Алишер Навоий мукаммал асарлар тўплами

ХАМСАТ УЛ-МУТАҲАЙЙИРИН

БИСМИЛЛОҲИР-РАҲМОНИР-РАҲИМ

Ул олими алломға юз ҳамду сано —
Ким, Одам ила тузди чу бу дайри фано.
Илмиға милк сурмоди бир ҳарф яно,
Жуз нукта «субҳонака ло илма лано»¹.

Юз наът ангаким, хулқи карим ўлди фани,
Яъники, карам кони расули мадани,
Мундоқ деди илм аҳлини айларга ғани,
«Ман акрома олиман фақад акрамани»².

(Саллаллоҳу алайҳи ва ало олиҳи ва асҳобиҳи ва атбоиҳи ва саллама ва баъду)³.
Бани одам ашроф ва ҳавосси хилватларида, хусусан, ва аҳли олам сойир авоми анжуманларида, умуман, тасаввур ва аноният умуринииг худройи ва ужбу нафсоният оламининг даштпаймойи Алишер ал мутахаллис бин-Навоий (ғаффара зунубаҳу, саттара убба-ҳу)⁴ андоқ арз қилур ва бу навъ шарҳға еткурурким, Олий ҳазрати валоят манқибати кошифи асрори раббоний ва олими румуз ва асрори самадоний ал-уламо варсаҳ ал-анбиё⁵ қисмат кохида илми ўн оламча эрканлардин изтирор ортуқроқ тарака олғон ва уламо умматига к-анбиёйи исроил комида юз йигирма тўрт минг ҳариф аросида ўзини тариқат элининг муқтадо ва имоми, шариф хайлининг мужтаҳид ва шайх ул-исломи, яъни Нур ул-ҳақ вад-дин, каҳф ул-ислом ва муслимийна шайхуно⁶ ва Мавлоно Абдураҳмон ул-Жомий (қуддиса оллоҳу сирраҳу ва наввара оллоҳу марқадаҳу)⁷.

Р у б о и й:

Ким гунбази гардандаи олий бунёд,
То даврида таъжилға бўлғай мўътод,
Одамки бўлуб халифа ёйди авлод,
Авлодида бир уйла халаф бермас ёд.

             Бу навъ соҳиб давлати бузургвор ва бу янглиғ соҳиб камоли нубувват кирдор бу хоксори паришон рўзгорни азим илтифотлари била сарбаланд ва ғариб навозишлари била аржуманд қилиб, абнойи жинсим аро сарфароз, балки жинси башардин мумтоз қилур эрдилар. Чун покиза руҳларининг қудсий ошён тоири бадан қафасидин равзаи фирдавс сори парвоз тузди ва муборак жисмларининг олий макон пайкари дор ул-фано маҳбасидин дор ул-бақо анжуманиға майл кўргузди, агарчи аҳли оламға мотам юзланди, аммо соҳиб мотам бу номуроди сўгвор эрдим ва сойир авлоди одамға азо воқеъ бўлди ва лекин соҳиб азо бу ношоди таъзият шиор эрдим.
             Чун бу мотамда мажруҳ кўнгул озори ва маҳзун хотир изтиробу изтирори ҳаддин ошти. Бу ранж таскини ва бу ошуб итмийнони учун хаёлға андоқ келдиким, ул сипеҳри иззу иқбол била бу хокийваши фурумоя ва ул меҳри авжи камол била бу зарраи камсармоя орасида ўтган ҳолотдин бир неча варақ нигориш қилғаймен ва мақолотдин бир неча муқаддима гузориш берғайменки, ул умур зоҳиру ботинимға мужиби мубоҳот ва қувонмоқ ва дунёю охиратимға боиси ифтихор ва ўкунмоқдур. Ва агар ул навъ илтифотларни маҳбубдин муҳибға халойиқ бовар қилмасалар—ул ҳазратнинг мусаннафотида мазкурдур ва ул тарийқ хусусиятларни муроддин муридға жуз маҳолот билмасалар — куллиётларида мастурким, бу даъвоға икки далили мувофиқ, балки икки гувоҳи содиқдур, чун бу рисола хаёлға келди, биносин бир муқаддима ва уч мақола ва бир хотимаға қўюлди ва бу беш дафъа сўзгаким, ўқуғувчиларға кўп мужиби таҳайюр эрди — «Хамсат ул-мутаҳаййнрин»⁸ тасмия қилилди.
             Муқаддима — аларнинг насабларию валодатлари ва сойир авқотларининг сулукию бу фақир алар хизматлариға қачон мушарраф бўлғоним.
             Аввалғи мақолат — алар била бу фақир орасида ўтган   иттифоқий   умуру   ғаробатлиқ   сўзларким,   андин аларнинг бу фақирға хусусият ва илтифотлари маълум бўлур.
             Иккинчи мақолат — алар била бу фақир орасида битилган руқъалар бобидаким, ҳоло аларнинг куллиётида мазкурдурур ва муншаотларида мастурким, фақир жавоб битибмен ё акс.
             Учунчи мақолат — кутуб ва расоил бобидаким, аларнинг мусаннафотидур ва бу фақир аларнинг таълифиға боису таснифиға сабаб бўлубмен ва бу маъни ҳамул кутубнинг кўпроғида зоҳирдур.
             Хотима — ул кутубу расоил бобидаким, бу фақир алар хизматида таълим ва истифода юзидин ўқубмен ва аларнинг ҳаётларининг охирининг тарихи ва ул ҳолот кайфияти.

М У Қ А Д Д И М А

             Аларнинг шариф валодатлари ўзларининг муборак назмлари мазмунидин андоқ маълум бўлурким, секиз юз ўн еттида эркандурким, ўз валодатлари замонидин секиз юз тўқсон уч¹⁰ йил ўтган таърихда жамеъ ҳолотким, аларга ўтгандур — назм қилибтурлар ва ул ғариб қасидадур ва анга «Рашҳ ул-бол»¹¹ от қўюбтурлар ва матлаи будурким:

Манам чу гўй ба майдони фусҳати маҳу сол,
Ба савалжони қазо мунқалиб зи ҳол ба ҳол,

Ба соли ҳаштсаду ҳафтдаҳ зи ҳижрати набавий
Ки зад зи Макка ба Ясриб суродиқоти жалол,

Зи авжи қуллаи парвозгоҳи иззу қидам,
Бад-ин ҳазизи ҳавои суст кардаам пару бол.

Ба ҳаштсаду наваду се кашидаам имрўз
Зимоми умр дар ин тангнои ҳиссу хаёл¹².

             Ва бу қасидани айтқон таърихдин сўнгра яна беш йил умр гулзоридин баҳраёб ва ҳаёт чашмасидин сероб эрдилар. Секиз юз тўқсон секиз¹³даким, ёшлари   замонидин сексон икки йил ўтмиш бўлғайким, пок руҳларининг қудсий ошён булбули риҳлат навосин оғоз қилиб, гулшани фирдавс ҳавосиға парвоз қилдиким, анинг кайфияти шарҳ била ўз ерида, иншоллоҳ, сабт бўлғай.
             Аларнинг олий насаблари имом ул-мужтаҳидин¹⁴ Муҳаммад бинни Ҳасан бинни Абдуллоҳ бинни Товус бинни Ҳурмуз Шайбоний¹⁵ға борурким, Ҳурмуз бани Шайбон қабиласининг малики эрмишким, Бағдодда салтанат қилибдур ва жоҳилият замонида амир ул-мўъминин Умар (Рази оллоҳу алайҳа-л унҳу)¹⁶ илгида ислом шарафига мушарраф бўлубтур ва бани Шайбон қабиласи насаб шарафида арабнинг кўпроқ қабойилиға мужиби мубоҳот ва тафохурдур ва ўз оталари ва улуғ оталари зуҳду тақво била машҳур ва қазоу фатво била доим машғул эрмишлар ва Жом вилоятида сокин ва шайх ул-ислом Аҳмадн Жом¹⁷ватанида мутаваттин ва аларнинг бу қитъаси бу маъниға далилдур:

Мавлидам Жому рашҳаи қаламам,
Журъаи жоми шайх ул-исломист.
Ложарам дар жаридаи ашъор
Ба ду маъни тахаллусам Жомийст¹⁸.

Алар кичик ёшлиғ эканда ҳам алардин муфрит фаҳму табъ осори зоҳир бўлур эрмиш. Ул жумладин будурким, орифи комил ва муршиди мукаммал мавлоно Фахриддин Луристоний¹⁹ки, ўз замонининг ягонаси ва ҳақиқат баҳрининг гавҳари якдонаси эркандур — Жом вилоятида аларнинг оталари уйига тушгандур, алар тўрт ё беш ёшларида эмди мактабға борур вақтлари эмиш, ҳазрати Мавлоно аларни ўз қошларида ўлтуртуб, бармоқ ишорати била ҳавоға машҳур отларни: «Умар» ё «Али»дек битир эрмиш ва алар тааммул била ўқур эрмишлар ва ҳазрати Мавлоно аларнинг туфулиятда бу навъ зеҳну закосидин мутабассим, балки мутаажжиб бўлур эрмишлар. Андоқким, бу сўз «Нафаҳот ул-унс»²⁰да дағи мазкур бор. Туфулиятлари айёмидағи бу навъ осору аломот кўп манқулдур. Сабт этарға машғул бўлунса, сўз узалур.
Бори кичик ёшидин шабоб аҳдинннг авойилиғачаким, Жом вилоятида эрмишлар — аларға фойда еткурур киши оз топилғон жиҳатидин:

Қуёш ул навъки мағриб сори,
Ё Наби уйлаки Ясриб²¹ сори.

шаҳрга азимат қилибдурлар ва Ироқ дарвозасида «Низомия» мадрасасидаки, мавлоно Зайнуддин Абубакр Тоёбодий²²ва мавлоно Саъдуддин Тафтазоний²³ ва баъзи Амир Хусрав Деҳлавий²⁴ни ҳам дерларким, анда сокин бўлғондурлар, маскан қилиб, таҳсилға машғул бўлубтурлар ва оз фурсатда абнойи жинсдин ишни ўткариб, балки шаҳрнинг мутабаҳҳир уламосидин илму фазлни ошуруб, аларға улуму фунун ҳеч қайсида замон аҳлидин кишига эҳтиёж қолмайдур.

Р у б о и й:

Ҳар кимга етар мавҳибати субҳоний
Ким, айлагай они олими раббоний.
Билмоққа улум истилоҳин жоний,
Оз вақт фалак муштағил анлар они.

             Агарчи бир неча вақт биззарурат улум касбиға иштиғол кўргузубдурлар, аммо ҳеч вақт назм ойинидин холи эмас эркандурлар. Чун аларға биззот машраби тавҳид воқеъ бўлғондур, ҳақиқат жамолин мажоз музоҳири мушоҳадасида муояна кўруб, беихтиёрлиғлар даст берур экандур. Ул маънинн назм либосида адо қилмоқдин гузирлари йўқ эркандурким, бу восита била ўтқа таскин ва ўтлуқ кўнгулга ором бўлур эркандур. Бу жиҳатдин назмдин ҳаргиз фориғ бўлмайдурлар ва бу боисдин назмға тадвину девонға тазйин бўлубтур ва мурури айём ўтуб, аларнинг назми ҳар синф шеърдин оламнинг золининг қулоқ била билагин самин дуррлар била музайян ва жайб билан этагин оташин лаъл била мамлу ва мулавван қилибтурлар ва ғарибдурким, зоҳир улумининг такмили вақтида неча иш аларға муяссар бўлубтурким, бу умматда ўтган акобир ва соҳиб камоллардин ҳеч қайсиға воқеъ бўлғони зоҳир эмас.
             Ул жумладин бири шеърдурким борча аснофин ул навъким, ҳар синфидаким биров саромад ва мусаллам бўлғондур, алар ул кишидек, балки ортуғроқ ўз ҳақ ва мулки қилдилар.
             Яна бир: тасаввуф масоили истилоҳотин андоқ такмил қилдиларким, ўтган машойих ва авлиёуллоҳ (қуддиса оллоҳу асрорҳум)²⁵нинг расоил ва кутубидинким, ғояти ийҳомдин ул шариф илмининг идрокидин кўпроқ толиби номуродлар маҳрум, балки орий эрдилар — ул илмини ўз рисола ва китобларида хўброқ алфозу адо била ул навъ таснифлар қилдиларким, кўпроқ фақирлар анинг мутолаасидин ҳазз топиб, баҳраманд бўлурлар.
             Яна бир: тариқат одоби сулукида андоқ дақиқ равиш била тарийқларини туздиларким, ҳеч киши аларнинг зоҳир улуми ва шеър ва муаммо ва иншо ва бу навъ нималардин шарифроқ ниҳоний амрға машғул эрконларин билмадилар ва фаҳм ҳам қилмадилар ва бу ишта чун ҳеч мутанаффисқа муршиди комил мулозамати ва иродатидин гузир йўқдур, ҳазрати қутби тариқат ва ғавси ҳақиқат мавлоно Саъдуддин Кошғарий²⁶ким, «Нақшбандия²⁷ хожалари силсиласининг ул замонда комил ва мукаммил муршид ва халифаси эрди — суҳбатин ва мулозаматин ихтиёр қилиб, замонининг сойир муршидлари ва комиллари хизматларнға — шайх Баховуддин Умардек ва мавлоно Боязид Пуроний ва мавлоно Муҳаммад Асад²⁸дек бузурглар суҳбати шарафиға доғи мушарраф бўлур эрдилар.
             Аммо толиби илмлиқ ва шоирлиқ суратидаким, бу шариф илм сатр ва китмониға бу икки ишдек парда мумкин эрмас топилмоқ, невчунким дарвешлиқ фано касбидур, балки фанойи маҳздур ва бу икки иш маҳз даъвою жадал ва анонияту худписандлиқдур.
             Аларнинг камолоти овозасин эшитиб, йироқ йўллар қатъ қилиб муборак суҳбатлариға мушарраф бўлурға келганлар аларни асҳоб орасида ғояти бетаайюнлиқдин мутлақо танимаслар эдиким, ўлтурур қўпарда ва айтмоқу эшитмоқ ва емоқу киймоқда ўзлари била сойир мулозимлари орасида тафовут йўқ эрди.
             Киши улуми зоҳирийдин ва маънавийдин бир масъала илқо қилғунча ҳаргиз алар оқдин қарони маълум қилғонлари маълум бўлмади. Аммо масъала илқосидин сўнгра доғи бори улумға маҳорату истиҳзор ул мартабада эрдиким, ҳаргиз ҳеч китобға боқмоққа эҳтиёж бўлмади.
             Мунча ишнинг зимнида ишқи зоҳир тариқиким, «Ал-мажозу қантарат ул-ҳақиқат»²⁹иборат андин бўлғай— аларға андоқ муставли эрдиким, ҳар мулойим мазҳарининг ҳусну малоҳатиким, ҳақ жамолияти тажаллиси била зуҳур қилмиш бўлғай ё жавру бедоди офатиким, жалолият сифати била жилва кўргузмиш бўлғай, ул сифотидин зоти айният мушоҳада қилиб, сабабни мутлақо орадин муртафеъ кўруб, кўзлариға мусаббибдин ўзга нима келмаган жиҳатидин бетоқат бўлиб, ҳарне ул изтиробда аларға ишқ шиддатидин ва шавқ суубатидин юзланса эрди жон сўз шеърлар ва дилфурўз ғазаллар иштиғоли била ул таҳаммулсизлиққа итмийнон берурлар эрди.
             Ва бу ҳол доғи аларға одоби тариқатдаким, тасаввуфда боиси фано бўлғай, кўп мадад берур эрди. Чун фанойи вужуди мавҳум ҳосил бўлди ва ишқу шавқ ўти забона торта киришти, ҳар ойинаким, беихтиёрлиғлардин қаландарвашлиғ ва сару по бараҳналиғ ва тоғу водий тутмоқ ва мақсуди аслийдин ўзга барчани унутмоқлик даст берур, аларнинг бу шевасин зоҳир аҳли ишқи зоҳири маҳзға ҳамл қилиб, аслий мақсудларидин ғофилу отил қолурлар эрди. Аммо, алар ғайру мақсуди аслий ҳар навъ суратдаким, ўзларин кўргузур эрдилар — барча ўз ҳолларининг пардаси ва рўйпўши эрди.
             Бир неча йилким, бу ҳолға ўтти — зоҳир улум фазоилида даврнинг уламою фузалосиға фоиқ бўлуб, ботин ҳолида дағи бийик маротиб ҳосил қилиб, ғариб кутуб ва расоил тасаввуф илмида алардин рўзгор авроқин музайян қилиб даврон аҳлиға бу шариф илмнинг истилоҳоти била дақиқ масоилин равшан ва мубарҳан қилдилар, андоқким, мусаннафот теъдодида, иншооллоҳ, битиб бўлғай.
             Шоҳруҳ³⁰ султон замони авоситидин султон Абусаид³¹ замонининг авоилиғича шаҳрда сокин эрдилар. Андин сўнгро Хиёбон бошида ҳазрати пир махдум Саъдуддин Кошғарий мазори бошида иқомат расмин зоҳир қилдилар ва шаҳрнинг жамеъ уламо ва акобирию ашрофи аларға мулозамат ва тараддуд бунёд қилдилар, то ул подшоҳи замоннинг³² аркони давлат ва аъён ҳазрати ва олийшон умаро ва рафъе макон судур ва вузаро, балки аср подшоҳи аларнинг остониғаким, мақсуд Қибласи ва мурод Каъбаси эрди — ташриф келтурурлар эрди, балки ўзларни мушарраф қилурлар эрди. Андоқки, даврнинг аржумандлари ва аҳднинг сарбаландлари ул ҳазратнинг олийшон остониға юз еткурурлар эрди ва илтижо келтурурлар эрди. Сойир ниёзмандлар ва оммаи бехеш ва панвандлар ҳам кўзларин ул эшик туфроғидин ёрутурлар эрди.
             Бу фақири ҳақир бу сўнгги жамоат зумрасида Хиёбон бошида кўрган замонида мухтасар битилган рисола сабақиға мумтоз бўлдум (алҳамду лиллаҳи ала аттафиқ)³³.

АВВАЛГИ МАҚОЛАТ

Ул ҳазрат била бу фақир орасида ўтган иттифоқий умур ва ғаробатлиқ сўзларким, андин аларнинг бу фақирға илтифот ва хусусиятлари зоҳир бўлур.

* * *

             Бир кун мавлоно шайх Абдуллоҳ котиб муқарраби ҳазрати борий¹ Хожа Абдуллоҳ Ансорий²нинг «Илоҳийнома»ға мавсум муножот рисоласин   фақир   қошиға келтуруб эрди ва мавлонойи мазкурнинг кутуб байъ ва широсиға ҳам муносабати, ҳам ҳазрати хожаға авлодлиғ нисбати бор. Фақир ул рисоланинг аввал саҳифасин очиб, хутбасин ўқумоқ бунёд қилдим, бу хаёл билаким, бир саҳифа ё ғояташ бир варақ ўқулғай, андоқки эл маъҳудидур, сўзнинг хўблуғ ва равонлиғидин ҳеч ерда бас қила олмадим, то рисолаким, икки жузвдин ортуғроқ эди — итмомға етти. Мажлис ҳуззори воқиф бўлуб, таажжуб қилдиларким, бир рисолаким, икки жузвға яқин, балки ортуғроқ бўлғай, бир таважжуҳ била боштин-оёққача ўқумоқ холи аз ғаробат эмас.
             Тонгласи ҳазрати Махдум бандахонаға ташриф келтурдирлар. Ул рисола ҳозир эрди, олиб очиб, муборак назарларин солдилар. Туно кунги асҳоб андоқки рўзгор аҳлининг ойину даъби бўлур, таажжуб изҳори юзидин туно ўтган воқеани ул ҳазрат хизматларида арз қилдилар. Алар табассум қилиб, дедиларким: «Ажаб амри иттифоқий бизнинг ва сизнинг оралиқда воқеъ бўлғон эрмиш: икки ё уч кун бурунроқ мавлоно шайх Абдуллоҳ ушбу рисолани бизнинг қошимизга келтуруб эрди, биз доғи аввалдин бунёд қилдук, охириға дегинча ҳеч ерда турмоқ бўлмай туганди».
             Тонгласи мавлоно шайх Абдуллоҳ келди, то китобин ё баҳосин олған. Баъзи анга айттиларким: «Фалон (яъни банда) бу китобни аввалдинким ўқумоқ бунёд қилди, тугагунча иликдин қўймади».
             Ул таажжуб юзидин дедиким: «Ҳазрати Махдумий хизматлариға ҳам элти бердим, аларға ҳам ушбу ҳол воқеъ бўлди».

