузун.
Бўлуб оламе бўйла санъатнамой,
Кеча-кундуз иш қилдилар олти ой
Ки, неча минг устоду санъатгари,
Тамом эттилар Садди Искандарий13.
Муаррихдин эттим бу навъ истимоъ
Ки, топти сад уч юз қари иртифоъ.
Ики зина доғи ясаб эл сори
Ки, чиққай қуйидин улус юқори.
Яна кунгуру бурж этиб қалъавор,
Темурлар била айлабон устувор.
Ясаб ики манзил нигаҳбон учун,
Ташиб тош кўп сангборон учун.
Қилиб анда таъйин неча юз киши
Ки, сад ҳифзи бўлғай аларнинг иши14.
Чу сад бўлди андоқки чархи кабуд,
Жаҳонофаринға шаҳ этти сужуд.
Бу ҳолатда ул хайли муҳликситез,
Солиб дашту водий аро рустахез.
Етиштилар андоқки, маъҳуд эди,
Бурунғича ун-шайн мавжуд эди.
Бало рахнасин топтилар, ўйла руст
Ки, тиш бирла тирноғлари бўлди суст.
Деди шоҳким: «Сангборон қилинг,
Бало хайлиға тошни паррон қилинг!»
Анингдек алар бошиға ёғди тош
Ким, ул тошдек тушти тупроққа бош.
Чу йўқ эрди ғавғоларидин асиғ,
Бўлуб қатл тошидин андешалиғ.
Ёниб бир-бирисига айлондилар,
Чу суд этмади жаҳду жидд – ёндилар.
Ер аҳлиға ҳар зулмким сурдилар,
Фалакдин бориға эваз кўрдилар.
Бу бедодким айлаб ул қавм фош,
Не тонг осмондин агар ёғса тош?
Неча қатла мундоқ топиб гўшмол,
Яна ул тараф боқмоғ этмай хаёл.
Бу ойин ила чун шаҳи пурхирад
Ки, яъжуж дафъи учун чекти сад.
Қилиб хотирин жамъ, қилди хиром,
Сипаҳ бирла ёд айлаб асли мақом.
Неча кун чу қатъ айлади марзу бум,
Яна бўлди манзилгаҳи тахти Рум.
Кетур соқий, ул жоми тақвишикан
Ки, кўнглумга тушмиш ҳавои ватан.
Тилармен кезиб рубъи атлолни,
Десам ранжи ғурбатдаги ҳолни.
Муғанний, чу топтим мақомимда ком,
Тузат ком ила сен доғи бир мақом.
Қилиб фаҳм ул оҳангнинг рангини,
Яна тарк этай сайр оҳангини.
Навоий, ватан бўлди манзил манга,
Бу манзилдин аммо не ҳосил манга
Ки, ҳар кимки бор эрди ёру қарин,
Бўлубтур адам сори ғурбатгузин.
LXIХ
Елдек сайр аро сабукборлиғ нафйин қилмоқ ва тоғдек сукун аро бовиқорлиқ амрин буюрмоқ ва ашоб суҳбатинким бир-бир ишлари борурға шитобдурур ғанимат билмак ва аҳбоб мулоқотинким, ҳар бири бир гавҳари ноёбдурур, муғтанам тутмоқ ва адам ғарибистонидин шаммае ёд этмак ва вужуд сарманзилин хушлуқ била ўткарурни васият қилмоқ
Чу охир бўлурбиз адам, эй рафиқ,
ғанимат тутоли бу дам, эй рафиқ!
Бу бир дамки, хушвақтлиғ берди даст,
Тараб жомидин айлагил ўзни маст.
Чу бу дамни чарх ўткарур ҳам, бу дам
Дамо-дам май ичким, эрур дам — бу дам.
Кўруб умр тарихи мубҳамлиғин,
ғанимат бил ашоб ҳамдамлиғин.
Ватан таркини бир нафас айлама,
Яна ранжи ғурбат ҳавас айлама.
Сафар меҳнати жовидонидурур,
Нединким сақардин нишонедурур.
Сафарға недур ҳар дам этмак ҳавас,
Санга ул сафарким бор оллингда, бас.
Неча бўлса хайлинг аро кўсу пил,
Чолинғуси пил узра кўси раҳил.
Неча сайр ташвишидин қонмоғунг
Ки, борғунгдур ул навъким, ёнмоғунг.
Ерур бир йўл оллингда беҳад қатиғ,
Майи ҳажри аҳбобнинг бас ачиғ.
Не ҳамроҳ ул йўлда, не ҳамдаме,
Ерур, Аллоҳ-Аллоҳ, ажаб оламе
Ки, ҳар кимки ул йўлға қўйди қадам,
Бурунғи қадамдур саводи адам.
Не ул сайр поёниға ҳад падид,
Не мақсуд пайдо, не мақсад падид.
Ерур онча ранжу суубат анга
Ки, ўлмак эмастур уқубат анга.
Ерур бежиҳат кимки шарҳин қилур
Ки, ҳар кимки айлар тааммул – билур.
Киши билса оллинда бу навъ йўл,
Сафарни не янглиғ ҳавас қилғай ул.
Нечаким таваққуфни жазм айлагунг.
Қачон бўлса бу йўлға азм айлагунг.
Чу охир борурсен, шитобинг недур,
Борурдин бурун изтиробинг недур.
Тараддудни тарк айлаб ором тут.
Тузуб базм аҳбоб ила жом тут.
Йўқ улким, бориб сен, қолурлар бу хайл
Ки, бордур бориға борур сори майл.