* * *

Бир кун ул ҳазрат хизматларида асҳоб ҳозир эрдилар ва ҳар навъ сўз ўтадур эрди. Бурунроқ фақир аларнинг шайба қасидалариғаким, матлаи будур:

Сафед шуд чу дарахти шукуфадор сарам
В-аз ин шукуфа ҳамин меваи ғам аст барам³.

             Изҳори бу навъ ақида эрдиким, бу навъ ғариб манойиқлиқ ва кўп чошнилиқ ва нозук хаёллиқ, салис иборатлиқ, латиф адолиқ шеър фақир кўрмайдурмен, бовужуди улким, қасидагўйларким муқаддамдурлар, қасойидларин кўп мутолаа қилибмен ва асҳобдин баъзи мусаллам тутса, баъзи мусаллам тутмоқға кориҳ кўринур эрдилар ва ул ҳазрат мажлисларида сўз қасойид услубисори тортти, чун ҳар навъ ўтти, фақир шайбанинг васфин ораға солдим ва таърифида беихтиёр бўлдум, то сўз ҳамул ерга еттиким, арз қилдимким: «Фақир муқаддимин малик ул-каломлардин ҳеч қай-сидин андоқ қасида эшитмайдурмен»⁴.
             Ул ҳазрат табассум қилиб айттиларким: «Мутааххирлардин биз ҳам андоқ шеър эшитмайдурбиз»⁵.
             Жамъи сокит бўлуб, фақир бир неча ул бобда баст қилиб, абъёт ўқур эрдим. Алар мунбасит бўлуб, тасдиқ била талаққи қилур эрдилар, то ул жамъға фақирнинг сўзининг сидқи тамом зоҳир бўлуб, ўз ақидаларидин айланиб, фақирнинг ақидасиға келдилар.

* * *

             «Фаноийя» боғчасин ясардаким, ул ҳазрат ҳавлиларининг ичинда ер иноят қилиб бериб эрдиларким, фақир ўзига мухтасар манзил ясабмен.
             Подшоҳ Марв қишлоғиға азимат қилғонда фақир Дарвеш Ҳожи Ирқбандниким, замоннинг чобукдаст боғбонларидиндур — таъйин қилдимки, баҳор ўлғоч, ул боғчага раёҳин ва ашжор эккай. Баҳор бўлғонда Дарвеши мазкур келиб, ул боғчанинг буйрулғои ишиға қиём кўргузурда ул ҳазрат дағи гоҳи келиб, муборак хотирлари ташхизи учун бир оз замон анда бўлур эрмишлар ва баъзи йиғочларға дағи илтифот қилиб, ер кўргузур эрмишларки, қайда эккай.
             Дарвеш Ҳожи тунд мизожлиқ девона кишидур. Баъзида муноқаша қилур эрмиш ва ул ҳазратға хуш келиб, мунбасит бўлур эрмишлар. Бир кун йиғочқа алар ер таъйин қилибтурлар. Девона боғбон инод юзидин дебтурким: «Мунда экмасмен». Алар инбисот била дебтурларким «Невчун экмассен?» Ул дебтурким: «Ражадин ташқаридур, тонгла черик келса, Мир Шайхим⁶ боғбонлиқда воқиф кишидур, кўруб эътироз қилғусидур». Алар дебдурларким: «Боғча Шайхимнинг эмас, Алишернингдур, ул эътироз қилмағусидир».
             Черик шаҳрга келгандин сўнгра Дарвеш Ҳожининг тундлиқларидин асҳоб нақллар қилурлар эрди. Ул ҳазрат дағи завқу нишот юзидин ул йиғочни кўргузуб, ўтган ҳикоятниким, алар била Дарвеш Ҳожи орасида воқеъ бўлғондур, нақл қилур эрдилар.

* * *

Бир кечаси бир улуғ киши маҳаллида жамоати азизлар хизматида туштум. Мутаҳҳари Удий⁷ким, хушовозлиқда Зуҳра⁸нинг отаси ва хушхонликда анинг фарзанди руҳафзоси бўла олур эрди, Тағанний маҳаллида Хожа Ҳасан Деҳлавий⁹нинг бу шеърин ўқуйдурэрдиким:
Зиҳи дарунаи дилро замон-замон ба ту майле¹⁰ то бу байтға еттиким:

Мисоли қатраи борон сиришки ман ҳама дурр шуд,
Чунин асар диҳад, алҳақ, тулуи чун ту суҳайле¹¹.

             Мажлис аҳли мутааййин хуш табъ эл эрдилар ва мири мажлис ҳам хуштабъ ва подшоҳнишон. Муғаннийға баъзи эътироз юзидин ва баъзи танбеҳ юзидин дедиларким: «Сиришки ман ҳама дурр шуд» ўқума, «дурр шуд» ўрниға «хун шуд»¹² ўқуки, «дурр шуд»нинг маъноси йўқтур. Мири мажлис дағи аҳли мажлисға муттафиқ бўлди. Бу фақир ҳеч нима демадим. Мажлис ҳуззори фақирға дағи машғуллуқ бунёд қилдиларким: «Сен дағи невчун бу сўзда асҳоб била мувофиқ эмассен?» деб, фақир дедим: «Мен ул жонибменким қоил адо қилди, яъни:
             Мисоли қатраи борон сиришки ман ҳама дурр шуд ростдур, балки мундоқ керак».
             Барча ҳужум қилиб, фақирға ғулу қилдилар. Фақир айттимким: «Чун сиз барча бир жониб бўлдунгиз, мен ялғуз. Сизга ўз муддаомни собит қила олмон, аммо бир кишини ҳакамлиқға мусаллам тутсангиз, гарав боғлармен».
Барча иттифоқ қилиб айттиларким, Ҳазрати махдум олам афозилининг ҳаками, балки ҳокимидур, аларни мусаллам тутмас киши йўқтур. Чун сўз мунға қарор топти. Фақир алар била гарав боғлаб, мажлиснинг кайфиятин ва ул баҳснинг сабабин ва ул байтда «хун» лафзи муносиброқ ё «дурр» лафзи мувофиқроқдур деб, мақсуднинг иснодин ҳамул замон битиб, ул Ҳазрат хизматлариға йиборилди. Бир яхши замондин сўнгра борғон киши жавоб келтурди ва ул Ҳазрат бу мисрани битиб эрдиларким:

«Сухан «дурр» асту тааллуқ ба гўши шаҳ дорад¹³

Ул жамоат мулзам бўлуб, фақирға аларнинг тарбият ва мададлари бу навъ етти. Маълум эмаски, ҳаргиз киши бу навъ мухтасар жавоб ҳеч саволда айтмиш бўлғай. Тонгласи бу сўз шуҳрат тутти. Эл ёд тутуб мажолисда нақл қилурлар эрди.

* * *

             Подшоҳ ул йилки Хуросон тахтин олғондаким, «Жаҳоноро» боғи тарҳин солдилар. Бир панжшанба куни ул ҳазрат хизматларида Гозургоҳи¹⁴дин Дашт юзи била Хиёбон¹⁵ сори бориладур эрди. Саййид Ғиёским, ул боғнинг таъмири ва боғбонлиғи анға мутааййин эрди, йўлда йўлуқтиким, аробаларға улуғроқ сарв йиғочларин боғлардин сотун олиб, қўнгариб юклаб, «Жаҳоноро» боғига элтадур эрди: Ул Ҳазратға салом бериб, илтифот қилиб, мутояба била дедилар:
             —   Яна ҳеч сарв йиғочи қолдиму? Не, буйла сарв йиғочи юклабсен, оё неча йиғоч бўлғай?
Ул дедиким:
             —   Санаббиз, юз тўрт ададдур.
Алар дедиларким:
             —   Ажаб ададдур.
Фақир дедиким:
             —   Муносиб ададдур, невчунким, «қад»¹⁶ адади била муносибдур.   Алар дедиларким:
             —   Ростдур, — дағи фақирни таҳсин қилдилар.

* * *

             Бир кун алар йўл била борадур эрмишлар. Маҳмуд Ҳабиб отлиғ девонаи хуморийи абтарий бор эрди, маст ва ошуфта, аларға йўлуқуб, беадабона сўзлар айтиб, балки сафоҳатлар қилибтур, аммо алар мутлақ илтифот қилмайдурлар, дағи анинг сори боқмайдурлар. Яна бир кун фақир алар хизматида борадур эрдим. Ҳамул девона фақирни алар билан кўрдиким, борадурмен. Ул ердинким, жунун аҳли ва абтар халойиқ фосид хаёлоти бўлғай, соғинмиш бўлғанким, алар анинг туно кунги беадаблиқларидин фақирға шаммаи изҳор қилғайлар ё қилмиш бўлғайлар. Аларга бетақриб сўз қотиб, узрхоҳлиқлар бошлади. Фақир таажжуб қилиб, алардин истифсор қилдимким: «Бу девонанинг паришон узрхоҳлиқлари, оё, не жиҳатдин эркин?».
             Алар сўзни ўзга сори юткаб, туно кун ўтган ҳолатдин ҳеч нима изҳор қилмадилар. Аммо асҳобдин туно кун ўтган сўз маълум бўлди. Ул девона беэътидоллиқлар қилса эрди, анга таъзир ва адаб қилилур эрди. Фақир тиладимким, анга адаб буюрғайман.
             —   Сен ҳеч нима демагилким, анга адаб   етгусидур. Бир неча кун ўтмадиким, яна бир девона ани   уруб ўлтурди.

* * *

Қуррат ул-айни салтанат Музаффар Ҳусайн мирзо¹⁷нинг Аҳмад Ҳусайн отлиғ фарзанди тенгри раҳматиға борганда алар азо сўрар дастур била «Боғи Сафед»ға келиб эрдилар. Фақир ул азиз фарзанд марсияси била ул азиз ота дуоси бобида бу байтни айтиб эрдимким:

Гар шамъ мурд, меҳри фалакро мадор бод,
Гар қатра рехт, оби бақоро қарор бод¹⁸.

Ул Ҳазрат хизматларида астағина ўқудум. Султонзода мажлисларида алар давот ва қалам ва қоғоз тиладилар, дағи бу байтни битидиларким:

Фарзанд меваест зи шохи дарахти умр,
Гар з-он ки мева рехт, шажар пойдор бод¹⁹.

Ва султонзода ниёзмандлиғлар қилиб, бу байтнинг мусаввадасин олиб, азим таъзимлар қилиб узоттилар.

* * *

             Алар Макка сафаридин²⁰ қайтиб шаҳарға келганда, подшоҳ рўзгор ҳаводиси иқтизосидин Балх юрушиға бориб эрдилар. Чун ҳумоюн роётким, Балхдин қайтиб, тахтға озим бўлдилар, истиқбол расми била Мурғоб вилоятиғача келиб эрдилар. Подшоҳ била мулоқотдин сўнгра бандахонаға ташриф келтуруб, кеча анда бўлдилар. Кеча алар истироҳат қилур учун бир янги такаллуфлиқ оқ уй бор эрди, ани тиктурулди, то ул Ҳазрат анда осойишға машғул бўлдилар.
             Иттифоқо ул кеча бир ғариб тунд ел эстиким, ўрдунинг кўпроқ оқ уй чодирларин йиқиб, ажаб ошуб эл орасиға солди. Алар учун тиккан оқ уйни дағи йиқиб, ушотибдур.

Алар хизматидағи асҳоб дегандурларким:
             —   Ҳайф бу уйдинки, яхши уй эрди, ажаб пора-пора бўлди. Муни тиккан фаррошлар, оё, не дегайлар?
Алар дебтурларким:
             —   Не дегайлар, айтғайларким, кошки бу шум
қадамлиқ муллолар бизнинг уйга келмасалар эрди.

* * *

             Ҳам ушбу тарихда эрдиким, фақир сипоҳлиқдин мутанаффир бўлуб, маносибни тарк қилиб, мулозиматни ўксутуб эрдим. Алар танбеҳ ва насиҳат юзидин сўрдиларким:
             —   Бу навъ амре масмуъ бўлди, бу жиҳат на эрди эркин?
Фақир дедимким:
             —   Инсон жинси суҳбат ва ихтилотидин малул бўлуб эрдим, бу ишга ул боис бўлди.
Алар дедиларким:
             —   Инсон кимни хаёл қилиб эрдинг, бизга дағи кўргуз?
             Қўрқуб эрдимким, манъ қилғайлар. Бу жавобдин билдимким, муборак хотирлариға бу иш хейли нохуш келмаган эрмиш. Хотирим жамъ бўлди.
             Алар Мавлоно Соғарий²¹ била кўп мутояба қилурлар эрди. Бир кун алар хизматида Мавлоно Соғарий ҳозир эрди. Алар анинг шеърин таъриф қилур рангда анинг била мутояба қилур эрдилар. Ва Мавлоно Соғарий ўз шеърин бағоят эҳтимом юзидин карру фар била ўқуғувчи эрди. Андоқки, бир оз нима бевуқуфроқ киши қошида ўқуса эрди, кўп яхшилиқға ўткарур эрди. Фақир ўқумоғин ҳам таъриф қилдимким, бовужуди хўб айтмоқ хўб ҳам ўқур. Алар табассум била айттиларким: «Бизга мундоқ бозий берур». Алар бу қитъани айтиб эрдиларким,

Қитъа:

Соғарий мегуфт: дуздони маоний бурдаанд —
Ҳар кужо дар шеъри ман як маънии хуш дидаанд.
Дидам аксар шеърҳояшро яке маъний надошт,
Рост гуфтаст ий ки маънийҳошро дуздидаанд²².

Ул вақтким, фақир «Хамса»ға татаббуъ қилдим, бир достонда Ҳазрати Шайх Низомий ва Амир Хусрав Деҳлавий ва ул Ҳазрат маддоҳлиқларидаким, ўзумни ихлос ва ниёзмандлик юзидин аларға тобеъ ва пайрав тутуб, сухангузорлиқ воқеъ бўлуб эрдиким:

Каҳфи фано ичра алар бўлса гум,
Мен ҳам ўлай робиуҳум калбуҳум²³.

Ул учурда Мавлоно Соғарий доғи бу маснавийға бир неча байт татаббуъ қилиб эрди ва фақрни мухотаб қилиб, бир мақсуд орасида бу навъ бир байт айтиб эрдиким:

Мирки гуфт : «робиуҳум калбуҳум»
Ёфта файзи сухан аз қалбуҳум²⁴.

Фақирға ўқуғонда бу байтғаким етти — фақир мутояба юзидин айттимким:
             —   «Аз калбуҳум» таркибида «аз»— «мин» маъноси биладур, «мин» ҳуруфи жоррадиндур ва мадхулин мажрур қилур ва бу таркибда ўз амалин қилса, қофия ғалат бўлур?²⁵.

Мавлоно Соғарий мундоқ жавоб бердиким:
             —   Бок йўқтур, Ҳазрати Махдум ҳам бу эътирозни қилдилар.
             Бу сўз тақриридин фақирға неча ғараздур. Бири: Мавлононинг бир байтда бурунқи мисраида номавзунлуғи ва иккинчида: айтғониким, бир маснавий байтида мундоқ фоҳиш ғалатлар қилса, андоқ улуғ ерларға не навъ илик урғай, яна бири: фақирнинг эътирозиға жавоб берганининг ғаробати, куллийроғи ва мутоябаомиз эътирозда ул Ҳазрат била фақир орасида таворуд воқеъ бўлғони.

* * *

Бир кун Подшоҳ ҳазратлари бандахонада эрдилар: «Тортиладурғон атъимадин, айттилар, ул Ҳазратға доғи нишона бермак муносибдур».
Қарор анга туттиким, Хожа Деҳдор²⁶ элтгай. Элтган нималар орасида ҳамоноким бир эътидолдин ташқари семиз қўй учаси дағи бор эрмиш. Хожа Деҳдор андинким, фарти иштиҳодур, ул уча таърифида муболаға андоқ қилмиш бўлғайким, аларға андин Хожанинг рағбати, балки ортуғроқ тамаи маълум бўлмиш бўлғай. Демиш бўлғайларким: «Ўлтур ва машғул бўл». Хожа андоқ пешакорлар ул таомни емоқда кўргизмиш бўлғайким, аларға бу рубоийни айтурға боис бўлмиш бўлғай.

Р убо и й:

Эй Хожа, маро зи лутфи парварди,
З-овардани пушти дунба фарбеҳ карди,
Биншасти-ю дунбаро ба рағбат хўрди,
Бурди ба шикам он чи ба пушт оварди²⁷

Яна бир қатла Хожа Деҳдордин мутанаввиъ атьималар била алар хизматиға йиборилиб эрди. Анда доғи бир қўй-қўзи учаси бор эрди. Анга ўхшарки, Хожа ўзига ул ҳадоёни иснод қилиб, мубоҳотгуна қилмиш бўлғай —алар бу бобда бу қитъани айтиб эрдиларким:

Хожа овард баҳри суфраи мо
Пушти он як-ду гўсфанд ки кушт,
Лекин аз дасти нахвати жудаш
Нашуд олудаам бад-он ангушт,
Ҳаст аз он бо худаш тасаввури он,
Ки ба Ҳотам ҳамерасад ба ду пушт²⁸.

Фақир кўпроқ авқот ниёзмандлиқ юзидин нақд ё жинсдан туҳфа ва табаррук алар хизматиға йиборса, Хожа Деҳдордин йиборилур эрди. Анга ўхшарки, баъзи вужуҳни санамоқда бобил-хилофгуна воқеъ бўлғондур. Алар бу қитъани айтиб эрдиларким:

Хожа Деҳдор аз атийяи Мир
Ҳар чи орад зи дирҳаму динор,
Музди по баргирифта, мегуяд

Ношумурда ки понсад асту ҳазор.
Ҳеч дар хотираш намегардад
Фикри шармандагии рўзи шумор²⁹.

Яна бир қатла ушбу навъ моддада ҳам бу қитъани айтиб эрдилар:

Ба Деҳдор гуфтам ки бардор бахш,
Аз он суфра ки зи вай сар афроштам,
Зи инсоф дам зад, к-азон бахши худ:
Ҳамон бас ки дар роҳ бардоштам³⁰.

* * *

             Бир қатла фақир аларнинг қадимий девонин Мавлоно Абдуссамадғаким, замоннинг хушнависларидиндур ва хуш табъ ҳам бор, буюруб эрдим ва улча мақдур такаллуфдур қилилиб эрди. Девон тугангандин сўнгра алар хизматиға элтиб, муқобала истидъоси қи-лилди. Алар айттилар: «Бир-икки кун мунда турдик. Биз миқдоре мулоҳаза қилали. Котибин хуштабъ киши дерлар. Шоядки, эҳтиёт қилиб эркинким, муқобала қилурға эҳтиёж бўлмағай».
             Тонгласи фақир алар хизматиға еттим, айттиларким: «Бу китобни ғариб навъ битибдур, анга ўхшарким, илтизом қилмиш бўлғайким, ғалатсиз мисраъ битмагай, баъзи ерда бирор-иккирор, балки ортуқ абъёт ҳам тарк қилибтур, ўзи-ўқ мунда бўлса, чун хушнавис кишидур, кўп эҳтиёт жиҳатидин шояд хейли рўзгори зоеъ бўлғай».
             Гуфту шунид кўп ўтти, охир фақир дедимким: «Агар сизнинг муборак қаламингиз била ислоҳ топса мужиби мубоҳот ва зебу зийнат бўлур». Оқибат қарор анга туттиким, ўз муборак қаламлари била ислоҳ қилғайлар. Ҳад ва ниҳоятда ортуқ ғалатлар эрдиким, ҳам ҳак ва ҳам ислоҳ қилдилар, то итмомға етти, девоннинг охирида бу қитъани битиб эрдиларким:

Хушнависе чу орази хубон,
Суханамро ба хатти хуб орост.
Лек ҳар жо дар ў зи саҳви қалам
Гоҳ чизе фузуду гоҳе кост.
Кардам ислоҳи он бо хати хеш,
Гарчи н-омад чунончи дил мехост.
Ҳар чи у карда буд бо суханам
Ба хати у қусур кардам рост³¹

Султон Яъқуб³² фақирдин китоб тилаганда андин нафисроқ китобим йўқ эрдиким, ҳар мисраида ул ҳазратнинг муборак қалами кириб эрди ва аларнинг— ўқ қудсий осор анфоси эрди — йибордим ва бу битилган кайфиятни шарҳ била битидим. Ўқуб, хушвақтлиғлар қилиб, қитъани ёд тутуб, мактубда миннатдорлик изҳор қилиб эрдилар.

* * *

Бир сабоҳ ул Ҳазрат бандахонаға ташриф келтуруб эрдилар. Ул уйда бир-икки жуфт товус бор эрди. Сўз асносида андоқки, товуғ не дастур била катакдин чиқормоқ маъҳуддур, товусларни асрағучи ҳам уйларидин суруб чиқорди, ҳамул замон жилва қила бошлаб, қуйруғларин чатр қила бошладилар. Алар сунъ наққошининг нақшбандлиғи ғаробатида мутаажжиб бўлуб, товус бобида ҳар навъ сўз ўтар эрди, то сўз анга етиштиким, баъзи эл қошида бу сўз борким, товус жуфт бўлмай байза қўяр, баъзи қошида будурким, мастлиқ вақтида эркагининг кўзидин бир қатра сув модасининг кўзига томиб, ул туҳум модаси бўлур. Алар фақир сори боқиб, айттиларким: «Бу сўз йироқ эрмаским, эътибори бўлғай, невчунким, — машҳурдурким, Мир Хусрав баъзи расоилида бу маънини изҳор қилмиш бўлғай, ул Ҳиндустонда бўлғон кишидур, то анга таҳқиқ бўлмағай, битимамиш бўлғай».
Фақир агарчи бу сўзнинг маҳзн кизб эканин билур эрдим, аммо алар юзида Амир Хусрав сўзин на тасдиқ қилдим, на такзиб ва ҳеч жавоб бермадим. Алар жавоб бермаганнинг сабабин сўрдилар. Заруратдин фақир айттимким: «Шояд Ҳиндустонда товусға бу ҳол воқеъ эркин». Алар мутаажжиб бўлдилар: на Мир Хусрав сўзи исботида муболаға қилдилар, на фақирнинг сўзининг нафйида. Невчунки, ҳеч жониб аларға яқин эрмас эрди. Аммо фақирға ажаб ҳол воқе бўлдиким, Мир Хусравдек кишининг сўзиким, алардек бузургвор айтқайлар ва мен тасдиқ қилмағаймен. Бу фикрга туштумким, ўз муддаом исботини не навъ қилғайменким, бу ҳолатда маст нар товус югурди, дағи модасин босиб жуфт бўлди. Алар кулуб дедиларким: «Мундоқ иттифоқий иш-оз воқеъ бўлмиш бўлғай, шубҳа рафъ бўлуб, муддао исботи зоҳир бўлди».

* * *

Аларнинг Сафиуддин Муҳаммад отлиғ фарзандлари тенгри раҳматиға борди. Азо сўрар ойинин бажо келтурурга отланиб, алар хизматиға борадурғонда ёри азизим Шайхим Суҳайлий йўлда йўлуқти, қаён борадурғоним билгач, ҳамроҳ бўлди. Андин сўнгра Мавлоно Сониий йўлуқти, ул доғи қўшулди. Алар хизматиға борғоч, акобиру ашрофдин жамъи касир хизматида эрдилар. Мажлисда ўлтурғоч, фақирларнинг рутбаси шавкатидин ва мажлис савлатидин ҳаср бўлуб ҳеч навъ сўзким, далолат азо сўрмоқға қилгай — айта олмадим. Ҳамроҳларим ҳуд ўзларин менга тобеъ тутуб эрдилар. Бир ламҳа ўтгандин сўнгра худ сўз айтурнинг вақти ўтти. Бу фақир бағоят хижолатзада бўлуб, таърихға муносиб алфоз хаёлиға туштум. Иттифоқи ҳасанадин «бақои ҳаёти шумо бодо»³³ алфозин аввал қат-лаким, ҳисоб қилдим, рост келди. Эҳтиёт учун яна бир қатла ҳисоб қилилди. Шубҳа рафъ бўлғондин сўнгра давоту қалам тилаб, бу алфозни битиб, рақамин устита сабт қилиб, аларға эътироз тута бердим. Алар таҳсинлар қилиб дедиларким: «Бу таърихни биз назм силкига тортали».

Бу навъ қилдиларким:
Гули бўстони латофат Сафи
Чу шуд сўи жаннат зи боғи фано,
Азизе паи пурси таъриҳ гуфт,
Қи «бодо бақон ҳаёти шумо»³⁴.

* * *

Бир кун фақир алар хизматида эрдим ва яна киши йўқ эрди. Анварий³⁵ қасойиди бобида сўз ўтадур эрди. Алар бу навъ таъриф қиладур эрдиким: «Биз анинг ашъорин, батахсис қасойидин оз кўруб эрдик, бу яқинда бир-икки девони бизнинг илигимизга тушубтур, гоҳи анга машғул бўладурбиз, баъзи ерда айтса бўлғайким, башар каломидин ўтуб, эъжоз ҳаддиға етмиш бўлғай, ғариб таркиблар ва ажиб адолар назарға келадур».
Чун фақир асҳоб орасида муттаҳам мунга борменким, Анварийға муътақиддурур ва анинг шеърин кўп ўқур. Филвоқеъ мундоқдур. Бағоят хушвақт бўлуб айттим: «Илтимосим борким, ул қасидасинким будур:

Гар дилу даст бахту кон бошад,
Дилу дасти худоягон бошад³⁶

бир қатла ўқуб мулоҳаза қилилса».
Алар мутабассим бўлуб айттиларким: «Ажаб сўз айттинг, биз бу уч-тўрт кунда бу қасидасин ўқуб, хушҳол бўлуб, ғоят хуш келгандин жавоб ҳам айтибмиз, — деб мусаввадани бир худранг варақда чиқариб, фақирнинг илгига бердиларким: «Ўқуб кўр». Матлаи бу эрдиким:

Ҳар киро дар даҳон забон бошад,
Дар санон шаҳи жаҳон бошад³⁷.

Биз фақирлар не истиҳқоқ била таъриф қила олғайбиз. Мунча густоҳлиқ қилилдиким, ул қасидани сиҳр хаёл қилур эрдук, бу шеър ани паст қилғондек кўрунадур, ҳамоноки мўъжиза деса бўлғай.

* * *

             «Нафаҳот ул-унс» мутолаасида бир кун бу маҳалға етиб эрдиким, Шайх Абулҳасан Дуррож³⁸ (қуддиса сирриҳу) йироқ йўл қатъ қилиб, Имом Юсуф бин Абулҳусайн Розий³⁹ (Қуддисиллоҳи сирриҳу лазиз)⁴⁰зиёратиға Райға борди. Ва имом Мулло Мутаннабиҳдин эрди. Шайх муддате ул диёрда имомни тилаб, ҳар кишидин сўроғ қилса эрди, айтур эрдиларким, ул кофирни истарсан, ул зиндиқни истарсен. То бир кун ани бир бузуқда топтиким, Қуръон ўқуйдур эрди. Онча турдиким, ул Қуръон ўқумоқдин фориғ бўлди. Шайх юруб салом қилди. Имом жавоб бериб айттиким: «Хуш келдинг, Абулҳусайн, бир байт ўқи!» Шайх бир байт ўқуғач Имомға вақт хуш бўлуб, важд⁴¹ юзланиб, самоъ⁴² тузди. Бу самоъда айтур эрдиким: «Сен бу муддатдаким, мени севар эрдинг ул кофирни, ул зиндиқни севарсен деб чин айтурлар эрдиким, муддатеким, Қуръон тиловат қилур эрдим, менга важду ҳол юзланмади. Ҳоло сен бир байт ўқуғон учун мунча важд даст берубдур. Бу сўзни Муқарраби ҳазрати борий Хожа Абдуллоҳ Ансорий (Қуддисиллоҳи сирриҳу) дебтурларким: «Оё, Юсуф бин Ал-Ҳусанға Абулҳасаннинг муддате кириб, они сўрғани, ул сўзни элдин эшитгани ҳамул важд ҳолатида макшуф бўлди. Ё ул муддатдаким, ул сўрар эрди, бу воқиф эрди. Агар ҳамул замон макшуф бўлғон бўлса, мунинг мартабаси бийикроқдур. Ва ҳол улки, зоҳир аҳли қошида шон будурким, бирининг мартабаси бийикроқ бўлғай». Дойим бу сўз фақирнинг хотириға уйрулур эрди ва ўз хаёл ва фикрим била бу шубҳа рафъ бўлмас эрди, то бир кун ҳазрати иршодпаноҳ ва валояти дастгоҳ ҳаллоли мушкилоти мажоний Мавлоно Муҳаммад Тобадгоний⁴³(қуддиса сирриҳу) хизматларида арз қилиб, бу шубҳам рафъини истидъо қилдйм. Алар айттиларким: «Бу тойифатнинг камолиға ҳазрат ҳақ субҳона таолонинг мутолаа жамолида бир шуҳуду истиғроқ дойимий бўлурким, андин ўзга нима сори илтифот қилмас, ҳар қачон вожиб зоти мушоҳадаси   имкон оламиға тазалзул ва илтифот воқеъ бўлмаса, бу жонибға шуур воқиф бўла олмағай. Бас ҳамул замонким, ул таважжуҳдин бу сори тазолзул қилди, агар анинг мазкур бўлғон ҳолатиға матлаъ бўлди. Эрса ҳар ойина мунинг мартабаси андин кам, мунинг аҳволиға матлаъ бўлғон бўлғай бийикроқ бўлғай. Невчунким, дойим анинг аҳволиға матлаъ бўлғондин таважжуҳ шуҳуд асли нуқсони лозим келур. Ҳар қачон ул ҳолғаким, ҳаёт ва зиндагонлиғдин мақсуд улдурким, футур юзланса муқаррардурким, бу рутбадин ул мартаба бийикроқ бўлғай. Бу фақирға Ҳазрат Мавлононинг бу фарахафзо ва руҳосо такаллумидин ниҳоятсиз хушҳоллиқ даст бериб, хаёлға келдиким, бу масъалани Ҳазрати Махдумдин илқо қилғай. Ҳамул замон андин чиқиб, ул ҳазрат мулозаматиға мушарраф бўлуб, ўтган дастур била сўзни арз қилиб, ул Ҳазратдин ҳам истидъои жавоб қилилди. Алар дағи биайниҳ Ҳазрати Мавлонаи мазкур адо қилғондек фойда буюрдилар. Фақирға аввалғи нишот ва фарах бирга ўн, балки юз бўлди.
             Хуше ул замонким, замон мундоғ бузургворлар шариф вужудлари била ороста ва даврон мундоқ рафеъ миқдорлар хилқатлари билан пийроста эрди. Ҳайф ва юз минг дариғким, ул қуёшлар уёқиб, бир неча тийра рўзгор хуффошлар пару бол очиб, назарбозлиқ ва баланд парвозлиқ ҳавосида жилва қилурлар.
             Ва ул тенгизлар суғолиб, бир неча кудуратосор хайдек мулавваслиққа фошлар нахват елидин зулолосор тахаррук ва баҳркирдор тамаввуж нуқуши кўргузурлар (наузу биллаҳ мин шурури нафсино ва мин сиёсати аъмолино)⁴⁴.

ИККИНЧИ МАҚОЛАТ

Ул ҳазрат била бу фақир орасида ўтган руқъалар бобидаким, ул руқъалар ҳоло аларнинг куллиётида мазкурдур ва муншаотлар орасида мастурким, бу фақир жавоб битибмен ё акси.
Бу руқъани бу фақир Марвдин арзадошт қилиб эрдимким, ихтисор жиҳатидин анда битилган рубоий била ихтисор қилилур.

Р у б о и й:

То дур фитода сарам аз хоки дарат,
Ҳар рўз диҳам ба номае дарди сарат,
Бехуд гардам чу нома ояд зи барат
Ман бехабар аз нома, чи донам хабарат¹.

Алар бу руқъани битиб эрдиларким:

З-он дам ки фитод иттифоқи сафарат,
То бу ки кунам гаҳе ба хотир гузарат,
Гар мурғ парад ба сўи ту ё бод вазад,
Хоҳам ки диҳам ба номае дарди сарат².

Чун қалам бардоштам ва андеша гумоштам, жуз эътизори руқъаҳои мутатобеъ ки дар чанд рўз воқеъ шуда, маъние дар дил нагашт васурате ба хотир нагузашт. Агар чи ин низ холи аз дағдағаи тасдеи нест ва авқоти шарифро бешоибаи тазъеи не.

Гар бинолам пеши ту он нола дарди сар бувад,
В-ар бихоҳам узр, он дарди сари дигар бувад³.

Неча кундин сўнгра ҳам Марвда бу руқъа алар Ҳазратидин келдиким:

Таҳийёте ки чун аз дил барояд
Ҳама руҳониёнро жон физояд
Шамими он дар ин фируза манзар
Димоғи қудсиён дорад муаттар⁴.
Руқъанинг охирида бу икки байт эрдиким:
Жуз ин коре мабодат гоҳу бегоҳ,
Ки дар зилли залили, давлати шоҳ,
Хати ҳаззи худаз дил бартароши,
Барон ҳақ паноҳи халқ боши⁵.

Фақирнинг жавобида ва аларнинг руқъаси таърифида бу руқъани арз қилиб эрдимким, маснавий:

Саломе, к-аш чу мурғи жон сарояд
Чу Руҳуллаҳ⁶ равонбахши намояд,
Ҳама алфозаш аз айни мувосо
Чу нутқи Аҳмади⁷ мурсал дилосо⁹.

Сўнгғи икки байт жавобида бу икки байт битилиб эрдиким:

Умедам он ки аз иршоди Махдум,
Ба рўи нома гардад ҳар чи марқум.
Зи амраш чун қалам сар барнатобам,
Ба тавфиқи вуқуаш баҳра ёбам¹⁰.

Подшоҳ Марв қишлоғида эрканда Устод Ҳасан Нойининг фавтининг хабари Ироқдин келди, Фақир Ҳазрати Мавлавий¹¹ маснавийсининг аввалғи байти муносабат жиҳатидин тазмин¹² қилиб эрдим.. Бу навъким,

т а з м и н:

Шарҳи ҳажри шоҳи устодон Ҳасан,
«Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад».
Банд-банди у жудо гашта зи ҳам,.
«Аз жудоиҳо шикоят мекунад»¹³.

битиб, шаҳрда ҳазрати Махдум хизматлариға йиборилиб эрди. Алар келур кишидин ҳам бу байтни, тазмин қилиб, бу руқъани йибориб эрдиларким,

т а з м и н:

Шуд наи хома диламро таржумон,
«Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад».
Бо забони тезу чашми ашкрез
«Аз жудоиҳо шикоят мекунад»¹⁴.

Ҳикояти тамодин айёми фироқ ва шикояти таволии лаёлии иштиёқ беш аз он аст ки ба мадаргории давоти даҳонбаста ва ба дастёрии хомаи забоншикаста дар тули ин нома арзи он мақдур бошад ва дар таййи ин саҳифа нашри он маншур, ложарам садди он боб карда илтимос меравад ки:

Дар он соат, ки беташвиши ағъёр
Дар он фарҳунда мажлис бошадат ёр,
Заминбўйи ба таъзиме ки дони
Заминбўси дуогўён расони.

Давлате аз интиҳо масун ва саодате аз инқитоъ маъмун бод.

* * *

Ҳамул юрушда фақир бу рукъани битиб йибориб эрдимким:

Наи килкат шакари маъниро
Карда чун найшакар аз жавф бурун.
Хати ўро хати мушкинсурат
Дар таҳи хат рухи зебо мазмун,
Балки ҳар донае аз нуқтаи у
Тожи маъниро дурри макнун¹⁶.

«Руқъае ки аз рўи илтифот фиристода буданд, бал гавҳаре ки аз баҳри табъи Уммон симот берун оварда — расид. Бар ҳар тақдир бар тожи торак дўхта шуд ва ҳонаи чашму дил бад он афрўхта гашт. Офтоби иршод бар сари толибони рубъи маскун ва бар сарвақти қобилони жавфи гардун тобанда бод, вассалом»¹⁷.

Ул Ҳазрат бу руқъани жавоб битиб, йибориб эрдиларким,

қ и т ъ а:

Наи килки ту тифли маънийро
Ба наботи ҳусн бипарварда,
Ғурраи субҳро зи турраи шом
Рашки рухсори навхатон карда.
Қисса кўтаҳ, шаби дарози маро
Пора-пора ба рўз оварда¹⁸.

Саҳифаи шарифаи машҳун ва маони ва ибороти латифаи мамлу аз нукот ва хурдадони наздикони дур ва дурони наздик ба ҳузурро мушарраф сохт. Дар сурати ҳар хатте ҳаззе рўй намуд ва аз акси ҳар ҳарфе фарахе партав андохт. Аз шавкатн шиква ғунчаҳои шукру сано дамонид ва аз хори гила гулҳои маҳмидату дуо шукуфонид.

Ш е ъ р:

Гар лутфи ту бигзарад ба хористонҳо,
Хористонҳо шавад баҳористонҳо.

Ҳикояти гила ва шикоят бинобар он воқеъ шуд, ки эшон аз руқъаи ин фақир тасаввур кардаанд ва дар тахти тақрир ва таҳрир овардаанд ва илло маснавий:

Н-ояд аз ту чунон муомилае,
Ки касеро расад аз он гилае,
Нест аз ту ба жуз гила гила чанд
З-он ки лутфи туаш зи беҳ биканд.

Ҳаққи субҳона ҳамвора дар назари офати худашон дорад, ва ба офати назари бехудашон нигаҳ дорад. Вассалом¹⁹.