Ерурлар ғанимат бори бу замон
Ки, бир-бирига сиз барчангиз меҳмон.
Бўлунг майға гулрез ўлуб субҳхез
Ки, бир-бир учун бўлғунгуз ашкрез.
Тараб бирла жоми шабона ичинг,
Тўло тутсалар бебаҳона ичинг.
Олинг айшдин умрнинг комини,
Тутунг хуш йигитликнинг айёмини.
Ичиб базм аро жоми дилкаш тутунг,
Неким келса ўзни даме хуш тутунг.
Не соатки юзланса кому мурод,
Сочиб ўтқа испанд, ўқунг «ин якод».
Ва гар бермаса даст кому тараб,
Тараб йўқ дебон ўзга солманг тааб.
Ўзунгизни меҳнат куни овутунг.
Не ғам келса даврондин, осон тутунг.
Агар ғам етиб, кимса топса алам,
Қилур бир ғамин куч била ики ғам.
Муни англаким ошкору ниҳон,
Киро айламас ғам емакка жаҳон.
Чу бир лаҳза давронға йўқ эътимод,
Бадан қайдида жонға йўқ эътимод.
Нечук одами бежиҳат ғам егай,
Ва гар бўлса юз минг жиҳат ҳам егай.
Бурунғи куну тонгладин урма дам
Ки, ул бир адамдур, бу доғи адам.
Эрур бир бу кун ҳар не нобуду буд
Ки, ики адам ичра тутмиш вужуд.
Дами нақд агарчи бу маъдум эмас,
Вале етмак оқшомға маълум эмас.
Не оқшом, тириклик эрур бир нафас,
Ҳам эрмас яқин топмоқ охир нафас.
Чу бир дамға йўқтур кишига зимон,
Фалак зулмидин алъамон-алъамон!
Муни доғи ғам бирла қилғон басар,
Хираддин магар топмамиштур асар.
Алам ичра дам урмағил, эй кўнгул,
Не ғам етса қайғурмағил, эй кўнгул.
Жудолиққа шод ўлма ашобдин,
Жафо етса айрилма аҳбобдин.
Чу гардун иши бевафолиғдурур,
Саранжоми расми жудолиғдурур.
Фироқ ичра таъжил, яъники не.
Бу ҳосилға таҳсил, яъники не.
Ватандин чу охирдур оворалиқ,
Недур они истаб ситамкоралиқ.
Будур чарх ишиким шитоб айлагай,
Не обод кўрса — хароб айлагай.
Чу ул бузғуси, қилмағил изтироб
Ки, андин бурун айлагайсен хароб.
Ва гар сайрға асру роғиб эсанг,
Сафар нафъу зарриға толиб эсанг,
Мусофир бўл, аммо ватан ичра бўл,
Тила хилвату анжуман ичра бўл.
Сафар азми дўзахқа сонийдурур,
Ватан ҳубби имон нишонидурур.
Кишигаким имон эрур сарнавишт,
Неча журми бор кўргусидур биҳишт.
Бориб журмсиз кирма дўзах аро,
Ўзунгга кетурма узун можаро.
Чу зотингда имондин ўлди нишон,
Гулистони жаннатда бўл гулфишон.
Эрур равзаи хулд чун масканинг,
Не бўлди дўзахқа бормоқ фанинг.
Жаҳон мулкин этсанг сафар хушку тар,
Скандардек олсанг юруб баҳру бар,
Қўюб борин охир чу кетгунгдурур,
Дегинким олиб они нетгунгдурур.
Ҳамул хушку, тарки азимат тутуб,
Фароғат мақомин ғанимат тутуб.
Етакка аёғ чексанг андоқки тоғ,
Неча кун бу вайронда қилсанг фароғ.
LXХ
Ул кабутар ҳикоятиким подшоҳнинг қасри зарнигори ҳибсидин қутулди ва ўз бузуқ ошёнини нишиман қилди ва бумдек анга ул вайрондин фароғат ганжи топилди
Ул кабутар ҳикоятиким подшоҳнинг қасри зарнигори ҳибсидин қутулди ва ўз бузуқ ошёнини нишиман қилди ва бумдек анга ул вайрондин фароғат ганжи топилди
Эшиттимки, бир тойири номабар,
Битик зимнида шарҳи ҳангомабар,
Сабукпар кабутарки, ҳар бир қулоч
Ки, паррон очиб тай қилиб бир йиғоч.
Топиб эрди бир шоҳ қайдида банд,
Етиб эрди болу париға газанд.
Фалак гардиши айлабон зулму зўр,
Неча йил ани айлабон хонагўр.
Чу зиндонидин қочти ул бенаво,
Нишоту фараҳ бирла тутти ҳаво.
Сингиб кўкка ҳар сори чун боқти ул,
Ўзининг диёри сори тутти йўл.
Қилиб саъй ила тайри фархундапай,
Неча кунчилик йўлни бир дамда тай.
Вале зулми даврон солиб инқилоб,
Қилиб эрди ул бўлғон уйни хароб.
Кабутар етишгач уйин топмади,
Ва лекин учардин қанот ёпмади.
Басе эл бўлуб том уза донарез,
Учуруб кабутар берур эрди хез.
Булар сори ҳеч айламай илтифот,
Урар эрди ўз томин истаб қанот.
Басе давр уруб эҳтиёт айлабон,
Бузуғ узра қўнди, нишот айлабон
Ки, маънус эрур гарчи вайронадур,
Нетай шоҳ қасринки, бегонадур.
Ерур қушқа хушроқ чу боқсанг аён,
Мурассаъ қафасдан тикан ошён.