* * *

             Бир кун ул Ҳазрат хизматида эрдим ва ҳар навъ назмдин сўз ўтар эрди. Сўз асносида Мир Ҳусрав (алайҳар-раҳма)²⁰нинг «Даръёи аброр» отлиғ қасидаси мазкур бўлди. Бу фақир гўё анинг таърифида муболаға қилдим ва муҳиқ эрдим. Невчунким, Мир Хусравдек кишидин мундоқ машҳурдурким, демиш бўлғайким: «Агар афлок ҳаводиси ва рўзгор навоибидин менинг борча назмим замона саҳифасидин маҳв бўлса ва бу қасидам қолса менга басдур, невчунким, ҳар киши ани ўқуса билурким, назм мулкида менинг тасарруф ва иқтидорим не мартабада эркандур». Аммо неча доғи мундоқ бўлса, бу фақирдин ул Ҳазрат мажлисларида таърифда ифрот муносиб эрмас эрди. Ул Ҳазрат ҳеч нима демадилар, то мажлис тарқади.
             Ҳамул учурда подшоҳ Марв қишлоғиға озим бўлдилар. Иттифоқо, неча кундин сўнгра азимат бўлди: Фақир ул Ҳазратдин ижозат тилай хизматлариға бордим. Истижозадин сўнгра фотиҳа ўқуб, рухсат бердилар. Дағи қўюнларидин бир жуз чиқориб, фақирға иноят қилдилар. Олиб очтим, эрса «Даръёи аброр»²¹ жавоби «Лужжат ул-асрор»²²эрдики, ҳамул кунларда айтиб эрдилар. Ҳар киши ўқуса билурки, «Даръёи аброр»дин якдастроқ ва рангинроқ. Ниёзмандлиқ қилиб, қулоқ тутуб, отланиб, манзилға таважжуҳ қилдим ва манзил тўққуз работ эрди. От устида қасидани ўқуб, хушҳоллиқ била борурда хаёлға «Туҳфат ул-афкор»²³қасидасининг матлаи келди. Манзилға тушгандин сўнгра битиб бир бекдин ул Ҳазрат хизматлариға йиборилдиким, агар тугатурга лойиқ бўлса ва ишорат бўлса, машғуллуқ қилайин, йўқ эрса хайр.
             Ул Ҳизрат руқъаларида таърифлар қилиб, муболағалар айтиб эрдиларким, «албатта тугатсун», деб.
             Фақир Марвға боргунча ани ул Ҳазрат отиға тугаттим ва Марвдин ул Ҳазрат хизматлариға битиб йиборилди. «Даръёи аброр» матлаи будурким:

Кўси шаҳ холиву бонги ғулғулаш дарди сар аст,
Ҳар ки қонеъ шуд ба хушку тар шаҳи баҳру бар аст²⁴

«Лужжат ул-асрор» матлаи будурким:

Кунгури айвони шаҳ к-аз кохи Канвон бартар аст,
Рахнаҳо дон к-аш ба девори ҳисори дин дар аст²⁵.

«Туҳфат ул-афкор» матлаи будурким:

Оташин лаъле ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст

Буд явми жомеъ шаҳри ражаб таърихи он,
Турфатар к-ин рўзу моҳ итмоми онро мазҳар аст²⁶.

Бу таърихда ғаробат борким, таърихнинг ой ва кунининг зикридин йили ҳисоби «жумал қоидаси» била ҳосил бўлур.

* * *

Ул Ҳазрат бу руқъани битиб йибориб эрдиларким: «Баъд аз адои вазоифи дуо мақрун ба ижобати самиаллоҳу лиман дуо марфуъ он ки ба тозаги қосиде расид ва қасидаи тозав расонид.

Ш е ъ р:

Чу ҳарфе чанд хондам з-он қасида
Дили хосонаш андар қайд дидам.
Дар он асно чу шуд чашми басират
Кушода жумла дилҳо сайд дидам.

Ҳарчанд аз матлаъ то мақтаъ дар ҳар байт ва мисраъ хотир ба суръати нуқуди мубоҳи ба ҳар ҳарфе фуру шуд, чун сиёҳи ҳеч нуқсоне чуз он ки дафъи айнул-камолро дар ҳусни калом ва лутфи мақол кўшида буданд ва аз ҳеч чизе сохтаи ин ноқисро либоси авсофи камол пўшида ба назари андеша дарнаёмад, оре.

Н а з м:

Машшота чу чеҳраи бутун орояд,
Аз нил хате кашад паи дафъи газанд.

             Аз фаҳвои он чунон маълум шуд ки хизмати эшонро иродати иқбол бар қиблаи мақсуд ва эъроз аз намудҳои бебуд мутааккад шуда (Алҳамду лиллоҳ алалуммат). Аммо агар чунончи дар тағйири умури суварий ва тарки иштиғоли ғайри зарурий, чуи мулоими мизожи азизон нест, муболаға наравад ва дур наменамояд, ҳеч жо нест, ки мақсуд зоҳир нест ва жамоли зуҳурашро жуз камоли зуҳур сотир не.
             Ҳақи субҳонаҳа ҳамкунонро аз ҳақиқати қурб ба мақсуд огоҳ гардонад ва дасти ҳиммат аз набудҳои бебуд кўтоҳ, вассалом²⁷.
             Ва руқъа ҳошиясида қасида силаси бир бўрк била сарафроз қилиб, бир рўймол мужиби обрўй қилиб эрдилар. Мундоқ битиб эрдиларким: «Тоқияи фарқи тожи такаллуфро ва пораи карбоси нашфи рутубати дасти аз жаҳон шустаро фиристода шуд»²⁸.
             Чун «Туҳфат ул-афкор» қасидаси шуҳрат тутти, подшоҳ ҳазратлариға етишти Чун Амир Хусрав ва алар, балки ҳар кишиким айтибтур — салтанат тариқининг нафйи воқеъ бўлубтур, фақир чун азизларға татаббуъ қилиб эрдим — ҳамул тариқ маръий бўлуб эрди. Подшоҳ чун ўқуб таҳсин қилдилар. Подшоҳнинг камоли вусъати машраб ва ниҳояти ҳусни хулқларидин бу фақир маҳжуб бўлуб, хаёлға келдиким, бу қасида ва яна бир татаббуъ қилиб, дарвишлар маддоҳлиғини қилиб, аммо ҳукумат таврини таъйин қилилмай, подшоҳнинг муборак отиға тугатилгай. Бу матлаъ хотиримға келиб эрдиким,

н а з м:

Хиркаи пур бахъя к-аҳли фақрро к-он дар бар аст,
Бар фирози олами маъни сипеҳру ахтар аст²⁹.

Чун бурунғи матлаъ айтилғонда алар ҳазратиға йибориб, ниёз юзидин арз қилиб, татаббуъ қилурға истижоза қилиб эрдим ва ишорат бўлғондин сўнгра айтилиб эрди. Бу матлаъни дағи Марвдин битиб, шаҳрга алар хизматиға йиборилди. Мунинг дағи таърифида рангин руқъа бнтиб, истиҳсонлар кўргузуб йибориб эрдилар. Бу икки байт бул руқъадиндурким,

б а й т:

Зиҳи карда аз шавқи шаҳбози табъат
Ҳумоёни қудсий ҳавои назарви
Зи мардум фиристода як матлаи хуш,
К-аз аҳли сухан мисли ў нест марвй³⁰.

* * *

Фақир ул вақтдаким, мулозаматға машғул эрдим — доим ул Ҳазратға махласим бобида илтимослар қилур эрдим. Алар ҳар навъ сўз била фақирға таскин берур эрдилар.
Бир кун Мурғоб навоҳисида эрконда мулозимат машаққати ва ашғол касратидин изтирор юзланганда алар хизматиға бир киши йибориб, ул рубоийни руқьада арз қилдимким,

р у б о и й:

То кай чу сабо ҳар тарафам жилвагари,
Хоҳам суи сарви худ кунам пайсипари,

Фаръёдкунону хок бар сар фиганон
Гўям ки халосам кун аз ин дарбадари³¹.

Алар насиҳат юзидин мавъизаомиз руқъа битиб, бу рубоийни айтиб эрдиларким,

р у б о и й :

Аз дидаи жон агар ба жонон нигарй,
Аз тафриқаи жаҳон кучо ғусса хўри,
Ин тафриқа ҳаргиз чун нагардад сипари,
Бо тафриқа жам бош, то баҳра бари³².

* * *

Алар Макка сафариға борғонда Бағдоддин бағоят рангин нома битиб эрдилар. Ул нома аввалида бир ғазал битиб эрдилар. Матлаи будурким:

Бар канори Дажла дур аз ёру маҳжур аз диёр,
Дорам аз ашки шафақгун дажлаи хун бар канор³³.

Борур кишидин ул ғазалға татаббуъ қилиб, нома йибориб эрдим. Матлаи будурким:

Шоми ҳижрон к-у мағриб шуд ниҳон хуршедвор
ё рабаш субҳи висол аз жониби машриқ барор³⁴.

Аммо руқъанинг охирида бу рубоийни ҳам битиб эрдим,

рубоий:

Ин нома, на нома, дофеи дарди ман аст,
Ороми даруни ранжпарварди ман аст,
Таскини дили гарму дами сарди ман аст,
Яъне хабар аз моҳи жаҳонгарди ман аст³⁵.

Алар Маккадин қайтғонда Ҳалабдин бу руқъаға жавоб битиб эрдилар ва бу рубоий анда эрдиким;

Ин руқъа, на руқъа, мояи ҳар тараб аст,
Таҳсили нишоту айшро хуш сабаб аст,
З-ин сон ки бувад мухтасару пурмаъни
Гўё зи «Жавоми ул-калим» мунтахаб аст³⁶.

Алар Макка сафаридин келганда подшоҳ Балхда эрдилар ва фақир бир қосидни аларни кўруб, саломатлиғ хабарларин келтурсин деб шаҳрға йибордим. Таҳниятомиз руқъа ҳам битиб эрдим. Анда бу рубоий мастур эрдиким,

р у б о и й:

Инсоф бидеҳ, эй фалаки минофом,
То з-ин ду кадом хубтар кард хиром,
Хуршеди жаҳонтоби ту аз матлаи субҳ,
Ёмоҳи жаҳонгардн ман аз жониби Шом³⁷.

Алар бу руқъанинг муқобаласида бағоят рангни руқъа битиб йибордиларким,

р у б о и й:

Бо килки ту гуфт нома, к-эй гоҳи хиром,
Сад туҳфаи хуш ба Рум овард зи Шом.
Гар пои ту дар миён набошад — нарасад
Маҳжуронро аз жониби дўст паём³⁸.

Ул вақтдаким, шаҳзодаи беҳамто Кичик мирзо³⁹ тоба сароҳу золли музиллии хатокўш, девонаи синҳ рўи сияҳпўшқа йўлуқмайдур эрди, бидъатлар тариқиға носиҳ ва аҳли суннат ва жамоат қоидасиға росих эрди, тавозуъ ва ниёз наҳажиға хурсанд ва фақру фано аҳлиға мухлис ва ниёзманд эрди, фақирнинг «Туҳфат ул-афкор» қасидамдинким, аларнинг отиға айтилибтур ва юқори мазкур бўлди — ул маҳаллидинким, алардин назари қабул истидъоси қилиб, арзи ниёз изҳори бўлур эрди, бу байтниким:

Як назар фармо, ки мустасно шавам з-абнои жинс,
Саг чу шуд манзури Нажмиддин сагонро сарвар аст⁴⁰.

битиб, ҳамул истидъо била Самарқандға ҳазрати малозу-паноҳ аҳлуллоҳ Хожа Носируддин Убайдуллоҳ⁴¹ (қуддиса сирриҳу) хизматиға йибориб эрди. Эл Кичик мирзодин бу тарийқни мустаҳсан тутуб, ани дуо қилурлар эрди. Ул тоифадин баъзи бу байтни ҳам таъ-риф қилурлар эрдиким, бу мазмунда яхши воқеъ бўлубтур.
             Мирсарбараҳна⁴²ким, замон аҳлининг мутааййин хуштабъ ва зарифи эрди, фақирни мухотаб қилиб, бу байтға эътироз қилдиким: «Агарчи сен бу байтда изҳори касри нафс қилибсен ва ўзунгни итга нисбат берибсен, аммо абнойи жинсға дағи ушбу нисбат воқеъ бўлубтур. Шоядки абнойи жинс бу нисбатдин ор қилиб, қабул қилмағайлар. Ташбиҳеким, кишининг ўз касри нафси жиҳатидин бир жамоатға иҳонат етгай — яхши бўлмағай».
             Фақир айттимким: «Ўзумни итга ташбиҳ қилибмен — касри нафс жиҳатидин эмас, балки нафсоният туғёнидин баёни воқеъдур. Абнойи жински дебмен, сизни демаймен, сойир итларни дебменким, кўй-кўчада юрурлар».
             Мири мазкур бу сўзимдин мутаассир бўлиб, кўз ёши била дуо ва таҳсин қилди. Ва Мирнинг бу саволи ва фақирнинг жавоби шуҳрат тутти. Аларнинг дағи муборак самъиға етишганда истеҳсон қилиб дебдурларким: «ул байти худ яхши байтдур, аммо жавоби ҳам ул байтидин яхшироқ воқеъ бўлубтур», — деб, бу фақирни ғойибона фотиҳа била баҳраманд ва аржуманд қилибтурлар. Фақир эшитгач, мужиби нишоту хушҳоллиқ ва боиси инбисоту фориғулболлиқ бўлди.

* * *

Фақир Астробод йўлида Тахти Сулаймон даҳанасидин алар хизматиға бу рубоийни битиб эрдимким,

р у б о и й:

Эй бод, дилам бишуд дигар жониби ёр,
Жон ҳам бибару ба пои у соз нисор
В-он гаҳ қадре зи хоки пояш бардор,
Баҳри эвази жони мани дилшуда ор⁴³.

Алар жавобида бу рубоийни битиб эрдиларким, рубоий:

Эй бод, чу омади зи сарманзили ёр,
Омад ба дилам з-омаданат сабру қарор.
Н-омад ба қарор аз ин қадар жон зинҳор
Уро бибару ба он ки дони бисупор⁴⁴.

Чечакту ҳаддида алардин бу руқъа келиб эрдиким:

«Саломе карда аз «син» тездандон,
Кушода уқдаҳо аз риштаи жон.
Саломе аз каманди турраи «лом».
Дили соҳибдилон оварда дар дом,
Саломе хуштар аз фирдавси аъло,
«Алиф» дар вай кашида қад чу тўбо.
Ба зери он «алиф» аз чашмаи «мим»
Аён дар пои тўбо айни Тасним.

Туҳфаи суҳбати шариф ва ҳадъяи мажлиси муниф гардонида маъруз он ки чун хизмати мавлавиро шавқи рикоббўси инонгир шуда буд, худро ба фитроки у бастан вожиб намуд, ложарам ин руқъаи масҳуб бар рисолае ки ба таждид ва таҳрир пайваста ба ҳузур фаристода шуд, агар маслаҳат донанд ба арзи ҳумоюн расонанд ва илло — байт:

Ҳар чи на мақбули дили поки туст,
Боядаш аз сафҳаи авроқ шуст.

Давлати оъжили муфизи ба саодати оъоил барважҳи акмал муяссар бод ва муҳассал, вассалом»⁴⁵.
Бу руқъалари келган вақтда аларнинг муборак мизожлариға ориза воқеъ бўлуб, неча кун беҳузур бўлуб, яна сиҳатлари хабари келди. Фақир бу руқъани битиб йибориб эрдиким:

«Ниёзе ки аз саждаи аз ҳад афзун
Шуда жабҳааш доғ аз нуқтаи «нун»,
Пас он гоҳ зи «ё» аз паи шавқи дидор,
Зи рўи рақам оҳи дил карда изҳор.
Ва гар аз «алиф» дар вафо буда якто
Чу сарви чаман омади пои бар жо,
Зи «зо» кунад шоми ғамро мунаввар,
Аён сохта моҳи болояш ахтар.

             Баъд аз арзи чунин ниёзе, ки марқум гашт ва рафъи ихлосе ки бар забони хома гузашт, маърузи ройи бандагони остони қудсий ошъён он ки чунин истимоъ афтод, ки даҳ-понздаҳ рўз оризае даст дода буда ва моҳл тамоми сипеҳри маъни ру ба заъф ниҳода, мухлисонро аз ин хабар сипеҳросор саргардони ва зарракирдор парешони даст дод.
             Алҳамду лиллоҳ вал-минна, ки баъд аз ду ҳафта ҳамон пайкари улви-хиром рў ба буржи сиҳҳат ва жамол оварда ва майл ба авжи қуввату камол карда, самадоти шукр бажо оварда, фалонро бажиҳати таҳқиқи ин ҳол ва тасдиқи ин мақол фиристода шуд. Мултамас ин, ки ба зуди бозаш гардонанд ва фақиронро аз хушии он хабар ба хушҳолии тамом расонанд ва кайфияти рисолаи аз нукот мамлу ва машҳун ва гузаштани он дар мажлиси ҳумоюн ба зуди маърузи мажлиси оли хоҳад шуд.
             Сояи иршод бар сари бандаву озод муаббад ва мухаллад бод, вассалом»⁴⁶.

* * *

Подшоҳ Қундуз вилояти азиматиға черик отланғонда аларнинг ва ҳеч кимнинг ул юруш дилхоҳи эмас эрди. Фақирға деб эрдиларким: «улча мумкин бор, бу юрушнинг манъиға саъй қилғайсен ва ул матлуб сурат боғламағай, азимат жазм бўлса, бизга битиб йиборгайсен».
Улча мумкин ва мақдур эрди — саъй қилилди. Чун ҳақ субҳонаҳу ва таоло тақдири борурға эркондур, Тахти хотун деган ердин азимат мусаммам бўлди. Фақир алар хизматиға бу кайфиятни битиб, руқъа йибордим. Бу рубоий ул руқъанинг аввалида эрдиким,

р у б о и й:

Гуфтам фалакам ба ҳар тараф ронандаст,
Саргаштаги орандаву гиръёнандаст,
Не, не, донад ҳар он ки у донандаст,
К-у низ аснри дасти гардонандаст⁴⁷.

Алар руқъаға бу навъ жавоб илтифот қилиб эрдиларким,

р у б о и й:

Эзид, ки ба ҳарфи мо қаламронандаст,
Бар мову ту асрори қидам хонандаст.
Бо у дили мо бо он паре монандаст,
К-аш бод ба пуш-ту рўй гардонандаст⁴⁸.

Шибирғон навоҳисида алардин бу руқъа келдиким,

р у б о и й:

«Хонда ба сарири килки ту дуронро,
Дар дода салои васл маҳжуронро,
Қонуни шифо навишта ранжуронро,
Биншонда ба он оташи маҳруронро.

Чун вуруди руқъаи шариф аз ҳудуди он буқъаи муниф бар мухлисони сидк-антимо ба зуҳур анжомид, ҳар як аз дидаи рамадрасида ва синаи камад кашида аз қалақи ҳиддати марорати фироқу изтироб ва шиддати ҳарорати иштиёқ ба мавтини улфат ва нишимани зўлфат биёромид.

Б а й т:

Ба роҳат қарин бод он дасту панжа
Ки худро бад-ин макрумат сохт ранжа»⁴⁹.
Фақир бу руқъа жавобида арзадошт қилиб эрдимким,

р у б о и й:

«Наздик шуд аз давлати дидори ту дур,
К-аз ҳам гусиланд жону жисми ранжур,
К-у аз ғайбат бирасад ба-дин ҳар ду футур,
То ман шавам аз ҳузури васлат масрур.

Руқъае ки назмаш жону дили парешонро дар силки интизом кашид ва насраш гавҳару дурри дидаи ашкафшонро бар рўй каҳрабофом пошид, дар ин вило ба муҳинсони дуру дурони аз давлати висол маҳжур расид. Паи таскини изтироби жону дили ғамандуз бар синааш ниҳодам ва ба жиҳати ороми гиръяҳои жонсўз болои чашми гиръёнаш жо додам. Умедвори он ки сўхтагони фйроқро гоҳе ба ҳамин сиёқ ба ёд оранд ва дили афрўхтагони оташи иштиёқро ба навозиши руқъа шод доранд»⁵⁰.

* * *

Алар хизматидин Андхуд навоҳисида бу руқъа келиб эрдиким: «Дуое бидояти он мазмум мааш-шавқи вал-ғиром ва ниҳояти он мамдуд ило явмил-қиём валайни мафтуҳатун илал-ижобати миналлаҳи-маликилаллом ба сурати ниёз нисори бисоти журъат ва инбисот мегардад. Ва майлу шааф ба найлу шарафи мулоқот беш аз он аст, ки ба сарфи ашийёт ва ғадавот дар эъмоли адавоти қалам ва давот адои шаммае аз он тавон кард, ложарам инони қасду ният аз савби он умният маътуф дошта ба ин ду байт масруф мегардад.

Қ и т ъ а:

Зирак он кас, ки дар харобаи даҳр
Дари ганжинаҳои роз занад.
Жоҳи кўтоҳ зери пой ниҳад
Даст дар давлати дароз занад.

             Лоязол равзаи умед баруманд бод ва шохи давҳаи саодати жовид ба он пайванд, вассалом»⁵¹.
             Фақир жавобида бу руқъани арз қилдимким:
              «Номае, ки аз ҳарфи аввал рўи ниёз зоҳир карда бошад ва аз дуввўм шуълаи оташи шавқ аз дил бароварда ва аз рўи дигар ғами дил намуда ва аз печи сафҳаи навардаш ҳамон тариқ паймуда ба мавқифи арз расонида маъруф мегардонад, ки дар ин вило, ки руқъаи шариф омад.

М а с н а в и й:

Бўсида ба чашми худ ниҳодам,
Болои сараш мақом додам.
Ҳам боиси нури чашми ман гашт,
Ҳам фарқи сарам зи чарх бизашт.

Қосид, ки ба суханҳон забони навохт, ба ирсоли китоби «Муҳаббатнома» ва шароби сандал мушарраф сохт, ҳар дуро ба хизматаш дода шуд ва ўро ба шарафи хизмат фиристода шуд. Умед он ки сурати меҳнати фироқ аз мутолааи он тасаввур намоянд ва дарду ранжи иштиёқро аз шарбати висол муолажа фармоянд. Зилли оли бар мафориқи аҳли иродат лоязоли бод, вассалом»⁵².

* * *

Фақирни подшоҳ баъзи маслаҳатлар учун Мурғобдин таъжил била Машҳадға йибориб эрдилар ва ҳукм андоқ эрдиким, шаҳрға етмай ўтгаймен. Иттифоқо шаҳр навоҳисиға етган маҳалда тавочи⁵³ нишон келтуруб, ўрду сори қайтарди. Бу сабабдин алар хизмати мушарраф бўлмоқ муяссар бўлмади. Алар бу руқъани битиб йибориб эрдиларким,

р у б о и й:

«Бинмуд абре зи жониби дашту бирафт,
Аз ташналабон зи дур бигзашту бирафт,
Баргашт умеди мо жигарсўхтагон,
Норехта нам зи роҳ баргашту бирафт.

Ҳарчи умеди ноумедон ба ҳусул нарасид ва муроди номуродон ба вусул наянжомид.
Умед аст, ки ҳар чи маслаҳати диний ва дунъявий ходимони он остон ба он манут бошад ва саодати суварий ва маънавий мулозимони он давлатхона ба он марбут бир важҳи аҳсан ва тариқи акмал муяссар гардад, ба миннати вужуда вал-ислом, вассалом»⁵⁴.
Фақир жавобларида бу руқъани йибориб эрдимким,

р у б о и й:

«Дил чун алами давлати васлат афрошт,
Жон низ хаёли худ бад-он азм гумошт,
Ҳар як чу бад-ин мурод наздик расид.
Гардун ба муроди номуродон нагзошт.

Арзадошт он ки ахтари толеъ агарчи аз матлаи иқбол ломеъ шуд, аммо чи суд, ки аз гардиши фалаки ҳасуд бабуржи шараф норасида рожеъ гашт.
Ёроне ки по ба роҳ ниҳода, эҳроми давлати мулозамат бастанд ва ба силки давлатмандоне ки дар мулозамат ҳастанд пайвастанд, дидаи маҳрумий бар кафк пояшои молида ба жониби ўрду муовадат намуд (Залика фазлуллаҳи ютияҳу ман яшъа).

Гарчи хуршед бувад толеи рўзафзунам,
Нарасонид ба Исонафасе гардунам.

Агар хотири анвар ба он оранд ва ҳиммати олии бад-он гуморанд, ки роёти ҳумоюн майли шаҳр намоянд ва аркони давлати рўзафзун ба ҳамроҳи азимат фармоянд, шояд ки ба туфайли азизон ин хори ашкре-зон низ бад-он саодат ва иқбол, яъне ба шарафи давлати висол мушарраф ва мустаъсид тавонад шуд, вассалом»⁵⁵.

УЧИНЧИ МАҚОЛАТ

Кутуб ва расоил бобидаким, аларнинг мусаннафотидур ва мазкур бўлғон мусаннафотнинг теъдоди будурким:
«Шавоҳид ун-нубувват»¹;
«Нафаҳот ул-унс»;
«Нақд ун-нусус»²;
Нақшбандия хожалари тариқида битилган    рисола;
«Ашиъат ул-ламоат»³;
яна: «Фусус»⁴ шарҳида битилган рисола;
яна: Ҳазрати Мавлонойи Румий «Маснавий» сидин икки байтиға шарҳ битилган рисола;
яна: «Лавомеъ»⁵;
яна: «Лавоеҳ»⁶;
яна: Ибн Форизнинг «Тоия»⁷ абъётидин баъзига шарҳ битилган рисола;
яна: Рубониёт шарҳи⁸;
яна: Амир Хусрав Деҳлавий байтиға шарҳ битилган рисола;
яна: Ибн Заррин ул-Уқайлий⁹ ҳадисиға шарҳ битилган рисола;
яна: Ҳазрати Хожа Муҳаммад Порсо¹⁰ сўзларин жамъ қилғон рисола;
яна: «Арбаъин ҳадис»¹¹ таржимаси;
яна: сўфи ва мутаккаллим ва ҳаким мазҳаблари таҳқиқининг рисоласи;
яна: рисола вужуд¹² бобида;
яна: «Маносики ҳаж»¹³ рисоласи¹⁴;
яна: «Ҳафт авранг»¹⁵ки муштамилдур етти китобға; аввал:
«Силсилат уз-заҳҳаб»¹⁶ки, уч дафтардур;
иккинчи: «Саломон ва Абсол»;
учунчи: «Туҳфат ул-аҳрор»¹⁷;
тўртунчи: «Субҳат ул-аброр»¹⁸;
бешинчи:   «Юсуф ва Зулайҳо»ким «Ошиқ ва маъшуқ»ға мавсумдур;
олтинчи: «Лайли ва Мажнун»;
еттинчи: «Хирадномаи Искандарий»;
яна: «Баҳористон» китоби;
яна: Муаммо фанида битилган рисолалар, теъдоди: аввал: «Ҳулият ул-ҳулал¹⁹ға мавсум бўлғон рисола;
яна:   рисолаки, «Мутавассит»ға   машҳурдур;
яна: рисолаки, «Сағир»ға маъруфдур;
яна: манзуми асғардур;
яна: арузда битилган рисола;
яна: бир рисола   қофия бобида битилган;
яна: бир мусиқий илмида битилган рисола;
яна: «Муншаот»²⁰ рисоласидур;
Девонларнинг теъдоди;
аввал: «Фотиҳат уш-шабоб»²¹;
иккинчи: «Васитат ул-иқд»²²;
учунчиси: «Хотимат ул-ҳаёт»²³.
             Ва бу фақир алар таснифиға сабаб ва таълифига боис бўлубмен ва бу маъни кўпрак кутуб ва расоилда мазкурдур. Ул жумладин бири «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс» дурким, андоқ китобни ҳаргиз ҳеч киши не битибдур, не битмакнинг имкони ҳам бор ва анинг шарҳи будурким, доим бу фақирнинг хаёлиға эврулур эрдиким, ҳазрати муқарраби борий Хожа Абдуллоҳ Ансорий (қуддиса сирраҳу) асҳоби тариқат ва арбоби ҳақиқат зикридаким, иборат суфия машойихидин бўлғай — китобе битибдурлар ва ани беш табақа қилибтурлар: ҳар йигирмини бир табақа қилибтурларким, ани «Табақоти машойихи суфия» дерларким, борчаси юз кишининг зикри бўлғай ва алардин сўнгра Шайх Фаридиддин Аттор²⁴ (қуддиса сирриҳу) дағи бир навъ китоб битибдурларким, «Тазкиратул-авлиё»ға машҳурдур ва ҳазрати Шайх Абу Абдураҳмон Сулламий²⁵ (қуддиса сирриху) дағи бу азизлар зикрида битибдурларким, «Табақоти Сулламий» дерлар, аммо улча ўзларидин бурунғи замондағи машойихдур, борчасининг зикрин қилмайдурлар ва ўз муосирларининг кўпини ҳам ва ўзларин ҳам битмайдурлар. Ва ўзларидин тўрт-беш юз йил мобайнида зуҳур қилғон машойихи изом ва авлиёи киром зикри худ ул кутубда йўқтур. Агарчи баъзининг мақомотин тиласа, топса бўлғай, аммо оз ва ҳеч ким бу мазкур бўлғон бузургворларни бир китобда жамъ қилмайдурким, замон аҳлиға нафъи куллий андин етишгай ва мумкиндурким, фалак сайри изтиробидин ва замон ҳаводиси инқилобидин бу авроқ ҳам нобуд бўлғай ва ҳайфдурким, бу бузургвор тоифанинг муборак отлари ва фархунда аҳвол ва сифотлариким, мақсуд офаринишдин аларнинг шариф вужудларидур — орадин чиққай. Оё, замон акобиридин кам бўлғайким, бу шариф амрға муртакиб бўла олғай? — деб кўнглумға кечурур эрдим ва сабр ва тақсим била ўз қошимда ҳазрати Махдумға қарор берур эрдим, аммо густоҳлиқ қила олмас эрдим. Бир кун ҳаёлға келдиким, умрға эътимод йўқтур, бўлмағайким, бу орзуни гўрга элтгайсен, авло улдурким, аларға арз қилғайсен. Эмдиким, маҳал топиб, бу мазкур бўлғон муддаони арз қилдим — ғариб ҳол даст бердиким, аларнинг ҳам муборак хотиралариға биайниҳи ушбу навъ ўтар эрмиш, аммо баъзи мавонеъ сабабидин тавқиф ва таъвиққа қолур эрмиш. Андоқким, «Нафаҳот ул-унс» феҳрастида битибдурлар, ҳар киши ўқуса, аларнинг бу ҳолни баён қилғонин шарҳ била маълум қилур.
             Бу китоб таълифнинг тақрибини алар бу навъ битибдурларким:
             «Дар таърихи санаи эҳдо ва самонина   ва   самона миа муҳибби дарвешон ва мўътақиди эшон, аз ҳимаи шуғл сер ва бар фақр далер Амир Низомиддин, Алишерки ба тавъ ва ихтиёр аз аъло маротиби жоҳ ва эътибор эъроз намуда ва ба қадами таслим ва ризо сулуки жоддаи фақру фано иқбол фармуда аз ин фа-қир мисли он сурате ки, бар дил гузашта буд ва дар хотир мутамаккин гашта, истидъо қард ва доияи қадим сурати таждид ёфт ва дағдағаи собиқ самти тақвият ва таъкид пазируфт. Ложарам ба сидқи ҳиммат ва хулуси тавият дар имзои он ният ва истиқсои он умният шуруъ афтод.
             Маълум аз собиқи макорими ахлоқ ва маросими ашфоқ мутолаа кунандагон он ки (Авлиёуллаҳи ва файйаза арвоҳа муқаддаса), мутасадди ва боиси инжамъ ва таълифроки; таҳияти иштимол бар нафаҳот ул-анфоси таййиби машойиҳки, аз ҳазойири қудс қасида ва бар машоми жони муштоқони муҳосири унс вазида мусаммо мегардад бар «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс» аз гўшаи хотир фурў нагзоранд ва бо дуои хайр ёд оранд»²⁶.
             Боре алар бу илтимосдин хушҳол бўлуб, қабул қилиб, машойих ҳолоти шарҳида акобир кутубин жамъ қилиб, бу хатир амр ва азм шуғлға машғул бўлдилар ва ҳар жузвким, битилур эрди — илтифот қилиб, фақирға берурлар эрди ва ҳам ўз қошларида ўткарилур эрди. Оз фурсатда «Нафаҳот ул-унс» китоби туганди ва ул соҳиб давлат саъйидин бу бузургворлар исми олам саҳифасида қолди. Умид улким, андоқким, алар ўқуғучилардин истидъо қилибдурларким, ҳар кишиға бу азизлар зикр ва маноқибидин вақт хуш бўлса, боису мутасаддини дуойи хайр била ёд қилсунлар, деб бу фақирға ҳам куллий натижа бергай ва ҳар киши бу китобни ўқурға тавфиқ топса бу мазкур бўлғон сўзларни хутбасидин сўнгра мулоҳаза қилғусидур.
             Ва бу шариф китоб тугангандин сўнгра хотирға андоқ келур эрдиким, ҳазрати рисолат (саллаллоҳу алайха вассалом)²⁷муъжизоти бобида азизлар кутуб ва расоил битибтурларким, ул ҳазратнинг нубувватиға умматларға мужиби издиёди яқин бўлғай, андоқ истийфо воқеъ бўлмайдурким, табъ хурсанд бўлғай. Аввали офаринишди» инқирозға дегинча аҳволеки-воқеъ бўлубтур ва бўлғусидур, барчасида ул ҳазратнинг муъжизотидин бор. Битгувчилар баъзи била ихтисор қилибтурлар.
             Бир кун, алар хизматида бу навъ сўз мазкур бўлур эрди. Фақир бу таманнони зоҳир қилдимким: «Бағоят сўзнинг инбисоти еридур ва андоқки ҳаққидур — киши бажой келтирмайдур, шариф замирингиз не нима хаёл қилғайким, мундин шойистароқ бўлғай ва дурбор қаламингиз не нукта таҳрир қилғайким, мундин бойистароқ бўлғай?»
             Иттифоқо аларнинг хаёлиға дағи бу навъ нима ўтар эрмиш. Дедилар: «Бизнинг дағи хаёлимизға бу навъ муддао бор эрди, эмдиким, сен муҳаррик бўлдинг — ул хаёл тоза бўлди, иншоллоҳ таоло, анга машғул бўлғайбиз».
             Фақир хушҳол бўлуб, алар мулозаматидин чиқтим. Алар ҳамул кун-ўқ бу ишга муносиб кутуб жамъиға машғул бўлубдурлар ва «Шавоҳидун нубувват ли тақвияти яқини аҳл ул-футувват»²⁸ китоби таҳририға шуруъ қилибтурлар. Бу фақир алар хизматиға яна қатла мушарраф бўлғоч, зоҳир қилдилар. Фақир хушҳол бўлиб, ҳар кун хабар тутар эрдим. Оз фурсатда тугатуриға муваффақ бўлдилар.
             Ва китоб феҳрастида бу фақирни илтифот юзидин мундоқ мазкур қилибдурларким, чун мушоҳадаи оёт ва мўъжизоти бо истеъмои он аз адл ва сиқот чунонки, донисти нисбат ба баъзи дигар мужиби зиёдати ийқон ва изъон мегардад ва ложарам уламои дин ва муқаффиёни осор саййид ул-мурсилин (саллаллоҳи вассалам алайҳа ало алайҳи ажмаин).
             Дар зикри «Шавоҳид ун-нубувват ва далойили рисолати вай» кутуб сохта анд. Дар баёни жудо аз сойир аҳвол ва осор мисқот пардохта ва чун ин фақир ба мутолааи баъзи аз онҳо мушарраф шуд ва фойдаи мутолааи онроки қуввати муҳаббат, ва доияа ҳусни мутобаат аст дар худ боз ёфт. Хостки, аз он фоида сойир мусулмонон мунтафеъ шаванд. Батаҳсис азизоники, ин фақирро нисбат бар ишон сидқи муҳаббати ва хулуси ақидати ҳаст ва бештар азинки, истидъои жамъи китоби «Нафоҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс»ки, дар баёни сияру аҳволи машойихи суфияист, карда буданд. Ложарам ончи дар он пароканда буд (тасҳилан лимавтиҳи) дар як жой жамъ карда шуд ва (тафҳимот ул-фойда) ба иборати форсий ирод уфтод. «Талиқиядил ихтисор» ҳарфи тариқи мухталафа ва асониди мутаннаваъ карда омад. Чун камоли мутобеонро бавоситаи мутобаат ҳосил мешавад ва мушоҳада камоли мутаннафъист ва каромат ва фазилатики, аз уммат зоҳир мегардад аз қабили мўъжизоти пайғамбари ишон аст. Зикри баъзи аҳвол ва осор ва асҳоби онҳазрат ва то табақин суфияки, дар баёни аҳволи ишон чунончи гузашт ба он муназзим гардонида омад. Чун нубуввати онҳазрат бавоситаи тавотури ахбор батанаввъуи мўъжизот бажой расида астки ҳеч саодатмандеро дар он дағдаға иштибоҳ намондаст.
             Чун фойдаи азим дар ин таълиф тақвияти яқин роҳи навардони тариқати жавонмардони аҳли ҳақиқат тавонад буд, агар онро ба «Шавоҳид ун-нубувват бақаввияти аҳл ул-футувват» тасмия кунашг дур наменамояд²⁹.
             Ва «Баҳористон»да назм аҳли асомийси зайлида бу фақирни бу навъ мазкур қилибтурларким:
             «Соҳибдавлатеки, замони мо ба вужуди у мушарраф аст ҳарчанд пояи қадри вай назар ба маротиби жоҳ ва ҳашмат ва қурби подшоҳи соҳибҳашмат ва қиёс ба маноқиби маънави аз фазлу адаб ва фазоили мавҳуб ва муктасаб аз он баландтар аст ки, вайро ба шеър таъриф кунанд ва ба жавдати назм тавсиф намоянд. Аммо чун хотири шарифаш ба воситаи касби фазилати тавозуъ ва касри нафс ба он фуруд омадаст, ки худро дар силки ин тоифа мунхарит гардонидаст, дигаронро ҳижоби таҳоши аз он маъни ки вайро аз табақаи эшон доранд ва аз зумраи эшон шуморанд, муртафеъ гашта, аммо инсоф онаст, ки ҳар жо ин тоифа бошанд — вай сар бошад ва ҳаргоҳ номи ин табақа нависанд вай сардафтар.
             Ва чун гавҳари номаш бузургтар аз он астки ҳар маҳалли аз назм сидқи он тавонад шуд ва ҳар мақоми аз шеър шарафи он тавонад ёфт. Тахаллуси ашъораш ба онче аз ин муаммои дигар мафҳум мегардад, номзад гашта.

Муаммо ба исми «Навоий»:

Кунҳи номаш дар тахалпусҳо наёбад ҳеч кас,
Бар лаби ёбандагон аз вай навое дону бас.

Ва агарчи вайро ба ҳасаби қуввати табиат, вусъати қобилият ҳар ду навъ шеър — туркй ва форсй муяссар аст, аммо майли табъи вай ба туркй аз форсй бештар аст ва ғазалиёти вай ба он забон аз даҳ ҳазор зиёда хоҳад буд ва маснавиёте, ки дар муқобалаи «Хамса»и Низомй вуқуъ ёфта — ба си ҳазор наздик ва ҳамоно ки ба он забон пеш аз вай касе шеър нагуфтааст ва гавҳари назм насуфта ва аз жумлаи ашъори форсии вай аст қасидае ки дар жавоби қасидаи Хусрави Деҳлавй ки мусаммост ба «Даръёи аброр» воқеъ шуда ва муштамил бар бисъёре аз маонии дақиқа ва хаёлоти латифа. Матлааш ин аст:

Оташин лаъле ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.

Ва ин рубой дар таҳнияти қудуми баъзе аз ояндагон аз сафари Ҳижоз дар руқъа навишта буд.

Р у б о и:

Инсоф бидеҳ, эй фалаки минофом,
То з-ин ду кадом хубтар кард хиром,
Хуршеди жаҳонтоби ту аз матлаи субҳ,
Ёмоҳи жаҳонгарди ман аз жониби Шом.
Ва ин рубой дигар дар руқъаи дигар:

Ин нома, на нома, дофеи дарди ман аст,
Ороми даруни ранжарварди ман аст,
Таскини дили гарму дами сарди ман аст,
Яъне хабар аз моҳи жаҳонгарди ман аст.
Ва ин рубои дигар ба таждид дар руқъаи дигар.

Р у б о и:

В-ар дар ҳарамам ба жустужўят бошам,
Гар дар дайрам ба туфтугўят бошам
Дар вақти ҳузур рўбарўят бошам,
Дар ғайбати рўй дил ба сўят бошам³⁰.

             Бу фақир «Мажолис ун-нафоис» отлиғ китобидаким, султони соҳибқирон замонидағи назм аҳли зикрида битибмен, аларнинг васфи маноқибин «учунчи мажлис»нинг аввалида бу навъ битибменким:
             «Қуёшеки, ройи олам оройи била бу замон мубоҳий ва аҳли замонға шарафи номутаноҳий муяссардур ва дарёеки, табъи гавҳарзойи била бу даврон жайби гавҳардин тўла ва даврон аҳли қўйни ва этаги жавоҳирдин мамлу бўладур.
             Ҳазрати Маҳдумий Шайхул-исломий Мавлоно Нуруддин Абдураҳмон Жомий (мадда зиллаҳу)³¹ дурурким, то жаҳон бўлғай аларнинг ёруқ хотирининг натойижи жаҳон аҳлидин кам бўлмасун ва то сипеҳр эврулгай, аларнинг очуқ кўнгулларининг фавоиди даврон халойиқидин ўксулмасун. Чун бу мухтасарда мазкур бўлғон жамоатнинг раъс вк раиси ул зоти нафис ва бу рисолада мастур бўлғон гуруҳнинг муқтадо ва пешвоси ул гавҳари яктодур, муборак исмлари бу авроқда сабт бўлурдин гузир ва ёзилмаса дилпазир эрмас эрди, журъат бўлди: Чун аларнинг латойифи назми андин кўпракдурким, ҳожат бўлғайким, баъзи битилгай ва андин машҳурроқким, эҳтиёж бўлғайким, бир оз сабт этилгай. Кутубларининг оти битилса, бу авроқдин ошар ва мусаннафотлари дуррлари зикри қилилса, гардун баҳри андин тошар, ложарам чун бу маъни билилур ва дуо била хатм қилилур.

Р у б о и й:

Ёраб, бу маоний дуррининг уммони,
Бу донишу фазл гавҳарининг кони
Ким, айладинг они олам аҳли жони,
Олам элига бу жонни тут арзоний».

Ул вақтдаким, алар «Арбаъин. ҳадис»ни форсий назм била таржима қилиб эрдилар ва маъҳуд одат била борча асҳобдин бурунроқ фақирға илтифот қилиб, мусаввадасин бердилар. Чун мутолаасиға машғул бўлдум, алфозидин ҳалойиқи номутаноҳи азҳори ва маонисидин ҳақойиқи илоҳий анвори зоҳир бўла киришти.
Ҳамул «Арбаъин»ға туркича тил била таржима орзуси кўнгулға тушти. Алардин рухсат шарафиға мушарраф бўлғондин сўнгра ҳамул кун ул самин жавоҳир назм силкиға кирди ва ул гавҳарлар аларнинг қулоғиға етти. Шафқат ва марҳамат юзидин дуойи хайр била таҳсинлар қилдилар ва хутба³²сининг аввалги байти будурким,

б а й т:

Ҳамд ангаким, каломи хайр маол
Қилди элга расулидин ирсол.

Аларнинг оти бу навъ манзум бўлубтурким:

Ул сафо аҳли пок фаржоми,
Пок фар жому пок фар Жомий,
Ул фано сори дастгир манга,
Муршиду устоду пир манга.

             Бу сўнгғи байтда таламмуз ва иродати нисбати зоҳир қилилибдур.
             Ул вақтдаким, фақир алар хизматида суфия рамузу ишорот ва алфозу иборот истилоҳин ўткарур эрдим. Ҳазрати қутб ус-соликин Шайх Фахруддин Ироқий (қуддиса сирриҳу)нинг «Ламаот»и орзуси хаёлға кўп эврулур эрди. Бир кун тақриб била бу маънини изҳор қилдим. Алар дедиларким: «Тариқат машойихининг форсий кутуб ва расоили оз мутолаа қилилибдур, аммо чун ҳавасинг бор, андоқ бўлсун».
             То улким, ул шариф китобни фақирға сабақ айтурға муртакиб бўлдилар, ҳар кун сабақда хушҳол бўлиб таъриф қилурлар эрди. Биз «Савониҳ»³³ мутолаасида дағи мунча хушҳол бўлмайдур эрдукки, мунда, деб айтурлар эрди.
             Бир неча сабақдин сўнгра сўз мушкилроқ бўлиб, шуруҳға эҳтиёж изҳори қилдилар ва шайх Ёрали³⁴ шарҳин ва яна баъзи шуруҳни муборак назарлариға қўюб, ул сабақни айтурлар эрди, то улким, кўп мавозиъда шориҳларға таън қила бошладиларким, «бу сўзнинг ва ул сўзнинг орасида кўп фарқ бор. Ҳамоноки, маънисиға етмай шарҳ битибтурлар» ва бу сўз такрор топқондин сўнгра фақир арз қилдимким: «Мундоқ нафис китобдин фақире баҳра топай деса, шарҳ бу шарҳлар бўлса, оё, не чора қилғай? Магар ҳам ҳазрати Махдум шафқат юзидин толибларға бу мушкилни осон қилғайлар».
             Андин сўнгра алар «Ашиъат ул-ламаот»ки бу тоифа кутуб ва расоюш орасида маълум эмаски, ҳаргиз андоқ шарҳ қаламға келмиш бўлғай — бунёд қилдилар.
             Ул шарҳни битирда «Фусус» ва «Футуҳот» ва «Нусус» ва «Фукук» ва аксар қавмнинг умда кутуби муборак назарларида эрди, агарчи ҳеч қайсиға боқғали эҳтиёжлари йўқ эрди. То улким, бу шарҳ била «Ламаот»ни алар қошида тугаттим, бировки ул китобни ўқуса, фақир бу варақда битилган сўзлардин нишоналиғ сўзлар топар ва мундоқ давлатға абнойи замондин оз киши, балки ҳеч киши мушарраф бўлмайдир (Иншааллоҳ ало наимиллоҳу)³⁵.
             Бир кун бу фақирни муаммо фикри бу водийға солиб эрдиким андин бериким, устоди фан Мавлоно Шарафуддин Али Яздий³⁶ (раҳматуллоҳи) бу фанни тадвин қилиб, бу фан аҳлининг отин тиргузди, бу замонғачаким, азизлар ҳам кутуб ва расоил битибдурлар ва фан ғариб зебу зийнат топибдур ва турфа қавоиду истилоҳот пайдо бўлубтур. Аммо истилоҳотни тартиб била адо қилмайдурлар. Масалан: қавоид аввалида интиқод қоидасин адо қилурда истишҳодға муаммоким келтурубтурлар, агарчи интиқод ҳам муаддо бўлубтур, аммо «таркиб» ё «таҳлил»³⁷ ё ғайриҳиким мубтадининг аларға ҳануз шуури йўқ турур, бу мусташҳад муаммода мундариждур. Шарт бу эрдиким, бу муаммода бу қоидадин ўзга мазкур бўлмағай, аммо бу қоидаким, вуқуф ҳосил бўлди, яна ўзга қоида адосида агар мазкур бўлғон қоида ўтса бок йўқ эрди. Фақир бу хаёлда эрдимким, ҳазрати Махдум ташриф келтурдилар, фақир мунбасит бўлуб, истиқбол қилиб, алар таскин топиб, дедиларким: «Башарангда инбисоте зоҳир бўлур, не ҳолинг бор?»
             Айттимким: «Ҳазрати Махдумнинг шариф мақдамлари мужиби инбисотдур, аммо бу навъ ҳам хаёлим бор эрди», — деб ўтган мақолатни арз қилдим, алар ниҳоятдин ташқари хушҳол бўлуб, таҳсинлар қилиб, дедилар: «Ҳаққи ва шарти будурким, сен хаёл қилибсен».
             Аларни чун мундоқ хушҳол кўрдум, айттимким: «Ҳиммат тутсалар бу дастур билан бу фан қоидасида мухтасаре рақам қилсам».
             Алар дедилар: «Сен бу ташвишни тортма». Ҳамул икки-уч кунда манзуми мухтасарни таҳрир қилдилар. Кўп ихтисорға кўшиш қилғон учун кўп дақиқ ва тор воқеъ бўлубтур, андоқки, мубтадиға идроки суҳулат била даст бермас.
             Фақир яна истидъо қилдимким, амр бўлса, мундин осонроқ қилса бўлғай, деб маъмур бўлғондин сўнгра «Муфрадот»ға мавсум мухтасарни битидим ва алар хизматиға еткурдум. Қабул нишонаси мундин ўтмаским, бовужуди мунча расоилким, ҳоло ародадур, мах-думзодаға ул мухтасарни ўқурға ишорат бўлди ва уя бу мухтасарда муаммо фанниға вуқуф топти.
             Алар «Ҳафт авранг»дин — ҳам ҳар лафзи етти иқлимға сармоя ва ҳар ҳарфи етти кавкабға пироядур — «Субҳат ул-аҳрор»ким, аларнинг мухтараидурким, не ул баҳрда маснавий айтибдурлар ва не ул таркиб ва адо била манзум китоб тартиб берибдурлар, хатми китоб ва хотимай хитобда чун ул маъшуқаи зебо ва мухаддараи оламорони жилва бериб³⁸, қабули хотир таманноси ва назари қабул истидъоси қилибтурлар, бу абёт анда мазкурдурким,

м а с н а в и й:

Ё раб, ин ғайрати ҳурил-инро,
Шоҳиди равзаи иллийинро.

Аз дилу дидаи ҳар дидаваре,
Бахш тавфиқи қабули ҳар назаре.

Хосса он дар равиши фақр далер,
З-он далереш шуда ном ду шер.

Он яке дар раҳи дин шери худо,
В-ин дигар панжа ба ҳар сайд кушо³⁹.

Бу бесомони кам бизоат ва бу нотавони беиститоат бу алтоф муқобаласида не дей олғаймен. Аммо туҳфат ул-фақир ул-ҳақир расми⁴⁰ била «Хамса»нинг аввалғи дафтари «Ҳайрат ул-аброр»да аларнинг васфидаки, васфға сиғмас, достоне ниёзмандлиқ қилибменким, бу абёт андиндурурким,

м а с н а в и й:

Улки букун қутби тариқатдур ул,
Кошифи асрори ҳақиқатдур ул.

Кўкси ҳақойиқ дури танжинаси,
Кўнгли маоний юзи ойинаси.

Олий анга етти фалакдин маҳал,
Етти фалак мушкили оллида ҳал.

Мадрасаи қудс анинг маъмани,
Хонақаҳи унс анинг маскани.

Жилвагаҳи гулшани чархи барин,
Обхўри чашмаи айн ул-яқин.

Қасри каломи чиқиб андоқ баланд
Ким, анга гардун сола олмай каманд.

Анда шаётин хасиға йўқ сабот,
Баски уруб хайли малоик қанот.

Достон олтмиш байт бор эркин ва алар мажлисида «Хамсатайн» сўзи мазкур бўлғоннинг кайфияти ва алар «Туҳфат ул-аҳрор»ни бунёд қилиб, ул тақриб била тугатгонлари, бу фақирға элдин бурун кўргузгонларининг шарҳи ва фақир «Ҳайрат ул-аброр»нинг назм қилур тақриби бу достонда мазкур бўлубтур, ўқуғон маълум қилур.
«Ҳафт авранг» кнтобидин «Юсуф ва Зулайҳо» достониким, «Ошиқ ва Маъшуқ»ға мавсумдур ва ул китоб назири Юсуф ҳусни ва Зулайҳо ишқидек маълум, охирида подшоҳ дуоси зайлида бу навъ банданавозлиқ қилибтурларким,

м а с н а в и й:

Муборак бар шаҳу арқони давлат,
Ғазанфар ҳайбатони шер савлат.

Ба тахсис ой жавонмарди к-аш аз дер,
Насаб чун ном бошад шер бар шер,

Зи пас дар бешаи марди далер аст,
Зи мардони жаҳон номаш ду шер аст.

Яке дар аз дизи даврон кананда,
Яке сарпанжа бо гўрон зананда.

Ба расми таъмия з-он бурдамаш ном,
Ки монда дур аз он андешаи ом.

Ва гар на кай тавон з-он фаҳму идрок
Ба сад ҳуққа нуҳуфт ин гавҳари пок.

Кунад дар шеър табъаш мўшикофи,
В-аз он мў нўги килкаш шеърбофи.

Ниҳад з-ин шеъри мушкин доми дилҳо,
Диҳад аз шеъри ширин коми дилҳо.

Дили ушшоқ аз он як монда дар банд,
Лаби хубон аз ин як дар шакарханд.

Ба зикраш хатм шуд ин равшан анфос,
Ба сони нури манзил хатми барнос.

Бале дар коргоҳи одамият,
Жуз ў кам ёфт роҳи маҳрамият.

Ҳамеша то атои даври олам
Кунад табъи лаимон шоду хуррам.

Чунон дил бо худои оламаш бод,
Ки н-ояд аз атои оламаш ёд.

Суханро аз дуо доди тамомй,
Ба омурзиш забон бикшой, Жоми⁴¹.

Аларнинг бу маснавийлари баҳрида фақирнинг «Хамса»сидин «Фарҳод ва Ширин» воқеъ бўлубтур ва аларнинг мадҳида турфа достоне гузориш топибдур. Борчасин бу мухтасарда баст қилмоқ мужиби итноб бўлур. Аммо бир неча байтдин гузир йўқтур. Сўз таърифида бир неча сўз деб, шайх Низомий била Мир Хусрав (қуддиса сирраҳу) маддоҳлиқларин қилиб, ул тақриб била алар мадҳиға кириб, бу навъ адо топибдурким.

м а с н а в и й:

Кел, эй соқийки, тушмиш жонима жўш,
Кетур бу икки ёди бирла бир қўш.

Алар ишқида нўш айлаб ики жом,
Тутай Жомий майи мадҳин саранжом.

Ики пил ўлса Хусрав ё Низомий,
Эрур юз пил чоғлиғ пил Жомий.

Муҳаббат жоми дурдошоми улдур,
Ҳамоно Зинда пили Жомий улдур.

Кўруб сармаст жоми ваҳдат они,
Демишлар Зинда пили ҳазрат они.

Чу ул май дурдидин бўлмиш хурўши,
Сафо аҳлидур онинг дурднўши.

Майи таҳқиқ этар ҳолатда ошом,
Чекиб ложуръа гар гардун эрур жом

Бўлуб зоҳир фано тимсоли андин,
Тутуб оламни олам холи андин.

Фано ул навъ этиб нафъй вужуди
Ки, ер топиб набуд ўрнида буди.

Бўлуб андоқ фано даштида маълум
Ки, сайри шоҳроҳи хатти мавҳум.

Бу хатқа нуқтаким мавжуд эмастур,
Хирад олинда жуз нобуд эмастур.

Фано мулкида жисми уйла фоний
Ки, фаҳм айлаб саводи аъзам они.

Жаҳонниким қила олғай таваҳҳум
Ки, бўлғай нуқтаи мавҳум аро гум.

Ўзин худ бир жаҳони бегарон бил,
Камолотин ўзидек бир жаҳон бил.

Жаҳон ичра жаҳонким топти макнат,
Солиб икки жаҳон халқиға ҳайрат.

Жаҳон йўқ, олами кубро де они,
Жаҳонда мақсади ақсо де они.

Ки ҳарне олами суғро⁴²да мавжуд
Бори бу олами кубро⁴³да мавжуд.

Бу достон ҳам тавил уз-зайлдур, мунча абёт истишҳодға келтурулди⁴⁴.
Аларнинг «Лайли ва Мажнун» китобида ул достонким, сарсухани бу навъ битибдурким: «Дар зикри баъзе берун рафтагони аз доираи моҳу сол ва дуои баъзе марказнишинони нуқтаи хол»⁴⁵ва анда рамз ва ишорат била тахаллусни зикр қилиб, бу фақирни ўз ёрлиғлариға баҳраманд ва ўз муҳаббатлариға аржуманд қилибтурлар. Бу навъдурким:

Соқи, бидеҳ он маи куҳансол,
Еқути музобу лаъли сайёл.

Он май ки чу дустон бинушанд
Бо ҳам ба вафову меҳр кушанд.

Ором шавад рамидагонро,
Пайванд диҳад буридагонро.

Ёре ки кунад ба ёр пайванд,
Нахли амалаш шавад баруманд.

Ёр аст калиди ганжи уммед,
Ёр аст навиди айши жовид.

Мақсуди вужуд чист жуз ёр,
З-ин савдову суд чист чуз ер.

То хотимати вужуд аз оғоз
Мурғе накунад чу ёр парвоз.

Хосса ки ба боғи ошнои,
Бар шохи вафо бувад Навои.

Яъне ки Навои лутф созад,
Дилҳои шикастагон навозад.

Коре набувад ба жои ин кор
Ёрони жаҳон фидои ин ёр.⁴⁶.

Бу фақир ҳам «Хамса»да бу дафтар аввалида алар мадҳида достоне ороста қилибмен ва бу абъёт андиндурким,

м а с н а в и й:

Сўз гулшанининг, шукуфта варди,
Илм оятининг варақнаварди.

Қадриға ул авж узра поя
Ким, меҳр тутуб тагида соя.

Наълайнидин айлабон малак ҳал,
Суртарға судоъ бўлса сандал,

Ҳамдинки, асоси бошида тоб,
Чекмакка ики жаҳонни қуллоб.

Нугида синои айлагач кин,
Кўр айлаб дев ила шаётин.

Юз донаки субҳаси аро қайд,
Юз файз қушини айлабон сайд.

Ул торки доналар белига,
Бил ҳабли матин жаҳон элига.

Ибриқи вузуси баҳри гардун,
Ҳар қатраки томса дурри макнун.

Лула анга фаизи жовидоний,
Андин оқиб оби зиндагоний.

Каъби ери давраи иродат,
Давр аҳлиға ҳалқаи саодат.

Алар «Хирадномаи Искандарий»даким, «Ҳафт авранг»нинг еттинчи дафтаридур, китоб хатми достонин чун сурубтурлар, сўз хотимасини бу ерга еткурубтурларким,

м а с н а в и:

«Биё, Жоми, эй умрҳо бурда ранж,
Зи хотир бурун дода ин «Панж ганж».

Шуд ин «панж»ат он панжаи зуръёб,
К-аз у дасти даръё кафон дида тоб.

Ажаб аждаҳоест килкат дусар,
Ки резад бурун ганжҳои гуҳар.

Кунад аждаҳо бар дари ганж жой,
Вале кам бувад аждаҳо ганжзой.

Бар ў ҳалқа зад мори ангушти ту.
Бар ў ҳалқа зад мори ангушти ту.

Чу гавҳарфишонанд ин ганжу мор,
Ки шуд пур гуҳар домани рўзгор.

Вале бинам аз килки ҳар ганжсанж,
Пур аз «Панж ганж» ин сарои сипанж.

Бар он панжҳо кай расад панжи ту?
Ки як ганжашон беҳ зи сад ганжи ту.

Ба тахсис панже ки сарпанжа зад,
Ба шере ки сарпанжа аз Ганжа зад.

Ба туркизабон нақше омад ажаб,
Ки жодўдамонро бувад мўҳри лаб.

Зи чарх офаринҳо бар он килк бод,
Ки ин нақши матбуъ аз он килк зод.

Бибахшид бар форсй гавҳарон,
Ба назми дари дурри назмоварон.

Ки гар буди он ҳам ба лафзи дарй,
Намонди мажоли сухангустарй.

Ба мизони он назми мўъжизнизом,
Низомй ки будию Хусрав кадом?

Чу ў бар забони дигар нукта ронд,
Хирадро ба тамйизашон раҳ намонд.

Зиҳи табъи ту устоди сухан.
Зи мифтоҳи килкат кушоди сухан

Суханро, ки аз равнақ афтода буд,
Ба кунжи ҳавон рахт бинҳода буд.

Ту доди дигар бора ин обрўй,
Кашиди ба жавлонгаҳи гуфтугўй.

Сафоёб аз нури рои ту шуд,
Навое зи лутфи навои ту шуд.

Бад-ин нахли назме ки парвардаам,
Ба хуни дилаш дарбар овардаам.

Нашуд боисам жуз сухандоният,
Ба дастури дониш суханроният.

Вагарна ман онро чу оростам,
На эҳсон, на таҳсин зи кас хостам.

Чй хезад зи мудхил, ки эҳсон кунад
Чй ояд зи таҳсин, ки нодон кунад.

Ба лутфи сухан гар сутудам туро,
Ҳади дониши худ намудамдуро.

Ки ин молу жоҳ арчи жонпарвар аст,
Камоли сухан аз ҳама бартар аст.

Равад як сар сайр чархи куҳан,
Вале то жаҳон ҳаст монад сухан.

Сухан низ ҳарчанд доим бақост,
Хамуши ажаб дилкашу жонфизост.

Биё, соқиё, жоми дилкаш биёр,
Ман гарму равшан чу оташ биёр.

Ки то лаб бар он жоми дилкаш ниҳем,
Ҳама килку дафтар бар оташ ниҳем.

Биё, мутрибо тез кун чангро,
Баланди деҳ аз захада оҳангро.

Ки то пунба аз гўши дил баркашем,
Ҳама гуш гардему дам даркашем»⁴⁷.

Бу фақир ҳам бу китобнинг аввалида алар мадҳида айтқондин бир неча байт била ихтисор қилинур:

Биров олди суз кишварин якқалам-
Ки, қилди қаламин сутуни алам.

Қўлиға олиб найза ўрниға килк,
Сўз иқлимини садбасар қилди милк.

Билик авжининг меҳри тобони ул,
Қаю меҳр, сўз жисмининг жони ул.

Чу суръат аро ўт сочиб хомаси,
Яна гарм ўлуб нуқта ҳангомаси.

Ҳамул ўтғаким, назм шамъин тутуб,
Маоний шабистонини ёрутуб.

Чу табъидин оқиб маоний суйи,
Келиб чашмаи зиндагоний суйи.

Ҳамул чашмадин чун су бермак тузуб,
Суханварлик ўлган танин тиргузуб.

Чу истаб тараб табъи озодаси,
Қуюб назм жомиға сўз бодаси.

Анинг журъаси элни маст айлабон,
Демай мастким, майпараст айлабон.

Не жомеки, май журъасидин нами,
Тарашшуҳ қилиб, маст ўлуб олами.

Бу янглиғки жоми маоний тутуб,
Малак хайлиға дўстгоний тутуб.

Бўлуб чун анинг жомидин журъачаш,
Бўлуб чарх сўфийлари журъакаш-

Ки, машъуф ўлуб жоми мастонаға
Гарав айлабон хирқа майхонага.

Янги ойни жоми ҳилолий қилиб,
Нечаким тўла келса холи қилиб,

Жаноҳайн ўлуб сукрдин хокрўб,
Гаҳи дастафшон, гаҳи пойкўб.

Бу навъ ўлсалар арши аъзам эли,
Не бўлғай, хаёл айла олам эли?

             Бу достон доғи эллик-олтмиш байт борким, барчасин битмак мужиби итноб бўлур учун бас қилилди.
             Бу фақир Имом Али Мусо ар-Ризо⁴⁸ (Алайҳит-таҳиятиҳи ва л-сано)⁴⁹ зиёратидин ҳамул йилким алар нақл қилдилар, шаҳрға келдим. Маъҳуд тариқ била аввал алар хизматиға туштум, Алар учунчи девонлариға тартиб бериб эрдилар. Фақирға ўз муборак хатлари била битилган девонни иноят қилдилар. Фақир илтимос қилдимким, Мир Хусравдин ўзга назм аҳлидин эшитилмайдурким, мутааддид девон тартиб қилмиш бўлғайлар. Аммо аларким, мутааддид битибдурлар, ҳар қайсиға бир муносиб от қўюбтурлар. Сиз дағи бу девонларға муносиб отлар қўйсангиз деб. Алар қабул қилдилар. Икки кундин сўнгра яна алар хизматиға еттим: жузв қўюнларидин чиқориб фақирға бердилар; девонлар учун феҳрист битиб эрдилар ва ҳар бирин мавсум бир қисмға қилиб эрдилар ва бу ишға фақир боис бўлғонимни дағи зоҳир қилиб эрдилар ва ҳоло куллиётларида давовин ибтидосида битирлар ва ул феҳристда ҳамд ва наътдин сўнгра мундоқ адо қилидурларким:
             «Намуда меояд ки чун ин камина ба ҳасаби фитрати асли ва қобилияти жибилли ҳадафи сиҳоми аҳкоми хужаста фаржоми сафват калом афтода буд ва садафи жавоҳири асрори исми бузургвор «алмутакаллим» омада, ҳаргиз натвонист ки авқоти худро билкулия   аз ибдоиназми, ё ихтирои насри фориғ ёбад ва холи гардонад, ложарам аз таволии аъвом ва шуҳур ва томодии аъсор ва дуҳур расоил ва кутуби мутааддида аз мансурот ва дафотири мутанаввиа аз маснавиёт ва давовини мутафарриқа аз қасоид ва ғазалиёт жамъ омада буд ва дар ин воло аз таърихи ҳижрати набабия то такмили миата тосиа се сол беш боқи намондааст, муҳиб ва мўътақиди дарвешон, балки маҳбуб ва мўътақиди эшон Низомул-миллати вад-дин Амир Алишер ҳиммати шариф бар он овардааст, ки давовини қасоид ва ғазалиётро ки адади он ба се расидааст, дар яки жилд фароҳам оварда ва чун се мағзи тозаи писта дар як пўст парварда, аз ин фақир истидъои он кард, ки ҳар ба исми хос самти ихтисос гирад ва аз васмати ибҳом ва иштирок сурати истихлос пазирад, ложарам ба мулоҳазаи авқоти вуқуашон девони аввал ки дар авони жавони ва авоили замони амну амони ба вуқуъ пайваста ба «Фотиҳат уш-шабоб» иттисом меёбад ва девони сонй ки дар авосити уқуди айёми зиндагонй интизом ёфта ба «Воситат ул-иқд» номзад мешавад ва девони солис ки дар авохири ҳаёт оғози тартиби он шудааст ба «Хотимат ул-ҳаёт» мавсум мегардад.
             Умедвори ба карами ҳазрати парвардигори восиқ аст ки номи ҳама азизон ба саволиҳи аъмол ва латоифи ақвол бар сафаҳоти рўзгор бимонад ва воситаи дуои хайр ва василаи саодати охират гардонад.

Р у б о и й:

Ҳаргиз макунод ин фалаки пуршутулум
Номи моро аз номаи ҳастй гум.
Зеро ки бақои он пас аз марги нахуст,
Гўянд ҳакимон, ки ҳаётест дуввум»⁵⁰.

             Чун фақир алар хизматида бу феҳристни ўқудум, бу фақирға ҳам амр қилдиларким: «Сенинг доғи назминг туркча алфозда чун мутааддид бўлубтур, сен доғи ҳар бирисини бир исм била мумтоз қил ва ҳар қайсини бир лақаб била жилвасоз этгил».
             Алар амрининг итоати чун вожиб эрди — фақир доғи аввалғи девонғаким, туфулиятда рангин назмнинг ғаробати бор — «Ғароиб ус-сиғар»⁵¹ от қўйдум ва иккинчи девонким, шабоб айёмидаким, маоний нодиралари назм силкига кирибтур — «Наводир уш-шаббоб»⁵² лақаб бердим; учунчи девонким, умр авоситида воқеъ бўлғон бадеъ нукотдур — «Бадойи ул-васат»⁵³қа мавсум бўлди ва тўртунчи девонким, шайхухат синнидағи фойдалардур — «Фавойид ул-кибар»⁵⁴ға иттисом топти. Умид улким, сағиру кабир, шайху шобнинг хотиралариға дилпазир ва кўнгуллариға ногузир бўлғай.

* * *

Устод Қулмуҳаммад⁵⁵ кичик эркандаким, мусиқий ўрганур эрди, чун бот ўрганмоки била хўб ишлар ясамоғи шуҳрат тутти. Фақирға доия бўлдиким, бу фаннинг илмийсини дағи билгай, мавлоно Бу Алишоҳ⁵⁶ бўкаким, бу фанда асрининг бебадалидур — анга сипориш қилилди. Агарчи акнун афъюн касрати ани ақл ҳулъясидин орий қилибдур, ул вақтда бу фанда «Асл ул-васл» отлиғ китобни тасниф қилди, дағи Мир Муртоз ва Хожа Шаҳобуддин Абдуллоҳ Марворид ва мавлоно Биноий⁵⁷дағи бу фанда рисолалар битидилар. Аммо чун барча изҳори истеъдод қилиб эрдилар — мубтадиға бот баҳра олмоқ душвор эрди. Ул ердинким, аларнинг бу фақир сори иноят ва илтифотлари бор эрди, мусиқий ва адвор⁵⁸ рисоласин битидиларким, бу фанда андоқ мунаққаҳ ва муфид рисола йўқтур.
Ул вақтдаким, бу фақир Мир Хусравнинг «Даръёи аброр»иға Марвда татаббуъ қилиб, алар отиға тугатиб, шаҳрға йибориб эрдим, андоқки юқори мазкур бўлди. Ул қасидада йигирмадин ортуғроқ байт муаммо тариқи ва истилоҳи била муаддо бўлуб эрди. Алар мунунг муқобаласида муаммо тариқи била бир қасида айтиб, анда басе дақиқ ва ғариб тарокиб дарж қилиб, битиб йибориб эрдилар ва ул шеърнинг матлаи будурким:

Жоҳ дори жоҳилосо дар сар, эй комил, мудом,
Жоҳилат хонам на комил чун туро жоҳ аст ком⁵⁹.

Бир қатла бу фақирнинг туркча бу матлаиким:

Очмағай эрдинг жамоли олам оро кошки,
Солмағай эрдинг бори оламға ғавғо кошки.

эл орасида шуҳрат тутуб эрди ва подшоҳ ҳазратларининг суҳбатларида дағи ўқилур эрди. Шуюъ ва шуҳрати ул ерга еттиким, ҳазрати Махдумға дағи масмуъ бўлуб, аларға ҳам дағдаға улким, бу баҳр ва қофия ва радифда шеър дегайлар, бу доия пайдо бўлуб, чун туркча алфоз била назмға илтифот қилмас эрдилар, бир форсий ғазал айттиларким, матлаи будур:

Дийдаме дидори он дилдори раъно кошкй,
Дийда равшан кардаме аз хоки он по кошкй⁶⁰.

битиб подшоҳ хизматлариға йиборгандин сўнгра мақбул ва матбуъ тушуб, подшоҳ ҳазратлари эҳсон ва таҳсинлар қилиб, бу фақирға ҳукм қилдиларким, аларнинг бу ғазалин мусаддас боғлағаймен. Чун маъмур ва маҳкум эрдим — маоф ва маъзур бўлсам ажаб эрмас. Мусаддас айтилғондин сўнгра подшоҳ ҳазратлари эҳсон ва таҳсинлар қилиб, мусаввадасин алар хизматлариға йибордилар. Алар дағи банданавозлиғ юзидин илтифотлар қилдилар. Матлаи бу навъ боғланибдурким:

Кардамъ дар хоки кўи дўст маъво кошки,
Судаме рухсори худ бар хоки он по кошки,
Омади берун зи қўй он сарви боло кошки,
Бурқаъ афкандй зи рўи оламоро кошки,
Дидаме дндори он дилдори раъно кошки.
Дида равшан кардаме аз хоки он по кошки⁶¹.

ХОТИМА

             Ул, расоил ва кутуб теъдодиким, бу фақир алар хизматида    таълим ва истифода    юзидин ўқубмен.
             Аввал алар битиган «Қофия»¹ рисоласидурким, анингдек мухтасар бу фанда ҳеч ким билмайдур.
             Яна «Муаммо»нинг иккинчи рисоласидурким, «Ҳулия ул-ҳулал» дин сўнграроқ битилибдур.
             Яна ҳам аларнинг «Аруз» рисоласидур.
             Яна «Лавоеҳ» дурким, сўфия машойих истилоҳида битилибдурким, андоқ рисола ҳеч роқимнинг қаламидин ва ҳеч қаламнинг рақамидин таҳрир топмайдур.
             Яна «Лавомеъ»дур, ҳам бу истилоҳдаким, ҳар ламъасининг партави соликка ҳирмон қоронғу лунида ҳидоят шамъининг осоридур, балки иноят машъалининг анвори.
             Яна «Шарҳи рубойёт»дур, ҳам бу истилоҳдаким, фано тариқида мосиваллоҳ азосиға тўрт такбир² урмоқ анинг мутолаасидин муярсардур.
             Яна ҳам бу истилоҳда «Ашиъа»дурким, барқининг талолойидин хира кўзларга очуғлиқ ва қуёшининг шаъшаасидин тийра кўнгулларға ёруғлуқ етишур.
             Яна «Нафаҳот ул-унс» дурким, ошнолиғ насоими унс равзасидин жон машомиға келтурур ва улфат шамоили қудс гулшанидин руҳ димоғиға еткурур.
             Яна бири «Шавоҳид ун-нубувват» муқобала қилилибтурким, алфози иймон жўйбори ашжорин яқин анҳори била сероб ва маонийси ийқон ашжори асморин таҳқиқ саҳобиамтори билан шаҳди ноб этар.
             Яна баъзи машойиҳ (қуддиса асрориҳум) расоилидин: Хожа Муҳаммад Порсо (қуддиса сирриҳу)нинг «Қудсия»сидурким, ҳазрати қутбил-авлиё Баҳовуддин Нақшбанд раҳматуллоҳнинг фирдавсойин мажлисларида ул ҳазратнинг муъжиз баён тиллариға ўтган ҳақойиқ ва маоний баъзи хулафоким, жамъ қилурлар эрмиш Хожа Муҳаммад мазкур анға маоний битибдурлар ва толиблар учун анинг диққатлари ийҳомин возиҳ этибдурлар.
             Яна ҳазрати шайх ул-машойих Фахр ул-миллати вад-дин Ироқийнинг «Ламаот»идурким, Ҳазрати Маҳдум ул китобни бу фақирға сабақ айтурда айтур эрдиларким, «Бу китобни нодон ва беандом таврлиғ ва нохамвор равишлиқ элнинг кўпроқ машғуллуқ қилғони хавос аҳлида бадном қилғон эрмишким, баъзи ўқумас эрмишлар. Бу жиҳатдин бу китобнинг хўблуқлари яшурун қолғон эрмиш». Асру изҳор хушҳоллиқ ва сурур қилурлар эрди, шарҳ битмагига дағи бу боис бўлди. Ушбу анинг таърифида басдур.
             Яна Ҳазрати Хожа Убайдуллоҳ (тоба суроҳу)нинг оталари ишорати била битилган рисолаларидур, ҳам фақр ва фано тариқидаким, оз ўғулга бу давлат муяссар бўлуб эркинки, ота амри била бу навъ шойиста хизмат қилмиш бўлғай ва андоқ писандида амр бажо келтирмиш бўлғай.
             Яна муқарраби Ҳазрати борий Хожа Абдуллоҳ Ансорий (қуддиса сирриҳу)нинг «Илоҳийнома»сидурким, анинг васфида қалам тили ожизу лол ва қаламзан хомаси алкану шикаст мақолдур.
             Яна «Хамса», балки «Ҳафт авранг»ларининг кўпрагин муқобала дастури билиа алар ўқуғонда қулоқ тутулубтур ё қулоқ тутқучилар мадади учун алар маж-лисида ўқулубтур.
             Яна дағи баъзи расоил бор, агарчи сабақ дастури била ё муқобала қонуни, била алар хизматида ўқулмайдур, аммо мушкил маҳаллари алардин сўрулуб, таҳқиқ қилнлибтур.

* * *

Агарчи хавориқи одат изҳориға ҳақ таоло амри била маъмур эмаслар эрди ва покиза ҳолатлари «Маломатия»³тариқини шоирлиқ ва муллолиқ тариқида яшурун тутарлар эрди. Аммо гоҳи ғариб нималар алардин зоҳир бўлур эрди.
Ул жумладин дағи бир нечаким, айнил-яқин бўлубтур битимаги муносиб кўрунди.

* * *

Сейидам Ироқий деган йигит Музаффар⁴ барлоснинг ўбдон навкари, балким эшик оқоси эрди, ғояти нодонлиғидин аларға мункир эрмиш, ғояти инкоридин аларнинг девонин бирин-бирин узуб, ўтға солиб, куйдурубтур. Ҳамул уч-тўрт кунда гўё бир узвиға туган қўпуб, ул жароҳат газак бўлуб, охир бўлди.

* * *

Мажидуддин Муҳаммад⁵ки, олам машҳуридур, таърифға эҳтиёж эмас. Подшоҳ ани ёзғурғонда андин итлоқиға зомин тилагандур. Ул аларға илтимос қилибдур ва алар тааҳҳуд қилғондин сўнгра қочти. Оз фурсатда, ўн беш кунга тортмадиким, тутулди. Азим қийинлар тортти ва бору йўқ жиҳотин девоний қилдилар. Шаҳрдин бошин олиб, овора бўлди ва ҳамул оворалиқда фаноға борди.

* * *

Бир панжшанба қуни алар хизматида Гозуругоҳдин қайтиб келиладур эрди. Маҳмуд Ҳабиб отлиғ девонаи фосиқи абтарий шаҳарда бор эрдиким, доим маст юрур эрди ва йўлуқғон элга ташнеълар ва сафоҳатлар қилур эрди. Бу фақирни чун алар хизматида кўрди, аларға абтар ва девоналиғ юзидин узромиз ҳикоятлар дей бошлади. Чун андин бу хилофи маъҳуд эди. Фақир таажжуб қилдимким, девонани не нима мунга тутуб эркинким, одмиёна ва хушмандона сўзлар андин зоҳир бўладур. Баъзи мулозимлардин сўзин тақрир қилдиларким, туно кун девонаи абтарийи усрук аларға йўлуқуб, кўп беадабона ҳарзалар деб, оғзиға келган сафоҳат қилғон эркандур. Букунким, фақирни алар хизматида кўрубтур, бу хаёл билаким, ногоҳ алар туно кунги ҳолни фақирға изҳор қилсалар, фақир девонаи абтарға изо қилғаймен деб қўрқунчдин мулоямат қиладур эрмиш. Фақир бу сўзни эшитгач, беихтиёр бар он бўлдумким, анга изо қилғаймен. Алар манъ қилиб айттиларким:
Ул ўз сиёсатин топқусидур, сен ҳеч нима дема. Ҳамул беш-ўн кунда абтар девонани бўзахонада яна бир ўзидек абтар бўйнин чопиб ўлтурди.

* * *

Толиби илмлар орасида Ноҳиқийким, ани дев била, шаётиндин мутаваллад бўлғон ўғул деса бўлур, ноҳамворлиқ ва беандомлиғи андин кўпрак эрдиким, ани шарҳ қилса бўлғай.
Ул жумладин бири буким, аларға мункир эрди ва ҳазаёнот кўп айтур эрди. Бир кун Гавҳаршодбегим мадрасаси толиби-илмлари бир боғда суҳбат тутуб, буғро⁶ пиширадур эрмишлар. Алар таърифида баъзи муболаға қиладур эрмишлар. Ноҳиқий инкор юзидин бемаъни ҳашвлар айтур эрмиш. Иродат аҳли аларнинг девонин очибтурларким, кўрали: ул ҳазрат Ноҳиқий бобида не нима зоҳир қилурлар, деб сафҳанинг аввалида бу байт келибтурким.

Шеър:

Пурсат гўшц ман аз субҳаи малак чу Масиҳ,
Кужо мушаввиши хотир бувад наҳиқи ҳарам⁷.

             Ўз фавтлари воқеасидин ўттуз беш йил бурунроқ, ул йилким Султон Абусаид⁸ мирзо аввал қатла Шоҳруҳия қўрғонин бориб қабаб эрди, ул юрушта Хожа Деҳдор билан эрди ва Мавлоно Қутбиддин Нафис мулозими эрди. Бир кеча аларни воқеада кўргандурким, анинг сори боқиб айтибтурларким, «Қуръон бихон». Ул подшоҳ замониким ўтти ва салтанат тахти султони соҳибқирон Абулғози Султон Ҳусайн Баҳодирхон (халлада лиллаҳи мулкаҳу ва салтанаҳу)⁹га муқаррар бўлди, ул воқеа   тарихидин   етти   ё секкиз йилдин сўнгра Хожа Деҳдор бу фақирға мусоҳиб бўлди, ул тушни изҳор қилди. Фақир соий ва боис бўлдумким, ул Қуръон ўқуб, ёд тутти ва хўб ҳофизи мужаввид бўлди.
             Алар фавт бўлур йилким, ул воқеа кўрган тарихдин ўттуз-ўттуз тўрт йил тахминан ўтуб эркин, Хожа Деҳдорни баъзи муҳим учун Астробод вилоятиға йибориб эрдим. Ул муҳимни саранжом қилиб, қайтиб келадурганда шаҳарнинг бир манзилида эканда аҳмол ва асқолни қўюб, бежиҳат илғаб, шаҳарға келди ва алар назъ ҳолатида ва мавт сакаротида эрдилар, ҳеч ҳофиз ҳозир эрмас эрдиким, алар бошида Қуръон ўқуғай. Бу маҳалда Хожа Деҳдор етишти. Аларнинг видоъ дийдорлариға мушарраф бўлуб, Қуръон ўқуғали бошлади, хатмни тугатмак ҳамон эрдиким, алар руҳ вадиатин жон офаринға топшурдилар. Бу навъ каромат авлиёнинг камидин воқеъ бўлмиш бўлғайким, ўттуз йил ортуғроқдин сўнгра натижа зоҳир бўлмиш бўл ғай.
             Аларнинг бу навъ ҳолот ва камолот ва каромотларида азизларки, мисли: Мавлоно Абулвосеъки, басе фазоили ҳамида била оростадур ва Мавлоно Аҳмад Пир Шамским¹⁰, басе хасоили писандида била пироста кутуб ва расоил битибтурлар, маълум қилай деган киши ул китоблардин маълум қила олур. Бу фақир ўз кўрганларимнинг юзидин бирин битсам сўз узар жиҳатдин бир неча била ихтисор қилдим.
             Ул ҳазратнинг фавтлари воқеаси шарҳиға шуруъ қилали: аларнинг валодатлари тарихи ва ҳаётларининг замонининг тарихи юқори мазкур бўлубтур. Аммо фано доридин бақо гулзориға риҳлатлари жумъа куни муҳаррам ойининг ўн еттисида тариҳ секкиз юз тўқсон секкизида¹¹ воқеъ бўлди.
             Ва анинг шарҳи будурким, шариф жисмлариға ҳаво асаридин заъф юзланиб эрди, бир кун соҳибфирош бўлдилар. Бу фақир дамбадам хабар тутар эрдим. Панжшанба куни хотирим аларнинг заъфидин бағоят мутараддид   эрди, жумъа кечаси бу   тараддудда   уйқум келмас эрди. Ярим кеча изтироб юзидин отланиб, алар хизматиға иёдатға бордим. Баъзи азизлар ва асҳоб аларнинг бошларида жамъ эрдилар, гоҳ беҳол, гоҳ ўз ҳолларида эрдилар. Фақир густоҳлиқ юзидин хотир итмийнони учун ҳолларин сўрдум, илтифот қилдилар. Ва. Ҳазрати қутбис-соликин Хожа Абдулазиз Жомий дағи бошларида ҳозир эрдилар. Тонг отқунча бир ҳолда эрдилар, чун тонг намозидин халойиқ фориғ бўлдилар, аларнинг ҳоли ўзгачарак бўлди. Ҳазрати Хожа Абдулазиз¹² чун кўрдиларким, ҳол ўзга навъдур, ўзлари мадад бериб, аларнинг бошин машриқ жонибидин шимол жонибиға қилиб, юзларин қибла сори қилдилар. Мавлоно Зиёвуддин Юсуфким, аларнинг аржуманд фарзандларидурлар, аёғлари сори кўзлариға ўтру ўлтуруб эрди, алар қачон кўз очсалар анга илтифот юзидин боқадурлар эрди. Бу фақир густоҳлиқ қилиб, илтимос қилдимким, махдумзода ўтрудин қўптилар. Андин сўнгра алар нақшбандия хожалари тариқи била хафий зикриға машғул бўлуб, ўз таважжуҳлариға иштиғол кўргуздилар, то жумъа салоти чиқти, андоқки, юқорироқ мазкур бўлди — Хожа Ҳофиз Ғиёсиддин Муҳаммад Деҳдор келиб, аларнинг бошида Қуръон хатмиға машғул бўлди, то ул замонким, ҳануз эл намоздин фориғ бўлмайдур эрдиларким, алар касрат анжуманидин кўз юмуб, ваҳдат хилватхонасиға нузул қилдилар. Аларнинг мутаҳҳар руҳи чун малаил-аълоға азимат қилди ва асҳобнинг ҳаёти қуши ҳамул тоййри қудсийдин ирашти, фазаи акбар малаи аълоға етишти, чун ул пок муҳиб ўзин пок маҳбуб висолиға солди — олам жонсиз бадандек холи қолди.

Ш е ъ р:

Кўкка мотамзадалар навҳаси гар ёвушти,
Мен мотамзадаға, лек қатиғ иш тушти.

             Не ўзга бедод қилмоқдин фоидае, балки не   ўзни-ўлтурмоқдин натижае. Бу фақирға воқеъ бўлғон   суубат шарҳи чун мумкин эрмас ва шуруъ анга таҳайюр ва тааззурдин ўзга фойда бермас, шуруъ мақсудға қилмоқ авлодур.
             Алқисса, бу мудҳиш хабар шаҳрға муштаҳир бўлғоч, акобир ва жавониб ва атрофдин етиштилар. Барча сўгворлик либосида, балки мотам ва азо балосида то улки ҳазрати Султон соҳибқирон (халлада мулкаҳу ва таввала умраҳу)¹³— ташриф келтурдилар, ҳой-ҳой йиғлаб ва талх-талх шўробалар ўткуб, бир замон ўлтуруб, Мавлоно Зиёвуддин Юсуфни шафқат юзидин қучуб, муддате бошин қўйнида асраб йиғлаб, сойир асҳобға кўнгул бериб, бу фақирни соҳиб азо тутуб, ҳолимға дилсўзлуқлар билан ашк тўкуб, насойиҳ ва мавоиз дурбор алфозларидин зоҳир қилиб, чун муборак мизожларида заъф бор эрди — хилофат тахти ва салтанат маснади азимати қилдилар ва султонзодаларни ва аркони давлатни борчасин анда аларнинг кўтарур ишига қўйдилар. Султон Аҳмад мирзо¹⁴ ва Музаффар Ҳусайн мирзо¹⁵бошлиғ салотин ва подшоҳзодалар бир-бирига навбат беришмай, аларнинг маҳфуф маҳофасин эгинлариға кўтариб, Мусаллоға элттилар. Халойиқ ғавғоси ул мартабада эрдиким, неча юз минг халқни тасаввур қилса бўлғайким, бир жисм бўлуб эрдилар. Намозгоҳда Ҳазрати Хожа Азизуллоҳ ул ҳазратға сойир ашроф била намоз қилиб, яна мутаҳҳар равзалариға олиб қайттилар ва халқ ғавғосидин миҳаффани келтурмак душвор эрди. Подшоҳзодалар ясо-вуллуқ қилиб, элни кўруб, йўл очиб, наъш мадфанға етти ва ҳазрати қутб ул-авлиё Мавлоно Саъдуддин Кошғарий ёнидаки; зоҳиран тариқат одобида аларнинг пиридур — дафн қилдилар.
             Ва ҳазароти олиёт маҳди улё Бикабегимки¹⁶, сойир абнойи жинсдин фазлу камол ва ақлу ҳамида хисол била мумтоздурлар ва аларға иродат ва ихлослари бениҳоятдур, ҳам сўгворлиғ ва мотамзадалиғ таврида келиб, азо сўрар қоидасин бажо келтурдилар ва бу фақирға навозишлар қилиб, борча асҳобни ва махдумзода¹⁷ни илтифотлар била мушарраф қилдилар.
             Сойир азизларким, атрофдағи вилоятдин аларнинг азоси учун келдилар, чун филҳақиқат бу фақир соҳиб азо эрди, ҳамул дастур била фақирни-ўқ соҳиб азо тутуб, сўрмоғ расмин маръий туттилар. Ҳаттоким, ҳазрати салтанат шиор, хилофат. дисор Султон- Бадиуззамон мирзо¹⁸ (Аббада л-лоҳу таоло зилол шафатиҳи ало нафориқи л-муҳиббин ила явмиддин)¹⁹Мозандарон мулкидин киши йибориб, алар азоси учун баъзиға либослар илтифот қилиб эрдилар ҳам мухотаб фақир эрдим ва ул Ҳазратнинг Ҳазрати салтанат шиор била гўшаи хотир ва ҳимматлари бағоят кўп эрди. Ҳазрати салтанат шиорнинг ҳам аларға иродат ва ихлоси бениҳоят эрди.
             Бир йилғача олам аҳлиға умуман ва Хуросону Ҳирот аҳлиға хусусан, мотам эрди. Йил бўлғондин сўнгра Ҳазрати Султони соҳибқирон аларнинг йил ошин басе эъзоз ва эҳтиром била подшоҳона бериб, мухлисларидин баъзй ул ҳазратнинг мутаҳҳар марқади бошида олий иморат солиб, ҳуффозу имом ва муқрию худдом тайин қилди. Ва назм аҳли кўп таърихлар айтиб ўкудилар. Ул жумладин ҳуруф роқими²⁰ бу марсия била таърихни айтиб, йил оши тортарда султони соҳибқирон олий мажлисларида ўткарди ва ҳукм бўлдиким, Мавлоно Ҳусайн Воиз²¹ минбар устида ўқуди.

Таъриф будурким:

Гавҳари кони ҳақиқат, дурри баҳри маърифат,
К-ў ба ҳақ.восил шуду дар дил набудаш мосивоҳ,
Кошнфи сирри илоҳий буд бешак, з-он сабаб
Гашт таърихи вафоташ: «Кошифи сирри илоҳ»²².
Ва марсия будурким,

м а р с и я:

Ҳар дам аз анжумани чарх жафое дигар аст,
Ҳар як анжуми у доғи балое дигар аст.

Рўзу шабро, ки кабудасту сияҳ жома дар ў,
Шаб азои дигару рўз азои дигар аст.

Балки ҳар лаҳза азоест, ки аз дашти адам,
Ҳар дам аз хайли ажал гарди фанои дигар аст.

Хаст мотамкадае — даҳр, ки аз ҳар тарафаш
Дуди оҳи дигару нолаву вои дигар аст.

Оҳи ў ҳаст ба дил тийраги афзоянда,
Вои ў низ ба жон яъсфизои дигар аст.

Гули ин боғ, ки садпора зи мотамзадагист,
Ҳар яке сухтаи жома-қабои дигар аст.

Оби ў заҳру ҳавояш мутааффин, чи ажаб,
Ки дар ин марҳала ҳар лаҳза вабои дигар аст.

Аҳли дил маил сўи гулшани қудс оварданд,
Ҳаст аз он ру, ки дар у обу ҳавои дигар аст.

Назди арбоби яқин дори фано жое нест,
Ватани аслин ин тоифа жои дигар аст.

З-ин сабаб масти маи жоми азал орифи жом,
Сархуш аз дори фано сўи ватан кард хиром.

* * *

Эй ҳарими карами қурби илоҳи жоят,
Тарафи жаннати фирдавс кужо парвоят.

Чун шуди аз ҳарами мулк ба сайри малакут.
Буд дар анжумани хайли малак ғавғоят.

Тўтиёни ҳарами қудс ба дил муштоқат,
Булбулони чамани унс ба жон шайдоят.

Кимиёкори қазо меҳри дигар дод тулуъ
Чархро аз асари равшании симоят.

Нуҳ фалак чарх занон омада бар атрофат,
Буда гўё ба сари ҳар як аз он савдоят.

Шўр дар олами арвоҳ бияфтод, аз он,
Ки ниюшанд ба жон нуктаи руҳафзоят.

Руҳи ақтоб расиданд ба истиқболат,
Жони автод фитоданд ба хоки поят.

Даст бар даст рабуданд туро то жое
Ки, дар ин ғамкада ҳам хости онро роят.

Ту шуди восили мақсуди ҳақиқию бимовд
То қиёмат ба жаҳон шевану вовайлоят.

Дар фироқи ту ғамин монд дили ғамзадагон,
Тира з-ин гўшои мотамкада мотамзадагон.

* * *

Ту бирафтию дили халқи жаҳон зор бимонд,
То қиёмат ба фироқи ту гирифтор бимонд.

З-оташи оҳи дили сўхтагон то ба абад
Дудҳо дар хами ин гунбази даввор бимонд.

Аҳли тавҳид, ки бе муршиди комил гаштанд,
Садашон мушкили ҳалношуда дар кор бимонд.

Соликонро, ки камол аз ту расиди ба сулук,
Ажзҳо дар равишу нуқс дар атвор бимонд.

Уламоро, ки шуди машъали дарс аз ту мунир,
Тира шуд машъалу то ҳашр шаби тор бимонд.

Сад халал роҳ бадин ёфт, ки диндоронро
Субҳа бишкасту ба каф риштаи зуннор бимонд.

Сирри ҳ-ақ рафт паси пардаи китмон, ки зи ашк
Ба гил андуда дури махзани асрор бимонд.

На ки сад хори алам бар дили аҳрор халид,
Ки дусад бори ситам бар тани аброр бимонд.

Толибонро равиши роҳи фано рафт зи даст,
Ҳар яке дар паси сад пардаи пиндор бимонд.

Чи тазалзул, ки зи фавти ту дар айём афтод,
З-он тазалзул чй халалҳо, ки дар ислом афтод.

* * *

З-ин азо дар ҳама олам на гадо монда, на шоҳ,
Ки кашиданд ба сўги ту ду сад нолаву оҳ.

Абрсон гиръякунон, наъразанон соя фиканд,
Бар сари наъши ту хуршеди карам — зилли илоҳ.

Гар муяссар шудаяш наъш кашиди бар дўш
Чун мани сўхтадил жониби мадфан ҳамроҳ.

Шаҳриёрони жаҳон чок зада жома ба тан,
Пеши тобути ту пўянда ба аҳволи табоҳ.

Сарбаландони жаҳон дар таҳи наъшат шуда паст,
Ҳама гиръёну кашон бори ту бо пушти дутоҳ.

Шуда ҳар пояи наъши ту ба дўши як қутб,
Лек ҳар чор шуда нудбагару вовайлоҳ.

Оламеро ба сўи олами дигар бурдан
Натавон жуз ба чунин баркашони огоҳ.

Чазаи акбаре афтод, ки бо ин ҳама чашм,
Чарҳи гардун нотавонист бад-он сўи нигоҳ.

Гарчи шоми ту шуд аз нур чу маҳтоб сафед,
Ҳеч кас лек надидаст чунон рўзи сиёҳ.

Ба намозат, ки ҳазорон зи башар пайвастанд,
Сад ҳазорон зи малоик ба ҳаво саф бастанд.

* * *

Ҳама бурданд ба афғону дили чок туро,
Жой карданд чу ганже ба дили хок туро.

Хайли арбоби иродат ҳамаро чок ба дил,
Ҳар яке хост кашидан ба дили чок туро.

Сари покони жаҳон буди, аз он эзиди пок,
Пок оварду дигар бурд ҳамон пок туро.

Ғарқаи баҳри висоли, ки ба чашми ҳиммат,
Равза чун гулхану тубист чу хошок туро.

Руҳи покат чу ба болои нуҳўм чарх шитофт,
З-ин ки тан зери замин рафт, кужо бок туро.

Ҳама покони жаҳонро ба тани пок расид,
Ончи омад ба тани пок зи афлок туро.

Сайри афлокат аз он шуд, ки зи эзид дархост
Баҳри ҳамрозии худ хожаи лавлок туро.

Ақли кулл буди аз идроки маони з-он рў
Натавонад, ки тааққул кунад идрок туро.

Қисми ёрони ту гар зорию ғамноки шуд,
Лек зоре набувад чун мани ғамнок туро.

Зада саф хайли акобир, ки барояд Махдум,
Мухлисонро макун аз дидани рўят маҳрум.

* * *

Дўстон, дар ҳама фан нодираи олам ку?
Афзалу афсаҳи ажноси бани одам ку?

Дар биёбони таманнош халойиқ мурданд,
Ба давои ҳама он Хизри Масиҳодам ку?

Дили аҳбоб шуд аз теғи фироқаш сад захм,
Он ки буди ҳамаро хулқи хушаш марҳам ку?

Хома рў карда сияҳ, синаи худро зада чок
Ки худованди ман он бар уламо аълам ку?

Хужра холию парешон шуда авроқи кутуб,
Соҳиби ҳужра кужо, нозири онҳо ҳам ку?

Дар саро нест ба жуз худкушии ғамзадагон,
Он ки таскин диҳад инрову хурўшон ғам ку?

Дар Хуросон натавон гуфт, ки кас хуррам нест,
Кас ки дар руи замин ёфт шавад хуррам ку?

На ки дар хонақаҳи зуҳд фитод ин мотам
Дар хароботи фано низ ба жуз мотам ку?

Эй ки будан ба фано аҳд кунй боқии умр,
Андар-ин дайри фано аҳди бақо маҳкам ку?

Ишқбозон зи ғам оташ ба дил афрўхтанд,
Жонгудозон ҳам аз ин оташи ғам сўхтанд.

* * *

Эй, ки дар пеш гирифти сафари дуру дароз,
Ки бад-ин навъ сафар ҳар ки бишуд н-омад боз.

На ки аз нўги қалам боз бибастй раҳи сеҳр,
Балки аз банди забон бурдй аз офоқ эъжоз.

Навфаси қудсият аз кас натавон ёфт дигар,
Ваҳйро баъда набй з-он ки нашуд кас мумтоз.

Шоҳро монд ба жон з-оташи ҳижрони ту сўз,
Бандаро дар дили сад пора зи доғи ту гудоз.

На шаҳу банда, ки то рўзи қиёмат дар даҳр
Ҳар ки бошад бувад аз мотами ту навҳатироз.

Гарчи рў дар тутуқи васл нуҳуфтй, ки шавй,
То абад жилвакуноя дар ҳарами иззату ноз

Мадад аз руҳи пуранвори худат низ расон.
Ки, ҳаробанд зи ҳажри ту басе аҳли ниёз.

Эй рафиқон, ҳамаро оқибати кор ин аст,
Фикри анжом касе беҳ, ки кунад аз оғоз.

Ҳар ки сад қарн бимонад ёа жаҳон ҳам ба фусун,
Бирабояд зижаҳонаш фалаки шўъбадабоз.

Шоҳи маъниро гар сурат афтод чунин,
Бод то ҳашр шаҳ сурату маъни омин²³.